Ko e Fepaki ʻa e Leleí mo e Koví—Ko e Tau Kuo Fuoloa Hono Fai
ʻI HE ngaahi filimi ʻo e kuo hilí naʻe ikuna maʻu pē ʻe he “tokotaha fai leleí” ʻa e ngaahi mālohi ki he koví. Ka kuo ʻikai ʻaupito ke faingofua pehē ʻa e tuʻunga moʻoni ʻoku hokó. ʻI he taimi lahi, ʻoku ngalingali ʻoku ikuna ai pē ʻe he koví ʻi he māmani ko ʻení.
ʻOku faʻa ʻasi ʻi he ongoongo ʻi he televīsoné ʻi he efiafi poʻuli kotoa pē ʻa e ngaahi fakamatala fakailifia ʻo kau ki he ngaahi faikovi. ʻI he tokelau ʻo e ʻIunaite Seteté, naʻe tāmateʻi ʻe ha siana mei Milwaukee ʻa e toko 11 peá ne faʻo ʻa e ngaahi ʻangaʻanga naʻe maumauʻi lahi fakaʻulia ko ení ʻi heʻene ʻaisí. ʻI he feituʻu fakatongá, naʻe tau ai ha tokotaha sola ki ha fale-kai ʻi Tekisisi ʻo ne fana noaʻia he miniti ʻe hongofulu, pea mate ai ʻa e toko 23, kau ai mo ia. ʻI Kōlea, ko ha tokotaha loto-ʻiteʻita mo fakafepaki ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová naʻá ne tutu ha Kingdom Hall pea mate ai ʻa e kau lotu ʻe toko 14.
ʻOku ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi faikovi tōtō holo ko ení ka ʻoku toe uesia ʻa e māmaní ʻe he meʻa ʻe taha ʻoku kovi fakaʻulia—ko hono fakaʻauha ʻo ha matakali ʻo fai fakakaukauʻi mo fakafounga. ʻOku fikaʻi naʻe fakaʻauhamālie ʻa e kau ʻAmēnia ʻe toko taha miliona, ko e kau Siu ʻe toko ono miliona mo e kau Kemipōtia naʻe lahi hake ʻi he toko taha miliona ʻi he ngaahi tāmate tavale fakaematakali mo fakapolitikale ʻi he senitulí ni pē. Kuo tō ki he tokolahi ʻi he feituʻu ki muʻa ko ʻIukosilāvia ʻa e meʻa ʻoku taku ko e toʻo fakaematakali. ʻOku ʻikai ke ʻilo ʻe ha taha pe ko e laui miliona ʻe fiha kuo fakamamahiʻi anga-fakamanu he māmaní kotoa.
ʻOku mātuʻaki ʻai kitautolu ʻe he ngaahi meʻa fakamamahi pehē ke tau hanga tonu atu ki he fehuʻi, Ko e hā koā ʻoku fai pehē ai ʻa e kakaí? ʻOku ʻikai malava ke tau pehē pē ko e ngaahi ngāue fakalilifu ko ʻení ʻoku fakatupunga ʻe he kakai ʻatamai kovi ʻaupito ʻe niʻihi pē. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻoku hala ha fakamatala peheé ʻe he fuʻu lahi fau ʻa e ngaahi tōʻonga kovi kuo fai ʻi hotau senitulí ni.
ʻOku ʻuhinga ʻa e tōʻonga koví ki ha tōʻonga ʻoku kovi fakaeʻulungaanga. Ko e foʻi ngāue ia ʻoku fakahoko ʻe ha taha ʻokú ne lava ke ne fili ke fai ʻa e meʻa ʻoku leleí pe te ne fai ʻa e meʻa ʻoku koví. ʻOku mioʻi ʻi ha founga pē ʻa ʻene fakakaukau leleí pea ikuna leva ai ʻa e koví ia. Ka ko e hā hono ʻuhingá pea ʻoku anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e meʻa ko ʻení?
ʻOku faʻa taʻefakafiemālie ʻa e ngaahi fakamatala fakalotu ʻo kau ki he koví. Naʻe taku ʻe he filōsefa Katolika ko Thomas Aquinas “ʻe toʻo atu ʻa e ngaahi meʻa lelei lahi ʻo kapau ʻoku ʻikai fakangofua ʻe he ʻOtuá ke ʻi ai ʻa e kovi.” ʻOku maʻu ʻe he kau filōsefa Palotisani tokolahi ʻa e anga ʻo e fakakaukau meimei tatau. Hangē ko ʻení, ʻi he The Encyclopædia Britannica, ʻoku hā ai ʻa e fakakaukau ʻa Gottfried Leibniz ʻo kau ki he koví ʻo pehē “ʻokú ne fakaeʻa pē ʻa e lelei ʻoku ʻi he māmaní, ʻa ia ʻi hono fakafehoanaki kinauá ʻoku hangē ʻoku tupulekina ʻa e leleí.” ʻI hono fakalea ʻe tahá, naʻá ne tui ʻoku fiemaʻu kiate kitautolu ʻa e koví koeʻuhi ka tau loto-hounga leva ʻi he leleí. Ko e anga ʻo e fakakaukau peheé ʻoku hangē ia ko hano fakahā ange ki ha tokotaha ʻoku puke he kanisaá ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ke ne puke he mahaki ko iá koeʻuhi kae lava ke ongoʻi moʻui lelei moʻoni ʻe ha tokotaha kehe.
Kuo pau ke haʻu mei ha taha ʻa e ngaahi fakakaukau kovi. ʻOku kau nai ʻa e ʻOtuá ki he meʻa ko ʻení? ʻOku tali mai ʻe he Tohitapú: “Ke ʻoua naʻa lau ʻe ha toko taha ʻO ka ʻahiʻahiʻi, ʻOku mei he ʻOtua hoku ʻahiʻahiʻi: he ko e ʻOtua ʻoku ʻikai maʻahiʻahiʻi ʻe he kovi, pea ʻoku ʻikai ke ʻahiʻahiʻi ha taha ʻe he ʻEne ʻAfio.” Kapau ʻoku ʻikai fakatupunga ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻá ni, ko hai ʻokú ne fakatupunga ʻení? ʻOku fakahā ʻe he ongo veesi hono hokó ʻa e talí: “Ka ʻoku ʻahiʻahiʻi ʻa e tangata taki taha he tohoaki ia ʻe heʻene holi aʻana, mo taki ʻaki ha mounu. Faifai pea tuʻituʻia ʻa e holi ko ia, ʻo ne fanauʻi ha angahala: pea ko e angahala ko ia, ʻo ka kakato, ʻoku ne faʻeleʻi ʻa e mate.” (Sēmisi 1:13-15) Ko ia ai, ʻoku hoko ha faikovi ʻi hono tauhi ha holi ʻoku kovi kae ʻikai ke fakataleʻi ia. Kaekehe, ʻoku ʻikai ke ngata pē ai.
ʻOku fakamatala ʻe he Tohitapú ʻo pehē ʻoku ake hake ʻa e ngaahi holi ʻoku koví koeʻuhi ʻoku ʻi ai ha mele tefito ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá—ko e taʻehaohaoa kuo fanauʻi mai pē mo ia. Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá: “Ko ia, ko e hoko ʻa e fakamoʻui naʻe tatau mo e hoko ʻa e angahala ki mamani, ʻi he tangata pe taha; mo e hoko ʻa e mate ʻi he angahala; mo ʻene aʻusia pehe ʻa e kakai kotoa pe ʻe he mate, koeʻuhi ne angahala kotoa pe.” (Loma 5:12) Koeʻuhi ko e angahala tukufakaholo ko ʻení, ʻe eʻa lahi ange nai ʻa e siokitá ʻi heʻetau fakakaukaú ʻi he anga-ʻofá, mo eʻa lahi ange nai ʻa e ngaohikoviʻi ʻi he manavaʻofá.
ʻOku moʻoni, ʻoku ʻilo fakaenatula ʻe he kakai tokolahi taha ʻoku kovi ʻa e ngaahi ʻulungaanga ʻe niʻihi. Ko honau konisēnisí—pe hangē ko e lau ʻa Paulá ‘ko e lao kuo tohi ʻi honau lotó’—ʻokú ne fakalotoʻi kinautolu ke ʻoua ʻe fai ha ngāue ʻoku kovi. (Loma 2:15) Ka neongo ia, ʻe lava ʻe ha ʻātakai anga-fakamamahi ke lōmia ha faʻahinga ongoʻi pehē, pea ʻe lava ke ongonoa ʻa e konisēnisí ʻo kapau ʻoku toutou taʻetokaʻi ia.a—Fakafehoanaki mo 1 Tīmote 4:2.
ʻOku lava ke fakatupunga ʻe he taʻehaohaoa fakaetangatá pē ʻa e kovi kuo fokotuʻutuʻu ʻi hotau kuongá ni? Naʻe fakatokangaʻi ʻe he faihisitōlia ko Jeffrey Burton Russell: “ʻOku moʻoni ʻoku ʻi ai ʻa e kovi ʻiate kitautolu taki taha, ka naʻa mo hono fakatahaʻi ʻa e ngaahi kovi lahi ʻaupito ʻe ʻikai te ne fakatupunga ha feituʻu ʻo hangē ko e ʻapitanga tau fakamamahi ʻa e kau Nasí ʻi Pōlani ko Auschwitz . . . ʻOku ngalingali ʻoku kehe ʻa e angá pea pehē pē mo e lahi ʻo e koví ʻi hono tuʻunga ko ʻení.” ʻOku ʻikai mo ha toe taha kehe ka ko Sīsū Kalaisi pē naʻá ne fakapapauʻi totonu mātē ʻa e tupuʻanga ʻo e kovi ko ʻeni ʻa ia ʻoku kehe ange hono angá.
ʻI he fuoloa siʻi pē ki muʻa pea pekia ʻa Sīsuú naʻá ne fakamatala ange ki he kau tangata naʻa nau faʻufaʻufono ke tāmateʻi iá ʻo pehē naʻe ʻikai ke tupu ʻa e meʻa ko ʻení ʻiate kinautolu ʻataʻatā pē. Naʻe tataki kinautolu ʻe ha mālohi taʻe hā mai. Naʻe tala ange ʻa Sīsū kiate kinautolu: “Ko e tamai kuo mou tupu mei ai ko e Tevolo, pea ko e ngaahi manako ʻo hoʻomou tamai ʻoku mou loto ke fai. Ko e toko taha ko ia ko e tamate-tangata mei he kamataʻanga, pea naʻe ʻikai te ne tuʻunga ki he moʻoni.” (Sione 8:44) ʻOku mahino maʻalaʻala, ko e Tēvoló ʻa ia naʻe pehē ʻe Sīsū ko e “ʻeiki ʻo e maama ko eni,” ʻoku tuʻu-ki-muʻa ʻa ʻene ngāue ke fakatupu ʻa e koví.—Sione 16:11; 1 Sione 5:19.
Kuo iku ʻa e taʻehaohaoa fakaetangatá mo e tākiekina faka-sētané ki he mamahi lahi ʻaupito ʻi he laui afeʻi taʻu. Pea ʻoku ʻikai ke hā ha fakaʻilonga ʻo ha fakaʻau ke siʻisiʻi ange ʻa ʻena kuku ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻE ʻi ai ai pē ʻa e koví? Pe ʻe faifai atu pē pea ʻe toʻo fakaʻaufuli ʻe he leleí ʻa e koví?
[Fakamatala ʻi lalo]
a Kuo toki mahino ki he kau fekumí ʻa e felāveʻi ʻo e anga-fakamālohi fakapatonu ʻi he televīsoné mo e ngaahi hia ʻoku fai ʻe he tamaikí. ʻOku fakatupunga foki ʻe he ngaahi feituʻu ʻoku lahi ʻa e ngaahi hia ʻoku hoko aí mo e ngaahi fāmili moveteveté ʻa e anga-taʻefiefakamaheni. Naʻe uesia ʻa e niʻihi ʻi Siamane he lolotonga ʻa e pule ʻa e kau Nasí ʻe he fakamafola taʻetuku ʻa e tui ki he lau lanú ke nau fakatonuhiaʻi—ʻo aʻu ki hono fakalāngilangiʻi—ʻa e ngaahi tōʻonga fakalilifu naʻe fai ki he kau Siú mo e kau Slavs.
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 2]
Takafi: Laʻi tā ʻa e U.S. Army
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 3]
Laʻi tā ʻa e U.S. Army