Ngaahi Faʻifaʻitakiʻanga ʻi he Anga-Fakatōkilaló ke Faʻifaʻitaki ki Ai
“Bea i hoo agamalu [“anga-fakatōkilalo,” NW] kuo ke hakeakiʻi au.”—SĀME 18:35, PM.
1. Ko e hā ʻa e fakahāhā ʻo e anga-fakatōkilaló naʻe hā mei ha palesiteni ki muʻa ʻo e Watch Tower Society?
KO JOSEPH F. RUTHERFORD ko e tangata tohoaki tokanga koeʻuhi naʻe lōloa ange ia ʻi he fute ʻe ono pea mamafa ange ʻi he kilo ʻe 90. Naʻe toe mālohi hono leʻó, ʻa ia naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene ngāueʻaki ia ʻi hono ʻai ke ʻiloa ʻa e huafa ʻo Sihová ʻo lahi ange ʻi ha toe taimi ki muʻa ka ke ne toe fakaeʻa foki ʻa e mālualoi ʻa e kau taki lotu ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, ʻo ne ui ʻa ʻenau lotú ko e “tauhele mo e meʻa kākā.” Ka neongo naʻe mālohi ʻene ngaahi malangá, ʻi heʻene lotu ʻi he ʻuluʻi ʻōfisí mo e fāmili Pētelí, naʻe hangē ko e lea ʻa ha kiʻi tamasiʻi ki heʻene tamaí, ʻo ne fakahā ai ʻa hono vā fekoekoeʻi mo hono Toko Taha Ngaohí pea pehē foki mo ʻene anga-fakatōkilaló. ʻIo, naʻá ne anga-fakatōkilalo ʻo hangē ko ha kiʻi tama.—Mātiu 18:3, 4.
2. ʻOku tautautefito ʻi he fekauʻaki mo e hā ʻoku mātuʻaki kehe ʻaupito ai ʻa e kau sevāniti ʻa Sihová mei he kakai ʻo e māmaní?
2 ʻOku ʻikai ha toe veiveiua, ʻoku anga-fakatōkilalo ʻa e kau sevāniti moʻoni kotoa ʻa Sihova ko e ʻOtuá. ʻI he fekauʻaki mo e meʻá ni ʻoku nau mātuʻaki kehe ʻaupito mei he kakai ʻo e māmaní. ʻI he ʻahó ni, ʻoku fonu ʻa e māmaní ʻi he kakai loto-mahikihiki, ʻo lahi ange ia ʻi ha toe taimi ki muʻa. Ko e kakai tuʻunga māʻolungá mo e kau maʻu mafaí, ko e kau maʻumeʻá mo e kau ako leleí, pea aʻu ki he kakai masiva tokolahi pea mo e faʻahinga ʻoku faingataʻaʻia ʻi he ngaahi founga kehé ʻoku nau loto-mahikihiki.
3. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku malava ke leaʻaki ʻo kau ki he ngaahi fua ʻo e loto-mahikihikí?
3 ʻOku fakatupunga ʻe he loto-mahikihikí ʻa e fekeʻikeʻi mo e loto-mamahi lahi ʻaupito. Ko hono moʻoní, naʻe kamata ʻa e mamahi kotoa ʻi he ʻunivesí koeʻuhi naʻe hoko ʻo loto-mahikihiki ha ʻangelo ʻe taha, ʻo ne loto ke fai ange kiate ia ʻa e lotu ʻa ia naʻe totonu ke fai ki he Toko Taha Fakatupu maʻataʻataá pē, ko Sihova ko e ʻOtuá. (Mātiu 4:9, 10) ʻIkai ngata aí, ko e ʻangelo ko iá, ʻa ia naʻá ne ʻai pē ʻe ia ia ke ne hoko ko e Tēvolo mo Sētané, naʻá ne lavameʻa ʻi hono fakataueleʻi ʻa e ʻuluaki fefiné, ko ʻIvi, ʻaki ʻene langaʻi ʻa e loto-mahikihikí. Naʻá ne talaʻofa kia ʻIvi ʻo ne pehē ʻe malava ke ne hoko ʻo hangē ko e ʻOtuá, ʻo ne ʻilo fakatouʻosi ʻa e leleí mo e koví ʻo kapau te ne kai ʻa e fuaʻi ʻakau naʻe tapuí. Kapau naʻe anga-fakatōkilalo ʻa ʻIvi naʻá ne mei pehē, ‘Ko e hā te u loto ai ke hangē ko e ʻOtuá?’ (Sēnesi 3:4, 5) ʻI heʻetau fakakaukau ki he tuʻunga kovi ʻaupito ʻa e kakaí ʻi he tuʻunga fakaesinó, fakaefakakaukaú, mo e fakaeʻulungāangá, ko e meʻa taʻe ala fakamolemoleʻi ē ka ko e loto-mahikihikí ʻi he fekauʻaki mo e faʻahinga ʻo e tangatá! Tā neʻineʻi ke tau lau hifo ʻoku fehiʻa ʻa Sihova ki he “lotohiki mo e fieʻeiki”! (Palōvepi 8:13) ʻOku kehe ʻaupito mei he kakai loto-mahikihiki kotoa ko ení ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga ʻi he anga-fakatōkilaló ʻoku hā ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ko e Tohi Tapú.
ʻOku Anga-Fakatōkilalo ʻa Sihova ko e ʻOtuá
4. Ko e hā ʻa e ngaahi veesi Tohi Tapu ʻoku nau fakahā ai ʻoku anga-fakatōkilalo ʻa Sihova?
4 ʻOku anga-fakatōkilalo ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ko e Fungani Māʻolunga, ko e Hau Fakaleveleva, ko e Tuʻi ʻo taʻe ngata. (Sēnesi 14:22) ʻOku malava ke pehē? ʻIo! Naʻe pehē ʻe Tuʻi Tēvita, ʻo hangē ko ia ʻoku hiki ʻi he Sāme 18:35, PM: “Bea kuo ke foaki foki kiate au ae fakaū o hoo fakamoui: bea kuo boubou hake au e ho nima toomatau, bea i hoo agamalu [“anga-fakatōkilalo,” NW] kuo ke hakeakiʻi au.” ʻOku hā mahino, naʻe lau ʻe Tuʻi Tēvita ʻa hono hakeakiʻi iá ko e tupu mei he anga-fakatōkilalo ʻa Sihová. Pea ʻoku tau toe lau ʻi he Sāme 113:6 ʻo pehē, ko Sihová “ʻoku ne afeitaulalo ke vakai ʻa e ngaahi meʻa ʻa langi mo mamani.” ʻOku pehē ʻe he ongo liliu kehe ʻo e Tohi Tapú, “tulolo ke vakai,” (New International Version) “afeitaulalo ke sio ki lalo ʻaupito.”—The New English Bible.
5. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻa ia ʻoku nau fakamoʻoni ki he anga-fakatōkilalo ʻa Sihová?
5 ʻOku pau naʻe afeitaulalo ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻi heʻene feangainga mo ʻĒpalahamé, ʻo ne fakaʻatā ʻa ʻĒpalahame ke ne fehuʻia ʻa ʻEne māʻoniʻoní ʻi heʻene fakataumuʻa ke fakaʻauha ʻa e ongo kolo fulikivanú ko Sōtoma mo Komola.a (Sēnesi 18:23-32) Pea ʻi hono fakahā ʻe Sihova ʻa ʻene loto ke fakaʻauha ʻa e puleʻanga ko ʻIsilelí—ko e taimi ʻe taha koeʻuhi ko e tauhi ʻaitolí, pea ʻi he toe taimi ʻe taha koeʻuhi ko e angatuʻú—ʻi he tuʻunga taki taha naʻe lea ʻa Mōsese kia Sihova ʻo hangē ko haʻane talanoa ki ha toko taha ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻe tali lelei mai ʻe Sihova ʻi he tuʻunga taki taha. Naʻe hā ai ʻa e anga-fakatōkilalo ke Ne fakahoko ʻa e ngaahi kole ʻa Mōsese ʻo fekauʻaki mo ʻEne kakai ko ʻIsilelí. (ʻEkisoto 32:9-14; Nōmipa 14:11-20) Ko e toe ngaahi fakatātā ʻo e anga-fakatōkilalo ʻa Sihová ʻi heʻene feangainga mo e kakai taki taha ʻoku hā ia ʻi heʻene feangainga mo Kitione pea mo Sioná, ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Fakamaau 6:36-40 pea mo Siona 4:9-11.
6. Ko e hā ʻa e ʻulungāanga ʻo Sihova ʻokú ne toe fakahā ai ʻene anga-fakatōkilaló?
6 Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai siʻi hifo ʻi he tuʻo hivá ʻa e lave ʻo pehē, ko Sihová ʻoku “tuai ki he houhau.”b Ko e kātaki fuoloa mo e tuai ʻa Sihova ki he houhaú ʻi heʻene feangainga mo e kakai taʻe haohaoá ʻi he faai mai ʻo e ngaahi afeʻi taʻú ko e toe fakamoʻoni ia ki heʻene anga-fakatōkilaló. ʻOku ʻikai ke faʻa kātaki ʻa e kakai loto-mahikihikí, ʻoku nau vave ki he ʻita tōlili, ko e meʻa ia ʻoku mātuʻaki kehe ʻaupito mei he kātaki fuoloá. Ko ha fakangalivaleʻi lahi ē ʻe he anga-fakatōkilalo ʻa Sihová ʻa e loto-mahikihiki ʻa e kakai taʻe haohaoá! Koeʻuhi ʻoku tala mai kiate kitautolu ke tau “faʻifaʻitaki ki he ʻOtua, ʻo tāu mo e fanau kuo ʻofeina,” kuo pau ke tau anga-fakatōkilalo ʻo hangē tofu pē ko ia ʻoku anga-fakatōkilalo Ia.—ʻEfesō 4:32 [5:1, PM].
Faʻifaʻitakiʻanga ʻa Kalaisi ʻi he Anga-Fakatōkilaló
7, 8. Ko e hā ʻa e meʻa ʻoku fakahā ʻe he ngaahi konga Tohi Tapú ʻo kau ki he anga-fakatōkilalo ʻa Sīsū Kalaisí?
7 Ko e faʻifaʻitakiʻanga hono ua ʻoku tuʻu-ki-muʻa ʻi he anga-fakatōkilalo ke tau faʻifaʻitaki ki aí ʻoku lave ki ai ʻi he 1 Pita 2:21: “ʻIo, ko e meʻa ia naʻe ui kimoutolu ki ai: he naʻe kataki mamahi ʻa Kalaisi foki koeʻuhi ko kimoutolu, ʻo ne tuku ha faʻifaʻitakiʻanga kiate kimoutolu, ke mou muimui ofi, ʻo topuvaʻe taha mo ia.” ʻI he taimi fuoloa ki muʻa peá ne haʻu ki māmani ko e tangatá, naʻe kikiteʻi ʻo fekauʻaki mo ia ʻi he Sākalaia 9:9 (PM): “Kalaga e ofefine o Jelusalema: vakai, ʻoku haʻu ho tuʻi kiate koe, oku agalelei ia, bea oku iate ia ae fakamoui; oku ne agavaivai [“anga-fakatōkilalo,” NW], bea ʻoku heka ki he asi, moe uhiki oe asi.” Kapau naʻe loto-mahikihiki ʻa Sīsū Kalaisi, naʻá ne mei tali ʻa e tuʻuaki ange ʻe he Tēvoló ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa ʻo e māmaní ke fetongi ʻaki haʻane lotu tuʻo taha ange pē ki he Tēvoló. (Mātiu 4:9, 10) Naʻá ne toe fakahā ʻene anga-fakatōkilaló ʻaki ʻene tuku kia Sihova ʻa e meʻa kotoa naʻá ne ako ʻakí, ʻo ne pehē: “ʻOka mou ka hiki ki ʻolunga ʻa e Fanautama ʻa Tangata, ʻe toki mahino kiate kimoutolu, ko au ia, mo e ʻikai te u momoʻi fai ha meʻa ʻiate au; kae hange tofu pē hoku ako ʻe he Tamai, ʻoku pehē ʻeku tala ʻa e ngaahi meʻa ko eni.”—Sione 8:28.
8 Naʻe feʻunga mālie ʻa ʻene pehē ki heʻene kau fanongó: “Too eku haamoga kiate kimoutolu, bea mou ako iate au; he oku ou agavaivai mo agamalu: bea te mou ilo ai ae fiemalie ki ho mou laumalie.” (Mātiu 11:29, PM) Pea ko e faʻifaʻitakiʻanga lelei ē ʻi he anga-fakatōkilaló naʻá ne fokotuʻu ʻi heʻene fufulu ʻa e vaʻe ʻo ʻene kau ʻaposetoló ʻi he pō fakaʻosi naʻá ne ʻiate kinautolu ai ʻi hono tuʻunga ko e tangatá! (Sione 13:3-15) ʻOku feʻunga mālie ʻa hono akonakiʻi ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ʻa e kau Kalisitiané ʻi he Filipai 2:3-8 (PM) ke nau “loto agavaivai,” ʻo ne lave kia Sīsū Kalaisi ko e faʻifaʻitakiʻanga: “Ke iate kimoutolu ae loto ni, aia foki nae ia Kalaisi Jisu: koia i he ene i he tatau moe Otua nae ikai behe eia ko ha faaoa ke na taha moe Otua: ka naa ne fakamajivejivai eia ia o ne too kiate ia ae tatau moe tamaioeiki, bea fanauʻi ia i he tatau oe tagata: bea kuo ilo ia i he tatau oe tagata, naa ne fakamoulaloaʻi ia, bea talagofua ki he mate, io, ae mate i he akau.” ʻI heʻene fehangahangai mo e taimi faingataʻaʻia lahi taha ʻi heʻene moʻuí, naʻá ne anga-fakatōkilalo ʻo ne lotu ki heʻene Tamaí: “Ke ʻoua naʻa fai ki hoku loto, ka ki hoʻou pe.” (Mātiu 26:39) Ko e meʻa pau, kuo pau ke tau anga-fakatōkilalo ka tau faʻifaʻitaki kia Sīsū Kalaisi, ʻo muimui ofi mo topuvaʻe taha mo ia.
Ko e ʻAposetolo ko Paulá, ko ha Faʻifaʻitakiʻanga Lelei ʻi he Anga-Fakatōkilaló
9-12. Ko e hā ʻa e ngaahi founga naʻe fokotuʻu ai ʻe he ʻaposetolo ko Paulá ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he anga-fakatōkilaló?
9 Naʻe tohi ʻe he ʻaposetolo ko Paulá: “Mou hoko ko e kau faʻifaʻitaki kiate au, ʻo hange foki ko ʻeku faʻifaʻitaki ʻaku kia Kalaisi.” (1 Kolinitō 10:34 [11:1, PM]) Naʻe faʻifaʻitaki ʻa e ʻaposetolo ko Paulá kia Sīsū Kalaisi ʻaki ʻene hoko ʻo loto anga-vaivai, ʻo ne fokotuʻu ai ʻi he founga ko ení ha toe faʻifaʻitakiʻanga ʻi he anga-fakatōkilaló ke tau faʻifaʻitaki ki ai? Naʻá ne mātuʻaki fai pehē. Ko e ʻuluaki meʻá, naʻá ne anga-fakatōkilalo ʻo tala ko e moʻoni ko e tamaioʻeiki ia ʻa Sīsū Kalaisi. (Filipai 1:1) Naʻá ne tala ki he kau mātuʻa ʻi ʻEfesoó ʻo fekauʻaki mo ʻene ‘ngāue fakatamaioʻeiki ki he ʻEikí, ʻa ia naʻá ne fai mo e loto anga-vaivai moʻoni mo e tangi loʻimata; kaeʻumaʻā ʻa e ngaahi ʻahiʻahi naʻe hoko kiate ia ʻi he ngaahi faʻufaʻufono ʻa e kau Siú.’ (Ngāue 20:17-19) Kapau naʻe ʻikai te ne anga-fakatōkilalo, naʻe ʻikai ʻaupito te ne tohi ʻa e ngaahi lea ʻoku hā ʻi he Loma 7:18, 19: “Kuo u ʻilo, ko e meʻa kiate au, ʻa ia ko e pehe ki hoku kakano, ʻoku ʻikai ke fale ai ha lelei ʻe taha . . . ʻIo, ko e lelei ʻoku ou fie fai ʻoku ʻikai te u fai; kaekehe, ko e kovi, ʻa ia ʻoku ʻikai te u fie fai, ko ia ia ʻoku ou feia.”
10 ʻOku toe hā ʻa e anga-fakatōkilalo ʻa Paulá mei he meʻa naʻá ne tohi ki he kau Kalisitiane ʻi Kolinitoó, ʻa ia ʻoku hiki ʻi he 1 Kolinitō 2:3: “ʻI heʻeku feangai aʻaku mo kimoutolu naʻa ku vaivai mo manavasiʻi, pea lahi ʻeku tailiili.” ʻI heʻene lave anga-fakatōkilalo ki hono ʻalunga ki muʻa peá ne hoko ko e Kalisitiané, naʻá ne tohi ʻo pehē: “Ko e toko taha au naʻe laukovi ki he ʻOtua ʻi muʻa, mo fakatanga mo pauʻu; . . . “Naʻe haʻu ʻa Kalaisi Sisu ki mamani ke fakamoʻui ʻa e kakai angahala.” ʻA ia ʻoku ou fungani ai.”—1 Tīmote 1:13, 15, 16.
11 ʻOku toe hā ʻene anga-fakatōkilaló ʻi heʻene tuku kia Sihova ko e ʻOtuá ʻa e lavameʻa ʻi heʻene ngaahi feingá. Naʻá ne tohi ʻo kau ki heʻene ngāue fakamalangá: “Naʻe aʻaku ʻa e to, naʻe ʻa Apolosi ʻa e fakaviviku; kae ʻa e ʻOtua ai pe ʻa e fakatupu. Ko ia talaʻehai ko ha meʻa ia ʻa ia ʻoku fai ʻa e to, pe ko ia ʻoku fai ʻa e fakaviviku; ka ko ia pe ʻoku fakatupu, ʻa ia ko e ʻOtua.” (1 Kolinitō 3:6, 7) Naʻá ne toe kole ki hono ngaahi tokouá ke nau lotu maʻana ke ne fai ha fakamoʻoni lelei, ʻo hangē ko ia ʻoku tau lau ʻi he ʻEfesō 6:18-20: “Hufia . . . ʻa au, koeʻuhi, kau ka tangaki hoku ngutu . . . ke u fakaha malohi ʻa e misiteli [toputapu ʻo kau ki he ongoongo lelei].”
12 Naʻe toe fakahā ʻe Paula ʻene anga-fakatōkilaló ʻi he founga naʻá ne ngāue fakataha ai mo e kau ʻaposetolo kehé: “Ko Semisi mo Kifasi mo Sione . . . naʻa nau tuku mai kiate au mo Panepasa ʻa e nima toʻomataʻu ʻo e kautaha, koeʻuhi ke ʻamaua ʻa e ngaue ki he Senitaile, kae ʻanautolu ʻa e fai ki he haʻa Kamu.” (Kalētia 2:9) Naʻá ne toe fakahā ʻene loto-lelei ke ngāue fakataha mo e kau mātuʻá ʻi he fakatahaʻanga ʻi Selūsalemá ʻaki ʻene ʻalu fakataha mo e kau tangata talavou ʻe toko faá ki he temipalé mo ne totongi maʻanautolu ʻi heʻenau fakahoko ʻenau tukumoʻuí.—Ngāue 21:23-26.
13. Ko e hā ʻoku fuʻu fakaofo ai ʻa e anga-fakatōkilalo ʻa Paulá?
13 ʻOku mātuʻaki fakaofo ʻa e anga-fakatōkilalo ʻa Paulá ʻi heʻetau fakatokangaʻi naʻe ngāueʻaki ia ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻi ha founga mālohi. Ko e fakatātā, ʻoku tau lau “naʻe fai foki ʻe he ʻOtua ʻia Paula ha faʻahinga mana naʻe taha ʻana.” (Ngāue 19:11, 12) ʻIkai ngata aí, naʻá ne maʻu ʻa e ngaahi vīsone mo e ngaahi fakahā mei he ʻOtuá. (2 Kolinitō 12:1-7) ʻOku totonu ke ʻoua ʻe ngalo ʻiate kitautolu naʻe fakamānavaʻi ia ke ne tohi ʻa e ngaahi tohi ʻe 14 mei he ngaahi tohi (ko e ngaahi tohi iiki) ʻe 27 ʻo e Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané. Naʻe ʻikai ke ʻai ia ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa ke ne loto-mahikihiki. Naʻá ne anga-fakatōkilalo ai pē.
Ngaahi Faʻifaʻitakiʻanga ʻi Onopooni
14-16. (a) ʻI he founga fē naʻe hoko ai ʻa e ʻuluaki palesiteni ʻo e Watch Tower Society ko e faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he anga-fakatōkilaló? (e) ʻOku mātuʻaki kehe ʻaupito ʻene faʻifaʻitakiʻangá mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa hai?
14 ʻOku tau lau ʻi he Hepelū 13:7 ʻa e akonaki ʻa e ʻaposetolo ko Paulá: “Fakamanatu hake ki he kakai naʻe takimuʻa kiate kimoutolu, ʻa e faʻahinga naʻe tala kiate kimoutolu ʻa e folofola ʻa e ʻOtua: pea mou fakatokangaʻi ʻa e ikuʻanga o ʻenau moʻui, ʻo faʻifaʻitaki ki heʻenau tui.” ʻI he fetāiaki mo e meʻá ni, ʻe lava ke tau sio ki ha faʻifaʻitakiʻanga ʻi onopooni ko e ʻuluaki palesiteni ʻo e Watch Tower Bible and Tract Society, ko Charles Taze Russell, ʻa ia ʻe lava ke tau faʻifaʻitaki ki heʻene tuí. Ko e tangata anga-fakatōkilalo ia? ʻIo, naʻá ne pehē! ʻOku hangē ko ia kuo fakatokangaʻí, ʻi he potutohi ʻo ʻene ngaahi tohi ko e Studies in the Scriptures, ʻa ia ko e voliume ʻe ono ko e peesi ʻe 3,000 nai, naʻa mo e tuʻo tahá naʻe ʻikai te ne lave kiate ia pē. Ko e ngaahi tohi kuo pulusi ʻe he Watch Tower Bible and Tract Society ʻi he ʻaho ní ʻoku nau muimui ki he meʻa ko ení ʻo ʻikai te nau fakahanga ʻa e tokangá ki he tangatá ʻaki hano fakahā ʻa e faʻahinga naʻa nau tohi ʻa e ngaahi kupú.
15 ʻI he taimi ʻe taha naʻe tohi ʻe Russell ʻi he Taua Leʻó ʻo ne pehē naʻe ʻikai te ne ʻilo ha meʻa ʻe taha ʻo kau ki he “ngaahi akonaki ʻa Russell” mo e “toko taha muimui kia Russell,” ko e ongo kupuʻi lea naʻe ngāueʻaki ʻe he kau fakafepaki kiate iá ka naʻá ne talitekeʻi fakaʻaufuli ʻa e ngaahi kupuʻi lea peheé. Naʻá ne tohi: “Ko ʻetau ngāué . . . ke fakatahaʻi ʻa e ngaahi konga iiki ʻo e moʻoní kuo fuoloa ʻene moveteveté pea ke fakahā kinautolu ki he kakai ʻa e ʻEikí—ʻo ʻikai ko e meʻa foʻou, ʻo ʻikai ko e meʻa ʻatautolu, ka ko e meʻa ʻa e ʻEikí. . . . Ko e ngāue ko ia kuo loto ʻa e ʻEikí ke ngāueʻaki ʻetau malava siʻisiʻí kuo ʻikai ko e ngāue ke fokotuʻu foʻou ʻa e ngaahi meʻa ka ko e ngāue toe langa foʻou, fakatonutonu mo ʻai ke fetāiaki ʻa e ngaahi meʻá.” Ko e moʻoni, naʻá ne leaʻaki ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e ʻaposetolo ko Paulá, ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he 1 Kolinitō 3:5-7.
16 Naʻe mātuʻaki kehe ʻaupito ʻene fakakaukaú mei he fakakaukau ʻa Charles Darwin. ʻI he ʻuluaki pulusinga ʻo ʻene tohi ko e The Origin of Species ʻi he 1859, naʻe toutou lave ai ʻa Darwin ʻo pehē, ko “ʻeku” fakakaukau fakamahaló, ʻo ne taʻe fakatokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe leaʻaki ʻe he niʻihi kehe ki muʻa ʻiate ia ʻo fekauʻaki mo e tuputupu māmālié. Ko Samuel Butler, ko e toko taha faʻu-tohi ʻiloa ia ʻo e senituli ko iá, naʻá ne fakaangaʻi mālohi ʻa Darwin, ʻo ne fakahā naʻe ʻi ai ʻa e tokolahi naʻa nau fakahā ki muʻa ʻa e fakamatala fakamahalo ʻo fekauʻaki mo e tuputupu māmālié; naʻe ʻikai ʻaupito ke kamata ia ʻe Darwin.
17. Ko e hā ʻa e toe ngaahi meʻa naʻe fai ʻe Tokoua Rutherford ʻo fakahā ai ʻa e anga-fakatōkilaló?
17 Ko e toe sevāniti anga-tonu ʻe taha ʻi onopooni naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻi ha founga mālohi ko Joseph F. Rutherford, ʻa ia naʻe lave ki ai ʻi he kamata ʻo e kupú ni. Ko e toko taha ia naʻá ne loto-toʻa ʻo pouaki ʻa e moʻoni ʻo e Tohi Tapú pea tautautefito ki he huafa ʻo Sihová. Neongo naʻe ʻilolahia ia ko Fakamaau Rutherford, ka ko e tangata anga-fakatōkilalo ia. Ko e fakatātā, ʻi he taimi ʻe taha naʻá ne fai ha fakamatala fakamatemate ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻe lava ke ʻamanekina ʻe he kau Kalisitiané ʻe hoko ʻi he 1925. ʻI he ʻikai ke hoko ʻa e ngaahi meʻa naʻá ne ʻamanekiná, naʻá ne anga-fakatōkilalo ʻo ne tala ki he fāmili ʻi he Pēteli ʻi Brooklyn naʻe ʻikai ke lelei ʻa ʻene fakamulituku ki muʻá. Ko ha toko taha Kalisitiane pani ʻa ia naʻá ne feohi vāofi mo Tokoua Rutherford naʻá ne pehē naʻá ne faʻa fanongo kiate ia ʻokú ne faʻa kole fakamolemole ki ha taha kehe pe ʻi he lotolotonga ʻo ha kakai tokolahi ʻo fetāiaki mo e Mātiu 5:23, 24, koeʻuhi ko haʻane fai ha lea taʻe fakapotopoto ʻo loto-mamahi ai ha kaungā-Kalisitiane. ʻOku fie maʻu ʻa e anga-fakatōkilaló ki ha toko taha ʻokú ne ʻi he tuʻunga mafaí ke ne kole fakamolemole ki he faʻahinga ʻoku nau moʻulaloa kiate iá. Naʻe fokotuʻu ʻe Tokoua Rutherford ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ki he kau ʻovasia kotoa, tatau ai pē pe ʻoku nau ʻi ha fakatahaʻanga, ʻi he ngāue fefonongaaki, pe ʻoku nau ʻi ha taha ʻo e ngaahi vaʻa ʻo e Sosaieté.
18. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe leaʻaki ʻe he palesiteni hono tolu ʻo e Sosaieté ʻo ne fakahāhā ai ʻa e anga ʻo e fakakaukau anga-fakatōkilaló?
18 Neongo naʻe ʻilolahia ʻa e palesiteni hono tolu ʻo e Watch Tower Bible and Tract Society, ko Nathan H. Knorr, ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻa Sihová, naʻe ʻikai te ne fakakaukau ʻoku māʻolunga ia koeʻuhi ko hono tuʻungá. Neongo naʻá ne mātuʻaki poto ʻi he malava ke fokotuʻutuʻu maau ʻa e ngaahi meʻá pea ʻi he lea fakahāhaá, naʻá ne tokaʻi lahi ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he niʻihi kehé. Ko ia ai, ʻi he taimi ʻe taha naʻá ne ʻaʻahi ki ha taha ʻi he Potungāue Fai Tohí ʻi hono ʻōfisí peá ne pehē: “Ko e Potungāué ni ko e feituʻu ia ʻoku fai ai ʻa e ngāue faingataʻa mo mahuʻinga tahá. Ko e ʻuhinga ia ʻoku ou fai ai ʻa e konga siʻisiʻi pē ʻo e faʻahinga ngāué ni.” ʻIo, naʻá ne anga-fakatōkilalo ʻo ngāueʻaki ʻa e akonaki ʻi he Filipai 2:3, (PM) ʻa ia ʻokú ne pehē: “I he loto agavaivai ke fetoutou femahalo lelei aki hake taki taha ki hono kaiga iate ia.” Naʻá ne ʻiloʻi neongo naʻe mahuʻinga ʻa e ngāue ko e palesiteni ʻo e Sosaieté, ka naʻe toe mahuʻinga foki mo e ngaahi ngāue kehé. Naʻe fie maʻu ke ne anga-fakatōkilalo ke ne ongoʻi pehē pea ke ne fakahāhā mahino ʻa e meʻá ni. Ko e toe faʻifaʻitakiʻanga lelei ia ʻe taha ke faʻifaʻitaki kātoa ki ai, pea tautautefito ki he faʻahinga ʻoku nau maʻu nai ha tuʻunga ko e takimuʻá.
19, 20. (a) Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻi he anga-fakatōkilaló naʻe fokotuʻu ʻe he palesiteni hono fā ʻo e Sosaieté? (e) Ko e hā ʻa e tokoni te tau maʻu mei he kupu hono hokó ʻo kau ki heʻetau fakahā ʻa e anga-fakatōkilaló?
19 Ko e palesiteni hono fā ʻo e Sosaieté, ko Fred W. Franz, ko e toe faʻifaʻitakiʻanga lelei ia ʻe taha ʻi he anga-fakatōkilaló. ʻI heʻene hoko ko e palesiteni tokoni ʻo e Sosaieté ʻi he taʻu ʻe 32, naʻá ne fai ha konga lahi ʻo hono tohi ʻa e ngaahi makasiní pea mo e polokalama ʻo e ngaahi fakataha lalahí; ka ʻi he meʻá ni naʻe ʻikai ʻaupito te ne feinga ke ʻiloa ai. ʻE lava ke lave ki ha faʻifaʻitakiʻanga meimei tatau ʻi he kuonga muʻá. ʻI he ikuʻi ʻe Sioape ʻa e kau ʻĀmoní ʻi Lapá, naʻá ne fakapapauʻi naʻe fakaongoongoleleiʻi ʻa Tuʻi Tēvita ʻi he ikuná.—2 Sāmiuela 12:26-28.
20 Ko e moʻoni, ʻoku tau maʻu ʻa e ngaahi ʻuhinga lahi mei he ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lahi ʻi he kuo hilí pea mo e lolotongá ni ke tau anga-fakatōkilalo. Kae kehe, ʻoku lahi ʻaupito ʻa e ngaahi ʻuhinga kehe ke tau hoko ai ʻo anga-fakatōkilaló, pea ʻi he kupu hoko maí te tau hoko ʻo fai ha lave ki he ngaahi meʻá ni pea mo e ngaahi tokoni ke tau hoko ʻo anga-fakatōkilaló.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku faʻa ngāueʻaki ʻa e foʻi lea ko e “afeitaulaló” ʻi he ʻuhinga “ke te ʻehi.” Ka ko hono ʻuhinga tefitó pea ko hono ʻuhinga foki ʻi he New World Translation, ko e “molū hifo,” “tuku ange ʻa e ngaahi monū ʻoku maʻu koeʻuhi ko e tuʻungá.”—Sio ki he Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary.
b ʻEkisoto 34:6; Nōmipa 14:18; Nehemaia 9:17; Sāme 86:15; 103:8; 145:8; Sioeli 2:13; Siona 4:2; Nēhumi 1:3.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi fua ʻo e loto-mahikihikí?
◻ Ko hai kuó ne fokotuʻu ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei taha ʻi he anga-fakatōkilaló?
◻ Ko e hā ʻa e meʻa ʻokú ne fakahā pe ko hai ʻa e faʻifaʻitakiʻanga hono ua ʻoku tuʻu-ki-muʻa ʻi he fekauʻaki mo e anga-fakatōkilaló?
◻ Ko e hā ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he anga-fakatōkilaló naʻe fokotuʻu ʻe he ʻaposetolo ko Paulá?
◻ Ko e hā ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ʻi onopooni ʻo fekauʻaki mo e anga-fakatōkilaló ʻoku tau maʻú?
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Naʻe fai ʻe Sīsū ha fakahāhā lelei ʻo e anga-fakatōkilaló
[Fakatātā ʻi he peesi 14]
Naʻe fokotuʻu ʻe Paula ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he anga-fakatōkilaló
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
Naʻe ʻikai ke tali ʻe Tokoua Russell ke fakaongoongoleleiʻi ia ki he ngaahi meʻa naʻá ne tohí