Ko e Hā ʻOku Faingataʻaʻia Ai ʻa e Kakai Leleí?
KO E taʻu 1914 ia, pea naʻe ʻosi atu ʻa e kau ʻa e māmaní ki he Tau I. Fakafokifā, naʻe tō mai ʻa e mofi taifusi (typhus) ʻi ha ʻapi pōpula fakakautau ʻi Sēpia. Ka ko ʻene toki kamatá pē ia. Naʻe mafola ʻa e mahaki fakalilifú ni ki he kakai naʻe ʻikai ko e kau sōtiá pea ʻi he ʻosi ʻa e mahina pē ʻe ono kuo mate ai ʻa e toko 150,000. ʻI he lolotonga ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e taimi taú pea mo e liukava naʻe hoko ʻi Lūsia, ne aʻu ʻa e mate ʻi he mofi taifusí ki he toko tolu miliona. Te ke fakaʻosiʻaki totonu ʻo pehē naʻe mate ʻi he mahakí ni ʻa e kakai lelei tokolahi mo honau ngaahi fāmilí.
Ko e fakatātā ia ʻe taha ki he meʻa fakamamahi ʻoku hoko ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Kuó ke aʻusia nai ʻe koe tonu ʻa e mamahi ʻoku tupu mei he hoko ha taha ʻofeina ʻo tō ki ha faʻahinga mahaki, fakatuʻutāmaki, mo e ngaahi faʻahinga faingataʻaʻia kehe. ʻOkú ke loto-mamahi lahi nai ʻi he moʻua ʻa ha taha angatonu ʻi he langa ʻi ha mahaki ʻoku ʻikai malava ke faitoʻo. Te ke aʻu nai ʻo fuʻu loto-mamahi lahi ʻi ha hoko nai ʻo mate ʻi ha fakatuʻutāmaki ha tokotaha lelei, ko ha tangata ngāue mālohi ki hono fāmilí. ʻE ʻai nai ʻe he mamahi ʻa hono kāingá ke ke kaungāongoʻi mo kinautolu.
ʻOku fakakaukau ʻa e tokolahi ʻoku totonu ke fakapaleʻi ha tokotaha fai lelei ʻaki haʻane tauʻatāina mei he faingataʻaʻiá. ʻOku ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau fakakaukau ko e faingataʻaʻiá ko e fakamoʻoni ia ko e tokotaha faihala. Ko e lau ia ʻa e kau tangata ʻe toko tolu naʻa nau moʻui ki muʻa ʻi he taʻu ʻe 3,600 kuo maliu atú. Ko e kau tangata naʻe moʻui ʻi he kuonga tatau mo e tangata lelei ko Siopé. Tau fakamanatu ki honau ʻahó ʻi heʻetau kamata ke kumi ha tali ki he fehuʻi, Ko e hā ʻoku faingataʻaʻia ai ʻa e kakai leleí?
Ngaahi Faingataʻaʻia ʻa Siopé
ʻI he ʻaʻahi kia Siope ʻa e kau tangata ʻe toko tolu naʻe lau ko hono kaungāmeʻá, naʻe taʻealafakamatalaʻi hono faingataʻaʻia mei he langá mo hono mahakí. Naʻá ne mamahi lahi mei he mole ʻa ʻene fānau ʻe toko hongofulú mo e kotoa ʻo ʻene ngaahi meʻa fakamatelie kuó ne maʻú. Naʻe tāufehiʻa kia Siope ʻa e kakai naʻa nau fakaʻapaʻapaʻia ʻia Siope ki muʻá. Naʻa mo hono uaifí naʻe ʻikai te ne toe poupouʻi ia peá ne fakaʻaiʻai ia ke ne lauʻikoviʻi ʻa e ʻOtuá kae mate.—Siope 1:1–2:13; 19:13-19.
Naʻe sio fakalongolongo ʻa e kau ʻaʻahi kia Siopé ki hono faingataʻaʻiá ʻi he ngaahi ʻaho mo e pō ʻe fitu. Naʻe toki hanga ʻe ha taha ʻo kinautolu ʻo tukuakiʻi ia ʻokú ne ʻulungaanga taʻeangatonu ʻa ia ʻoku pehē ko e meʻa ia naʻe tauteaʻi ai iá. Naʻe lea ʻa ʻElifasi: “Manatu muʻa, ko hai kuo ʻauha taʻehalaia? Pe ʻi fe fonua ne tuʻusi ai ʻa e kakai angatonu? Ko ʻeku vakai ʻaku, ko kinautolu ʻoku ngoueʻaki ʻa e kovi, mo kinautolu ʻoku to ʻa e fakamamahi, ko kinautolu ʻoku utu ʻa e meʻa ko ia. ʻI he mafulu ʻa Eloha naʻa nau ʻauha, pea ʻi he mánava ʻo hono fofonga naʻa nau ʻosi.”—Siope 4:7-9.
Ko ia naʻe taukaveʻi ʻe ʻElifasi ʻoku tauteaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa Siope koeʻuhi ko ʻene ngaahi angahala. ʻI he ʻahó ni foki, ʻoku pehē ʻe he niʻihi ko e ngaahi faingataʻaʻiá ko e ngaahi meʻa ia kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ke ne tauteaʻi ʻaki ʻa e kakaí koeʻuhi ko ʻenau faihalá. Ka naʻe ʻikai ke tauteaʻi ʻe Sihova ʻa Siope koeʻuhi ko ha ngaahi ngāue taʻeangatonu. ʻOku tau ʻiloʻi ʻeni he naʻe toki folofola ki mui ʻa e ʻOtuá kia ʻElifasi ʻo ne pehē: “Kuo to ʻeku ʻita kiate koe mo ho ongo kaumeʻa: he ʻoku ʻikai totonu hoʻomou fakaʻuhinga au, ʻo hange ko ʻeku tamaioʻeiki ko Siope.”—Siope 42:7.
ʻIkai ko e Foʻui ʻo e ʻOtuá
ʻI he ʻahó ni, ʻoku laui miliona—pea ʻoku pau ʻoku kau ki ai mo e kakai lelei tokolahi—ʻoku nau ʻi he tuʻunga mātuʻaki masiva pea mo meimei mate ʻi he fiekaiá. ʻOku hoko ʻo mamahi pea tukuakiʻi ʻa e ʻOtuá ʻe he faʻahinga ʻe niʻihi ki honau ngaahi faingataʻaʻiá. Ka ʻoku ʻikai totonu ke tukuakiʻi ʻa e ʻOtuá ia ʻi he hongé. Ko hono moʻoní, ko ia ʻa e tokotaha ʻokú ne tokonaki mai ʻa e meʻakai ki he faʻahinga ʻo e tangatá.—Sāme 65:9.
ʻOku taʻofi nai ʻe he siokitá, mānumanú, mo e ngaahi meʻa kehe fakaetangata ʻa hono tufaki ʻo e meʻakaí ki he kau fiekaiá. Ko e taú ko e taha ia ʻo e ngaahi tupuʻanga ʻo e hongé. Ko e fakatātā, ʻoku pehē ʻe he The World Book Encyclopedia: “ʻOku iku ʻa e taú ki he honge ʻo kapau ʻoku liʻaki ʻe he kau tō ngoue tokolahi ʻenau ngaahi ngoué kae kau ʻi he taú. ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku fakatupunga fakakaukauʻi ʻe he kau taú ʻa e honge ke fakafiekaiaʻi ʻa e filí ke nau tukulolo. ʻOku fakaʻauha ʻe he kau taú ʻa e ngaahi meʻakai kuo tuku tauhi pea pehē ki he ngaahi ngoue ʻi he ngoueʻangá pea nau fokotuʻu ʻa e fakataputapui ke taʻofi ʻa e fetuku mai ʻa e meʻakaí ki he ngaahi filí. Naʻe taʻofi ʻe he ngaahi fakataputapui ʻa e uta mai ʻo e meʻakai ke ʻoua ʻe aʻu ki he vahefonua ko Piafilā he lolotonga ʻa e Tau Fakalotofonua ʻi Naisīlia (1967-70). Naʻe iku ki ha honge, pea lahi hake nai ʻi he toko taha miliona ʻa e kakai Piafilā naʻa nau mate ʻi he fiekaiá.”
Naʻe ʻi ai ʻa e faʻahinga ʻe niʻihi naʻa nau tukuakiʻi halaʻi ʻa e ʻOtuá tautefito ʻi he lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní, koeʻuhi naʻe faingataʻaʻia pea mo mate ai ʻa e kakai lelei tokolahi. Ka, ʻoku maumauʻi ʻe he kakaí ʻa e ngaahi lao ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻenau fetāufehiʻaʻaki mo faitau ʻiate kinautolu. ʻI hono fehuʻi ange kia Sīsū Kalaisi pe ko e fē ʻa e fekau “oku lahi i he fono kotoabe,” naʻá ne tali: “Koe lahi eni i he gaahi fekau kotoabe, Fanogo, e Isileli; Ko Jihova ko ho tau Otua ko Jihova oku taha be: Bea ke ofa kia Jihova ko ho Otua aki ho loto kotoa, bea mo ho laumalie kotoa, mo ho atamai kotoa, mo ho malohi kotoa. Bea ko hono ua oku tatau mo ia, Ke ke ofa ki ho kaugaabi o hage be ko koe. Oku ikai ha fekau e lahi hake ki he ogo fekau ni.”—Maʻake 12:28-31, PM.
ʻI hono maumauʻi ʻe he kakaí ʻa e ngaahi lao ʻa e ʻOtuá ʻaki ʻenau kau ki he tāmate tavalé, ʻe totonu ke tukuakiʻi ʻe ha taha ʻa e ʻOtuá ʻi he iku atu ki he faingataʻaʻiá? Kapau ʻe tala ʻe ha mātuʻa ki heʻene fānaú ke ʻoua te nau fuhu ʻiate kinautolu pea nau taʻetokanga ki heʻene akonaki leleí, ko ha kovi ia ʻaʻana ʻo kapau te nau lavelavea? ʻOku ʻikai ko ha kovi ia ʻa e mātuʻá pea pehē pē mo e ʻOtuá ki he faingataʻaʻia ʻa e kakaí ʻi heʻenau taʻetokaʻi ʻa e ngaahi lao fakaeʻotuá.
Neongo ʻe iku nai ʻa e taʻetokaʻi ʻo e ngaahi lao ʻa Sihová ki he mamahi, ʻoku ʻikai ke fakahā ʻe he Tohitapú ko e ngaahi fakatuʻutāmakí fakalūkufua ko e ngaahi ngāue ʻa e ʻOtuá kuo faʻu ke tauteaʻi ʻaki ʻa e kau anga-fulikivanú. ʻI he faiangahala ʻa e ʻuluaki ongo mātuʻá, naʻe mole meiate kinaua ʻa e monū mo e maluʻi makehe mei he ʻOtuá. Tukukehe ʻa e ngaahi fehūʻaki fakaʻotua ke fakahoko ʻa e ngaahi tūkunga ʻa Sihová, ko e meʻa kuo hoko fakaʻaho ki he kakaí ʻoku puleʻi ia ʻe he tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapu ko ení: “Ko e pue ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e veʻevave pe, pea ko e tau ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e kau mafi pe; pehe foki ko e meʻakai ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e poto pe, mo e koloa ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e maʻu ʻatamai pe, kaeʻumaʻa ʻa e tokangaʻekina ʻoku ʻikai ko e meʻa ʻa e kakai ʻilomeʻa pe; he ʻoku hokonoa ki he faʻahinga kotoa pe ʻa e faingamalie mo e tuʻutamaki.”—Koheleti 9:11.
ʻOku Faingataʻaʻia Fakatouʻosi ʻa e Leleí mo e Koví
Ko hono moʻoní, ʻoku faingataʻaʻia fakatouʻosi ʻa e kakai lelei mo e kakai kovi koeʻuhi ko e angahala mo e taʻehaohaoa tukufakaholo. (Loma 5:12) Ko e fakatātā, ʻoku hokosia tatau pē ʻe he kakai angatonu mo e kakai anga-fulikivanu ʻa e ngaahi mahaki langa lahi. Naʻe faingataʻaʻia ʻa e Kalisitiane angatonu ko Tīmoté ʻi he “faʻa mahamahaki.” (1 Tīmote 5:23) ʻI he lave ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki heʻene “tolounua i he kakano,” ko ʻene lave nai ki ha faʻahinga mamahi fakaesino. (2 Kolinitō 12:7-9, PM) Naʻa mo e kau sevāniti mateaki ʻa e ʻOtuá, ʻoku ʻikai ke toʻo atu ʻe he ʻOtuá he taimí ni ʻa ʻenau ngaahi vaivaiʻanga pe ngaahi moʻuangofua ki he mahakí kuo maʻu tukufakaholo.
ʻOku toe faingataʻaʻia nai foki ʻa e kakai anga-fakaʻotuá koeʻuhi ko e ʻikai ke fakakaukau lelei pe ʻikai ke ngāueʻaki ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e ngaahi akonaki faka-Tohitapú. Ko e fakatātā: Ko ha taha te ne talangataʻa ki he fekau ʻa e ʻOtuá kae mali ia mo ha taha taʻetui te ne faingataʻaʻia nai ʻi he ngaahi faingataʻa fakaemali naʻá ne mei lava ke fakaʻehiʻehi mei ai. (Teutalōnome 7:3, 4; 1 Kolinitō 7:39) Kapau ʻe ʻikai ke palanisi ʻa e meʻakai ʻoku kai ʻe ha Kalisitiane pea ʻikai te ne maʻu ha mālōlō feʻunga, te ne faingataʻaʻia nai koeʻuhi ko ʻene hanga ʻo maumauʻi ʻa ʻene moʻui lelei fakasinó.
ʻE hoko nai ha faingataʻaʻia fakaeongo ʻo kapau te tau ʻunua ʻo kau ki he ʻulungaanga taʻetaaú. Naʻe ʻomai ʻe he tono naʻe fai ʻe Tuʻi Tēvita mo Patisepá ha faingataʻaʻia lahi. (Sāme 51) Lolotonga ʻa e feinga ke ʻufiʻufi ʻa e faihala ko iá, naʻá ne faingataʻaʻia fakaeongo lahi ʻaupito ai. Naʻá ne pehē: “Lolotonga ʻeku fakalongo pe, ko hoku ngaahi hui naʻe ʻaufoē, pea ʻosi ʻa e ʻaho mo ʻeku toʻe. . . . Naʻa ku mahahuʻa hange ha meʻa ʻi he laʻalaʻa.” (Sāme 32:3, 4) Koeʻuhi ko e loto-mamahi ʻa Tēvita ʻi heʻene halaiá, naʻe hōloa ai hono ivimoʻuí ʻo hangē ko ha fuʻu ʻakau ʻoku mole atu nai hono huhuʻa ʻoku moʻui aí he lolotonga ʻa e laʻalaʻā pe ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻoku fuʻu vela. ʻOku ngalingali naʻá ne hoko ʻo fakatou faingataʻaʻia fakaeʻatamai mo fakaesino. Ka ʻoku fakahā ʻe he Sāme 32 ʻe lava ʻo fakaleleiʻi ʻa e faingataʻaʻia peheé ʻi he fakatomala mo vete ʻe ha taha ʻa e angahalá kae maʻu ha fakamolemole mei he ʻOtuá.—Palōvepi 28:13.
ʻOku faʻa faingataʻaʻia ʻa e kakai koví koeʻuhi ko ʻenau tulitāupau ki he founga fulikivanú, ka ʻoku ʻikai ko ha tautea fakaeʻotua ia. Naʻe mahamahaki lahi ʻa Hēlota ko e Lahi koeʻuhi ko hono ngaahi ʻulungaanga kovi. ʻI he fekauʻaki mo e konga ki mui ʻo ʻene moʻuí, naʻe pehē ʻe he faihisitōlia Siu ko Siosefusi: “Naʻá ne faingataʻaʻia he mamahi fakalilifu. Naʻá ne velia ʻo faʻa vaku hono sinó, naʻe lahi ʻa e ʻalasā ʻi hono ngākaú, pea naʻe pala mo ʻuangahia ʻa hono fakatangatá. Naʻe taʻeʻaonga ʻa ʻene feinga ke ne fakasiʻisiʻi ʻa e tauʻaki mo e hamu ʻo hono sinó ʻi he vai mafana ʻoku mapunopuna mei he kelekelé ʻi Kaliloe. . . . Naʻe aʻu ʻa Hēlota ki he langa lahi fakaʻulia fau ʻo ne feinga ke ne hokaʻi ʻe ia ia, ka naʻe taʻofi ia ʻe hono tokoua.”—Josephus: The Essential Writings, naʻe liliu mo ʻetitaʻi ʻe Paul L. Maier.
ʻOku hanga ʻe he pikimaʻu ki he lao ʻa e ʻOtuá ʻo tokonaki mai ha faʻahinga maluʻi mei he ngaahi meʻa ʻo hangē ko e mahaki ʻoku fakamafola ʻi he fehokotaki fakasinó. Ka, ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻoku ngalingali ʻoku lahi ange ai ʻa e faingataʻaʻia ʻa e kakai lelei ʻoku nau loto ke maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá?
ʻUhinga ʻOku Faingataʻaʻia Ai ʻa e Kakai Anga-Fakaʻotuá
Ko e ʻuhinga tefito ʻoku faingataʻaʻia ai ʻa e kakai anga-fakaʻotuá ko ʻenau māʻoniʻoní. ʻOku fakahāhaaʻi eni ʻi he meʻa fekauʻaki mo Siosifa, ko e foha ʻo e pēteliake ko Sēkopé. Neongo naʻe toutou vili ʻa e uaifi ʻo Pōtifá kia Siosifa ke na fehokotaki fakasino, naʻe ʻeke ʻe Siosifa: “Fefe ai haʻaku fai ʻa e fuʻu angahala lahi ni, ʻo te hia ai ki he ʻOtua?” (Sēnesi 39:9) Naʻe iku eni ki ha tuku pōpula taʻetotonu, pea naʻe faingataʻaʻia ʻa Siosifa koeʻuhi ko ʻene angatonú.
Ka ko e hā ʻoku tuku ai pe ʻe he ʻOtuá ʻene kau sevāniti angatonú ke faingataʻaʻiá? ʻOku maʻu ʻa e tali ki aí ʻi he pole naʻe langaʻi hake ʻe he ʻāngelo angatuʻu ko Sētane ko e Tēvoló. ʻOku fakakau ki he pole ko ení ʻa e angatonu ki he ʻOtuá. ʻOku fēfē ʻetau ʻiloʻi iá? Koeʻuhi he naʻe fakahā eni ʻi he meʻa fekauʻaki mo e tangata māʻoniʻoni ko Siopé, ʻa ia naʻa tau lave ki ai ʻi muʻá.
ʻI he fakataha naʻe fai mo e ngaahi foha ʻāngelo ʻo e ʻOtuá ʻi hēvaní, naʻe ʻeke ʻe Sihova kia Sētane: “Kuo ke tokangaʻi ʻa ʻeku tamaioʻeiki ko Siope? ʻa e ʻikai ha taha ʻi mamani ʻoku tatau mo ia? he ko e tangata haohaoa mo angatonu, ʻoku ʻapasia ki he ʻOtua mo afe mei he kovi.” ʻOku hā mei he tali ʻa e Tēvoló naʻe ʻi ai ha kikihi pe ʻe tauhi ʻe he kakaí ʻenau angatonú kia Sihova ʻo ka hoko ha ʻahiʻahi. Naʻe lea fakapapau ʻa Sētane ʻo pehē naʻe tauhi ʻe Siope ʻa e ʻOtuá koeʻuhi ko e ngaahi monū fakamatelie ʻokú ne maʻú kae ʻikai koeʻuhi ko e ʻofa. Naʻe pehē leva ʻe Sētane: “Ka ko eni, ala atu muʻa ki heʻene ngaahi meʻa; pea talaatu te ne matuʻaki tafuli meiate koe.” Naʻe tali ange ʻe Sihova: “Vakai, te ke faʻiteliha ki heʻene ngaahi meʻa kotoa; kae ʻikai te ke ala kiate ia”!—Siope 1:6-12.
Neongo ha meʻa pē naʻe malava ke fai ʻe Sētane, naʻe tauhi maʻu ʻe Siope ʻa ʻene founga māʻoniʻoní peá ne fakamoʻoniʻi naʻá ne fai tauhi kia Sihova ʻi he ʻofa. Ko hono moʻoní, naʻe tala ange ʻe Siope ki he faʻahinga naʻa nau tukuakiʻi iá: “Mole ke mamaʻo haʻaku fakatonuhia kimoutolu; ʻe ʻikai te u tukuange ʻeku maʻoniʻoni ʻo aʻu ki he mate”! (Siope 27:5) ʻIo, ko e kakai tauhi angatonu peheé kuo nau loto maʻu pē ke faingataʻaʻia koeʻuhi ko e māʻoniʻoní. (1 Pita 4:14-16) ʻOku lave ʻa e Tohitapú ʻo kau ki he tokolahi naʻa nau ʻofa taʻealataʻofi ki he ʻOtuá pea naʻa nau moʻui māʻoniʻoni ke fakalāngilangiʻi ia mo fakamoʻoniʻi ko e loi ʻa e pole ʻa Sētane ʻo pehē te ne malava ke fakatafokiʻi ʻa e kakai kotoa meia Sihova. Ko e faʻahinga taautaha kotoa pē ʻoku faingataʻaʻia koeʻuhi ko hono tauhi maʻu ʻa e angatonu ki he ʻOtuá te ne fiefia ʻi heʻene fakamoʻoniʻi ko e loi ʻa e Tēvoló peá ne ʻai ai ʻa e loto ʻo Sihová ke fiefia.—Palōvepi 27:11.
ʻOku ʻikai ke taʻetokangaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e faingataʻaʻia ʻa ʻene kau sevāniti angatonú. Naʻe pehē ʻe he tangata-tohi-sāme ko Tēvitá: “ʻOku poupou ʻe Sihova ʻa e kau hinga kotoa pe, pea ko kinautolu ʻoku mapelu ki lalo ʻoku ne pukepuke hake.” (Sāme 145:14) ʻOku ʻikai maʻu nai ʻe kinautolu kuo fakatapui kia Sihová ʻa e mālohi fakafoʻituitui feʻunga ke nau fuesia ʻa e faingataʻaʻia ʻo e moʻuí mo e fakatanga kuo nau hokosia ʻi heʻenau hoko ko ʻene kakaí. Ka ʻoku fakatupu-ivimālohi mo tauhi kinautolu ʻe he ʻOtuá peá ne ʻoange ʻa e poto ʻoku fiemaʻu ki hono kātakiʻi ʻa e ngaahi ʻahiʻahi kotoa. (Sāme 121:1-3; Sēmisi 1:5, 6) Kapau ʻe tāmateʻi ʻe he kau fakatangá ha niʻihi ʻo e kau sevāniti mateaki ʻa Sihová, ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki kuo foaki mei he ʻOtuá ko e toetuʻu. (Sione 5:28, 29; Ngāue 24:15) Naʻa mo e aʻu ki he tuʻunga ko iá, ʻe lava ʻe he ʻOtuá ke ne fulihi ʻa e nunuʻa ʻo ha faʻahinga faingataʻaʻia kuo hokosia ʻe kinautolu ʻoku ʻofa kiate iá. Naʻá ne fakangata ʻa e faingataʻaʻia ʻa Siopé mo ne mātuʻaki tāpuakiʻi lahi ʻa e tangata angatonu ko iá. Pea ʻe lava ke tau tui pau ʻe ʻikai ke liʻaki ʻe Sihova ʻene kakai ʻi hotau ʻaho ní.—Siope 42:12-16; Sāme 94:14.
Vavé Ni—ʻIkai Ke Toe ʻI Ai ha Faingataʻaʻia!
Ko ia ai, ʻoku hokosia ʻe he tokotaha kotoa pē ha faingataʻaʻia koeʻuhi ko e angahalaʻia tukufakaholó pea mo e moʻui ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi meʻa fulikivanu ʻoku tuʻu ní. Ko kinautolu taautaha ʻoku anga-fakaʻotuá ʻe malava ke nau ʻamanekina ke faingataʻaʻia koeʻuhi ko e tauhi maʻu ʻa e angatonu kia Sihová. (2 Tīmote 3:12) Ka te nau fiefia, he ʻoku vavé ni ke hanga ʻe he ʻOtuá ʻo fakangata ʻa e ngaahi loʻimata, mate, mamahi, tangi, mo e langa. ʻI he fekauʻaki mo e meʻá ni, naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Sioné:
“Pea u vakai ha langi foʻou mo ha fonua foʻou: he ne mole ʻa e ʻuluaki langi mo e ʻuluaki fonua; pea ʻoku ʻikai kei tuʻu ʻa e tahi. Pea u vakai ʻa e kolo tapu, ʻa Selusalema Foʻou, ʻoku ʻalu hifo mei langi mei he ʻOtua, kuo ʻosi teuteu, ʻo hangē ha taʻahine, kuo ʻai teunga ki hono husepaniti. Pea ongo mai ha fuʻu leʻo mei he taloni, ʻoku ne pehē, Ko eni, ko e tapanekale ʻo e ʻOtua, ʻoku tuʻu mo e kakai. Pea ʻe nofo hono Sikaina mo kinautolu, pea te nau nofo ko hono kakai; pea ʻe nofo ʻe he ʻEne ʻAfio, ko e ʻOtua ʻoku kau maʻanautolu, ʻio, ko honau ʻOtua. Pea te ne holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia; kuo mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa. Pea folofola ʻe ia naʻe ʻafio ʻi he taloni, Ko eni ʻoku ou fakafoʻou ʻa e meʻa kotoa pe. Pea ne pehe mai, Tohi, he ko e ngaahi lea ko eni ʻoku ala falala ki ai, pea ko e moʻoni ʻo e moʻoni.”—Fakahā 21:1-5.
ʻI he founga meimei tatau, naʻe fakahā ʻe he ʻapositolo ko Pitá: “Ka ʻi he funga ʻo e talaʻofa ʻa ʻEne ʻAfio [ko Sihova ko e ʻOtuá] ʻoku tau ʻamanaki ki ha ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou, ʻa ia ʻoku nofoʻanga ai ʻa maʻoniʻoni.” (2 Pita 3:13) Ko e ʻamanaki maʻongoʻonga ē ʻoku toka mai mei muʻa! ʻE lava ke hoko ʻa e moʻui ʻi he māmani palataisí ko ha monū maʻau. (Luke 23:43) Ko ia ai, ʻoua te ke tuku ʻa e faingataʻaʻia ʻo e ʻaho ní ke ne fakakonaʻi ho lotó. Ka, ke pau ʻa e anga ʻo hoʻo sio atu ki he kahaʻú. Fokotuʻu hoʻo ʻamanakí mo hoʻo falalá ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku fuʻu panaki maí. Tulitāupau ki ha founga ʻe fakahōifua kia Sihova ko e ʻOtuá, pea te ke malava ke moʻui taʻengata ʻi he māmani ʻe ʻataʻatā mei he faʻahinga faingataʻaʻia kotoa pē.
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
Neongo naʻe faingataʻaʻia ʻa Siope, naʻá ne tulitāupau ki ha founga moʻui ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 3]
Collier’s Photographic History of the European War