Haʻu ʻa Sīsuú pe ʻi Ai ʻa Sīsuú—Ko Fē?
“Ko e hā ʻa e fakaʻilonga ʻo hoʻo ʻi aí mo e fakaʻosiʻosi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu ní?”—MĀTIU 24:3, NW.
1. Ko e hā ʻa e kaunga ʻo e ngaahi fehuʻí ki he ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú?
NAʻE hanga ʻe he ngāue pōtoʻiʻaki ʻe Sīsū ʻa e ngaahi fehuʻí ʻo ʻai ke fakakaukau ʻene kau fanongó, ʻo aʻu ki heʻenau vakaiʻi ʻa e ngaahi meʻá mei he ngaahi tafaʻaki foʻou. (Maʻake 12:35-37; Luke 6:9; 9:20; 20:3, 4) ʻOku lava ke tau fakamālō he naʻá ne toe tali ʻa e ngaahi fehuʻi. Naʻe fakamāmaʻi ʻi heʻene ngaahi talí ʻa e ngaahi moʻoni ʻa ia naʻe ʻikai nai ke tau mei ʻiloʻi pe mahino kiate kitautolu.—Maʻake 7:17-23; 9:11-13; 10:10-12; 12:18-27.
2. Ko e hā ʻa e foʻi fehuʻi ʻoku totonu ke tuku ki ai ʻetau tokangá he taimi ní?
2 ʻI he Mātiu 24:3, ʻoku tau maʻu ai ʻa e taha ʻi he ngaahi fehuʻi mahuʻinga taha kuo tali ʻe Sīsuú. Naʻe toki fakatokanga pē ʻe Sīsū ʻe fakaʻauha ʻa e temipalé, ʻo fakaʻilongaʻiʻaki ʻa e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu faka-Siú ʻi he ofi ke ngata ʻene moʻui ʻi he māmaní. ʻOku tānaki mai ʻi he fakamatala ʻa Mātiú: “Lolotonga ʻene nofo hifo he Moʻunga ʻOlivé, naʻe ʻunuʻunu kiate ia ʻa e kau ākongá fakaekinautolu, ʻo nau pehē: ‘Fakahā kiate kimautolu, ʻE hoko fakakū ʻa e ngaahi meʻá ni pea ko e hā ʻa e fakaʻilonga ʻo hoʻo ʻi aí [“haʻu,” PM] mo e fakaʻosiʻosi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu ní?’”—Mātiu 24:3, NW.
3, 4. Ko e hā ʻa e faikehekehe mahuʻinga ʻoku ʻi ai ʻi he anga ʻo hono fakalea ʻe he ngaahi Tohitapú ha foʻi lea tefito ʻi he Mātiu 24:3?
3 Ko e laui miliona ʻo e kau lau Tohitapú kuo nau fifili ʻo pehē, ‘Ko e hā naʻe ʻeke ai ʻe he kau akó ʻa e fehuʻi ko iá, pea ʻoku totonu ke fēfē hono uesia au ʻi he tali ʻa Sīsuú?’ ʻI heʻene talí naʻe lea ai ʻa Sīsū ki he kamata failau ʻa e ʻakaú ʻo pehē ʻokú ne fakahaaʻi ai “ʻoku ofi” ʻa e faʻahitaʻu māfaná. (Mātiu 24:32, 33) Mei hení, ʻoku akoʻi ʻi he ngaahi siasi lahi ia naʻe ʻeke ʻe he kau ʻaposetoló ha fakaʻilonga ʻo e “haʻu” ʻa Sīsuú, ko e fakaʻilonga ʻokú ne fakamoʻoniʻi ʻa e tuʻunuku ʻo ʻene toe foki maí. ʻOku nau tui ko e “haʻu” ʻe hoko ia ʻi he taimi ʻa ia te ne ʻave ai ʻa e kau Kalisitiané ki hēvani, pea toki fakahoko mai ʻa e ngataʻanga ʻo e māmaní. ʻOkú ke tui ʻoku tonu ʻeni?
4 ʻI he ʻikai ke fakalea ko e “haʻu,” ʻi he ngaahi liliu Tohitapu ʻe niʻihi, ʻo kau ai ʻa e New World Translation of the Holy Scriptures, ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e foʻi lea ko e “ʻi ai.” ʻOku lava nai ke pehē ko e meʻa naʻe fehuʻi ʻo fekauʻaki mo ia ʻe he kau akó pea mo ia naʻe taliʻaki ʻe Sīsuú ʻoku kehe ia mei he meʻa ʻoku akoʻi ʻi he ngaahi siasí? Ko e hā moʻoni ʻa e meʻa naʻe ʻeké? Pea ko e hā ʻa e tali naʻe fai ʻe Sīsuú?
Ko e Hā Naʻa Nau ʻEké?
5, 6. Ko e hā ʻoku lava ke tau fakaʻosiʻaki fekauʻaki mo e fakakaukau ʻa e kau ʻaposetoló ʻi he taimi naʻa nau ʻeke ai ʻa e foʻi fehuʻi ko ia ʻoku tau lau ʻi he Mātiu 24:3?
5 ʻI he vakai ki he meʻa ko ia naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻo fekauʻaki mo e temipalé, ʻoku ngalingali naʻe fakakaukau ʻa e kau akó ki he fokotuʻutuʻu faka-Siú ʻi he taimi naʻa nau ʻeke ai ki ha ‘fakaʻilonga ʻo ʻene ʻi aí [pe, “haʻu”] mo e fakaʻosiʻosi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu ní [ʻuhinga fakafoʻileá, “kuonga”].’—Fakafehoanaki ʻa e “maama” ʻi he 1 Kolinitō 10:11 mo e Kalētia 1:4, KJ.
6 ʻI he taimi ko ʻení naʻe maʻu pē ʻe he kau ʻaposetoló ha mahino fakangatangata ki he ngaahi akonaki ʻa Sīsuú. Ki muʻa angé naʻa nau fakakaukauloto ʻo pehē “ʻoku panaki ʻaupito ʻa e fakaha mai ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtua.” (Luke 19:11; Mātiu 16:21-23; Maʻake 10:35-40) Pea naʻa mo e hili ʻa e fetalanoaʻaki ʻi he Moʻunga ʻOlivé, kae ki muʻa ʻi hono paniʻaki ʻa e laumālie māʻoniʻoní, naʻa nau ʻeke ai pe ko hono toe fakafoki mai ia ʻe Sīsū ʻi he taimi ko iá ʻa e Puleʻangá ki ʻIsileli.—Ngāue 1:6.
7. Ko e hā naʻe ʻeke ai ʻe he kau ʻaposetoló kia Sīsū ʻo fekauʻaki mo hono ngafa ʻi he kahaʻú?
7 Ka neongo ia, naʻa nau ʻilo te ne ʻalu, he naʻá ne toki pehē: “ʻOku kei toe ha kiʻi taimi ʻo e ʻi homou lotolotonga ʻa e maama. Mou laka hoʻomou maʻu ʻa e maama.” (Sione 12:35; Luke 19:12-27) Ko ia ʻoku moʻoni pē nai naʻa nau fifili, ‘Kapau ʻoku teu ʻalu ʻa Sīsū, te tau ʻilo fēfē ʻene toe foki maí?’ ʻI he taimi naʻá ne hā ai ko e Mīsaiá, naʻe ʻikai ke ʻiloʻi ia ʻe he tokolahi tahá. Pea laka hake he taʻu ʻe taha ki mui ai, naʻe kei tuʻumaʻu pē ʻa e ngaahi fehuʻi ʻo fekauʻaki pe te ne fakahoko ʻa e meʻa kotoa naʻe pau ke fai ʻe he Mīsaiá. (Mātiu 11:2, 3) Ko ia naʻe ʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻa e kau ʻaposetoló ke fieʻilo ai ʻo fekauʻaki mo e kahaʻú. Ka, ke toe ʻai, naʻa nau ʻeke ki ha fakaʻilonga, pe ʻe vave ʻene haʻú pe ki ha meʻa kehe?
8. Ko e hā ʻa e lea ʻoku ngalingali naʻe fetalanoaʻaki ai ʻa e kau ʻaposetoló mo Sīsuú?
8 Fakakaukauloto atu angé ko ha kiʻi foʻi manupuna koe naʻá ke fanongo ki he fepōtalanoaʻaki ʻi he Moʻunga ʻOlivé. (Fakafehoanaki mo Koheleti 10:20.) Mahalo pē naʻá ke fanongo kia Sīsū mo ʻene kau ʻaposetoló ʻoku nau lea faka-Hepelū. (Maʻake 14:70; Sione 5:2; 19:17, 20; Ngāue 21:40) Ka, ʻoku ngalingali pē naʻa nau toe ʻilo ki he lea faka-Kalisí.
Ko e Meʻa Naʻe Tohi ʻe Mātiu—ʻI he Lea Faka-Kalisí
9. ʻOku makatuʻunga ʻi he hā ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi liliu ʻi onopooni ʻo Mātiú?
9 ʻI he ngaahi maʻuʻanga fakamatala ʻi muʻa ʻi he senituli hono uá T.S. ʻoku fakahaaʻi ai naʻe ʻuluaki tohi ʻe Mātiu ʻene Kōsipelí ʻi he lea faka-Hepeluú. ʻOku hā mahino naʻá ne tohi ki mui ia ʻi he lea faka-Kalisí. ʻOku lahi ʻa e ngaahi maniusikilipi ʻi he lea faka-Kalisí kuo aʻu mai ki hotau taimí pea kuo ngāueʻaki ia ko ha makatuʻunga ki hono liliu ʻo ʻene Kōsipelí ki he ngaahi lea ʻo e ʻaho ní. Ko e hā naʻe tohi ʻe Mātiu ʻi he lea faka-Kalisí ʻo kau ki he fetalanoaʻaki ko ia ʻi he Moʻunga ʻOlivé? Ko e hā naʻá ne tohi ʻo kau ki he “haʻu” pe “ʻi ai” ʻa ia naʻe ʻeke fekauʻaki mo ia ʻa e kau akó pea naʻe fakamatala ki ai ʻa Sīsuú?
10. (a) Ko e hā ʻa e foʻi lea faka-Kalisi ki he “haʻu” naʻe faʻa ngāueʻaki ʻe Mātiú, pea ko e hā ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻoku lava ke ne maʻú? (e) Ko e hā ʻa e foʻi lea faka-Kalisi kehe ʻoku mahuʻingá?
10 ʻI he ʻuluaki ngaahi vahe ʻe 23 ʻo e tohi ʻa Mātiú, ʻoku tau maʻu ai ʻo laka hake ʻi he tuʻo 80 ha foʻi veape tavale faka-Kalisi ki he “haʻu,” ʻa ia ko e erʹkho·mai. ʻOkú ne faʻa fakahaaʻi ʻa e fakakaukau ʻo e fakaofiofi pe ofi mai hangē ko ia ʻi he Sione 1:48 (1:47, PM): “Pea sio ʻe Sīsū kia Nataniela ʻoku haʻu kiate ia.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) Fakatuʻunga ʻi hono ngāueʻakí, ko e foʻi veape ko ia ko e erʹkho·mai ʻoku lava ke ʻuhinga ia ko e “tau mai,” “ʻalu,” “hoko ki,” “aʻu,” pe “ō.” (Mātiu 2:8, 11; 8:28, PM; Sione 4:25, 27, 45, NW; 20:4, 8; Ngāue 8:40; 13:51) Ka ʻi he Mātiu 24:3, 27, 37, 39, naʻe ngāueʻaki ai ʻe Mātiu ha foʻi lea kehe, ko ha foʻi nauna ia ʻoku ʻikai ke toe maʻu ʻi ha toe feituʻu pē ʻi he ngaahi Kōsipelí: Ko e pa·rou·siʹa. Koeʻuhi ko e ʻOtuá naʻá ne fakamānavaʻi ʻa hono hiki ʻo e Tohitapú, ko e hā naʻá ne ueʻi ai ʻa Mātiu ke ne fili ʻa e foʻi lea faka-Kalisi ko ʻení ʻi he ngaahi veesí ni, ʻi he taimi naʻá ne hiki ai ʻene Kōsipelí ʻi he lea faka-Kalisí? Ko e hā hono ʻuhingá, pea ko e hā ʻoku totonu ai ʻa ʻetau fiemaʻu ke ʻiló?
11. (a) Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e pa·rou·siʹa? (e) ʻOku anga-fēfē hono poupouʻi ʻe he ngaahi fakatātā mei he tohi ʻa Josephus, ʻa e mahino ʻoku tau maʻu ʻo kau ki he pa·rou·siʹa? (Sio ki he fakamatala ʻi laló.)
11 ʻOku hā mahino, ko e ʻuhinga ʻo e pa·rou·siʹa ko e “ʻi ai.” Ko e Expository Dictionary of New Testament Words ʻa Vine ʻoku pehē ai: “PAROUSIA, . . . ʻuhinga fakafoʻileá, ko ha ʻi ai, para, fakataha, mo e ousia, ʻoku hoko (mei he eimi, ke hoko), ʻoku ʻuhingá fakatouʻosi ko ha tau atu mo ha hokohoko atu ʻa e ʻi ai fakataha. Hangē ko ʻení, ʻi ha tohi ʻi ha pepailó naʻe lea ai ha fefine ki he fiemaʻu ʻo ʻene pa·rou·siʹa ʻi ha feituʻu koeʻuhi ke ne kau ai ki he ngaahi meʻa fekauʻaki mo ʻene koloá.” ʻI he ngaahi tikisinale kehé ʻoku fakamatala ai ko e pa·rou·siʹa ʻoku ʻuhingá ko e ‘ʻaʻahi ʻa ha pule.’ Mei hení, ʻoku ʻikai ko e mōmeniti pē ʻo e tau ki aí, ka ko ha ʻi ai ʻo fakalahi atu mei he tau ki aí ʻo faai mai ai. ʻOku fakatupu tokangá, he ko e founga ia ʻo hono ngāueʻaki ʻe he faihisitōlia Siu ko Josephus, ʻa ia naʻe kuongataha mo e kau ʻaposetoló ʻa e pa·rou·siʹa.a
12. ʻOku anga-fēfē hono tokoniʻi kitautolu ʻe he Tohitapú tonu ke fakapapauʻi ʻa e ʻuhinga ʻo e pa·rou·siʹa?
12 Ko e ʻuhinga ʻo e “ʻi ai” ʻoku mahino lelei ʻa hono poupouʻi ia ʻe he tohi ʻi he kuonga muʻá, ka neongo iá ʻoku tautefito ʻa e mahuʻingaʻia ia ʻa e kau Kalisitiané ʻi he anga ʻo hono ngāueʻaki ʻa e pa·rou·siʹa ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá. Ko e talí ʻoku tatau ai pē—ko e ʻi ai. ʻOku tau sio ki ai mei he ngaahi fakatātā ʻi he ngaahi tohi ʻa Paulá. Hangē ko ʻení, naʻá ne tohi ki he kau Filipaí: “Kuo mou fai talangofua ai pe, ko ia ʻoua te mou ngaue ʻo hange ko ha meʻa ia ke fai ʻi hoku ʻao [“ʻi ai,” NW] pe, ka ke fakautuutu ʻaupito ʻi heʻeku mamaʻo ni, hoʻomou ngaue ke lavaʻi homou fakamoʻui ʻomoutolu.” Naʻá ne toe lea ki heʻene nofo mo kinautolu ke nau fiefia nai “ko e meʻa ʻi [heʻene] toe feangai [ʻi ai, pa·rou·siʹa] mo [kinautolu].” (Filipai 1:25, 26; 2:12, fakaʻītali ʻamautolu.) ʻOku pehē ʻi he ngaahi liliu kehé “ʻi heʻeku toe hoko ʻo fakataha mo kimoutolú” (Weymouth; New International Version); “ʻi he taimi te u toe fakataha ai mo kimoutolú” (Jerusalem Bible; New English Bible); mo e “ʻi hoʻomou toe maʻu au ʻi homou lotolotongá.” (Twentieth Century New Testament) ʻI he 2 Kolinitō 10:10, 11, naʻe fakafaikehekeheʻi ai ʻe Paula ʻa e “fotu mai [ʻi ai] ʻo hono sino” mo e “mamaʻo.” ʻI he ngaahi fakatātā ko ʻení ʻoku hā mahino naʻe ʻikai ke lea ia ki heʻene fakaofiofi pe tau; naʻá ne ngāueʻaki ʻa e pa·rou·siʹa ʻi he ʻuhinga ko e ʻi ai.b (Fakafehoanaki mo 1 Kolinitō 16:17.) Neongo ia, ko e hā leva ʻa e ngaahi lave ia fekauʻaki mo e pa·rou·siʹa ʻa Sīsuú? ʻOku nau kau fakataha ʻi he ʻuhinga ʻo ʻene “haʻu,” pe ʻoku nau fakahaaʻi ha ʻi ai hokohoko atu?
13, 14. (a) Ko e hā kuo pau ai ke tau fakaʻosiʻaki ko ha pa·rou·siʹa ʻoku fakalahi atu ia ki ha taimi lahi? (e) Ko e hā kuo pau ke leaʻaki ʻo kau ki he fuoloa ʻo e pa·rou·siʹa ʻa Sīsuú?
13 Naʻe mahuʻingaʻia ʻa e kau Kalisitiane ʻosi paniʻaki ʻa e Laumālié ʻi he taimi ʻo Paulá ʻi he pa·rou·siʹa ʻa Sīsuú. Ka naʻe fakatokanga ʻa Paula kiate kinautolu ke ʻoua ʻe ‘ueʻingofua kinautolu mei honau ʻalungá.’ ʻUluakí ʻoku pau pē ke hā ʻa e “tangata ko Malakilao,” ʻa ia kuo ʻosi fakamoʻoniʻi ko e haʻa faifekau ia ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané. Naʻe tohi ʻe Paula “ko e hoko mai [“ʻi ai,” NW] ʻo e toko taha ko ia ʻe fakatatau ki he faʻa ngaue ʻa Setane, heʻene fai ʻaki ʻa e ngaahi faʻahinga mana kehekehe, mo e meʻa fakaʻilonga.” (2 Tesalonaika 2:2, 3, 9, fakaʻītali ʻamautolu.) ʻOku hā mahino, ko e pa·rou·siʹa, pe ʻi ai, ʻa e “tangata ko Malakilao” naʻe ʻikai ko ha tau pē ki ai ʻi ha mōmeniti; ʻe fakalahi ia ki ha taimi lahi ange, ʻa ia ʻi he lolotonga iá ʻe fakatupu ai ʻa e ngaahi fakaʻilonga loi. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻení?
14 Vakai leva ki he veesi ki muʻa pē aí: “Pea ʻe toki fakapū mai ʻa Malakilao: ʻa ia ʻe tamateʻi ʻe he ʻEiki ko Sisu ʻaki ʻa e manava ʻo hono fofonga, pea fakaʻauha ʻaki ʻa e fotuaki o ʻene hoko mai [“ʻi ai,” NW].” Hangē pē ko e ʻi ai ʻa e “tangata ko Malakilao” ʻe ʻi ha vahaʻa taimi, ko e ʻi ai ʻa Sīsuú ʻe fakalahi ia ki ha taimi lahi pea ko hono tumutumú ʻe ʻi he fakaʻauha ʻo e tangata maumaulao ko ia ko e “Fanautama ʻa Mala.”—2 Tesalonaika 2:8, fakaʻītali ʻamautolu.
Ko e Ngaahi Tafaʻaki ʻi he Lea Faka-Hepeluú
15, 16. (a) Ko e hā ʻa e foʻi lea tefito ʻoku ngāueʻaki ʻi he ngaahi liliu lahi ʻo Mātiú ki he lea faka-Hepeluú? (e) ʻOku anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻo e bohʼ ʻi he ngaahi Konga Tohitapú?
15 Hangē ko ia kuo fakatokangaʻí, ʻoku hā mahino naʻe ʻuluaki tohi ʻe Mātiu ʻa ʻene Kōsipelí ʻi he lea faka-Hepeluú. Ko ia, ko e hā ʻa e foʻi lea faka-Hepelū naʻá ne ngāueʻaki ʻia Mātiu 24:3, 27, 37, 39? Ko e ngaahi liliu ʻo Mātiu ʻa ia naʻe liliuʻi ki he lea faka-Hepelū ʻo onopooní ʻoku ʻi ai ʻa e tuʻunga ʻo e foʻi veape ko e bohʼ, fakatouʻosi ʻi he fehuʻi ʻa e kau ʻaposetoló pea ʻi he tali ʻa Sīsuú. ʻOku lava ke iku ʻeni ki he fakalea hangē ko ʻení: “Ko e hā ʻa e fakaʻilonga ʻo hoʻo [bohʼ] mo e fakaʻosiʻosi ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu ní?” mo e, “Kae hange ko e taimi ʻo Noa, ʻe pehe foki ʻa e [bohʼ] ʻae Fanautama ʻa Tangata.” Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e bohʼ?
16 Neongo ʻene maʻu ʻa e ngaahi ʻuhinga kehekehé, ko hono ʻuhinga tefito ʻo e foʻi veape faka-Hepelū ko e bohʼ ko e “haʻu.” ʻOku pehē ʻe he Theological Dictionary of the Old Testament: ‘ʻI heʻene hā tuʻo 2,532, ko e bohʼ ko e taha ia ʻi he ngaahi foʻi veape faka-Hepelū ʻoku faʻa ngāueʻaki lahi taha ʻi he Tohitapu faka-Hepeluú pea ko e foʻi veape tefito ia ʻi hono fakamatalaʻi ʻo e ngaʻunu.’ (Sēnesi 7:1, 13; ʻEkisoto 12:25; 28:35; 2 Sāmiuela 19:30; 2 Tuʻi 10:21; Sāme 65:2; ʻAisea 1:23; ʻIsikeli 11:16; Tāniela 9:13; ʻĒmosi 8:11) Kapau naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū mo ʻene kau ʻaposetoló ha foʻi lea ʻoku lahi pehē hono ngaahi ʻuhingá, ʻe lava nai ke fehuʻia ʻa hono ʻuhingá. Ka naʻa nau fai pehē?
17. (a) Ko e hā nai ʻe ʻikai fakahaaʻi ai ʻi he ngaahi liliu faka-Hepelū ʻi onopooni ʻo Mātiú ʻa ia naʻe leaʻaki ʻe Sīsū mo ʻene kau ʻaposetoló? (e) Ko fē ha toe feituʻu te tau maʻu nai ai ha fakaofiofi ki he foʻi lea naʻe ngāueʻaki nai ʻe Sīsū mo ʻene kau ʻaposetoló, pea ko e hā ʻa e toe ʻuhinga kehe ʻoku mahuʻinga ai ʻeni kiate kitautolú? (Sio ki he fakamatala ʻi laló.)
17 Manatuʻi ko e ngaahi liliu faka-Hepelū ʻi onopooní ko e ngaahi liliu ia ʻoku ʻikai nai te nau ʻomai matematē ʻa e meʻa naʻe tohi ʻe Mātiu ʻi he lea faka-Hepeluú. Ko hono moʻoní, ʻoku lava lelei pē ke ngāueʻaki ʻe Sīsū ia ha foʻi lea kehe kae ʻikai ko e bohʼ, ko e taha ʻoku feʻungamālie mo e ʻuhinga ʻo e pa·rou·siʹa. ʻOku tau sio ki heni mei he tohi ʻo e 1995 ko e Hebrew Gospel of Matthew, ʻa Palōfesa George Howard. Naʻe fakahangataha ʻa e tohí ki ha fakafepakiʻi ʻo e lotu faka-Kalisitiané ʻi he senituli hono 14 ʻe he tōketā Siu ko Shem-Tob ben Isaac Ibn Shaprut. Ko e tohi fakamoʻoni ko iá naʻe ʻomai ai ha konga tohi faka-Hepelū ʻo e Kōsipeli ʻa Mātiú. ʻOku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni ʻi he ʻikai ke liliu mei he lea faka-Latina pe faka-Kalisí ʻi he taimi ʻo Shem-Tob, ko e konga tohi ko ʻeni ʻa Mātiú naʻe fuʻu motuʻa ʻaupito pea naʻe muʻaki hiki pē ia ʻi he lea faka-Hepeluú.c Ko ia ai, ʻoku lava nai ke ne ʻomi kitautolu ke toe ofi ange ki he meʻa ko ia naʻe leaʻaki ʻi he Moʻunga ʻOlivé.
18. Ko e hā ʻa e foʻi lea mahuʻinga faka-Hepelū ʻoku ngāueʻaki ʻe Shem-Tob, pea ko e hā hono ʻuhingá?
18 ʻI he Mātiu 24:3, 27, 39, ko e konga tohi Mātiu ʻa Shem-Tob ʻoku ʻikai ke ngāueʻaki ai ʻa e foʻi veape ia ko e bohʼ. ʻI hono kehé, ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e foʻi nauna fehokotaki ko e bi·ʼahʹ. ʻOku hā ʻa e foʻi nauna ko iá ʻi he Tohitapu faka-Hepeluú ʻi he ʻIsikeli 8:5 pē, ʻa ia ʻoku ʻuhinga aí ko e “huʻanga.” ʻI he ʻikai ke fakamatalaʻi ʻa e ngāue ko e haʻu, bi·ʼahʹ ʻi aí ʻoku lave ia ki he matapā hūʻanga ʻo ha fale; ʻi hoʻo ʻi he vahaʻa hala hūʻangá pe ʻi he kau matapaá, ʻokú ke ʻi he falé. Pehē foki, ko e ngaahi tohi fakamoʻoni fakalotu taʻefakatohitapu ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté naʻe faʻa ngāueʻaki ai ʻa e bi·ʼahʹ fekauʻaki mo e tau mai pe kamata ʻa e ngaahi ngāue faka-taulaʻeikí. (Sio ki he 1 Kalonikali 24:3-19; Luke 1:5, 8, 23.) Pea ʻi ha liliu ki he lea faka-Hepeluú ʻi he 1986 ʻo e muʻaki lea faka-Sīlieki (pe, faka-Alamea) Peshitta ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e bi·ʼahʹ ʻia Mātiu 24:3, 27, 37, 39. Ko ia ai, ʻoku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni ʻi he kuonga muʻá ko e foʻi nauna ko e bi·ʼahʹ naʻá ne maʻu nai ha ʻuhinga ʻa ia ʻoku kiʻi kehe ia mei he foʻi veape ko e bohʼ ʻa ia naʻe ngāueʻaki ʻi he Tohitapú. Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ʻení?
19. Kapau naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū mo ʻene kau ʻaposetoló ʻa e bi·ʼah,ʹ ko e hā nai te tau fakaʻosiʻakí?
19 Ko e kau ʻaposetoló ʻi heʻenau fehuʻí pea mo Sīsū ʻi heʻene talí naʻa nau ngāueʻaki nai ʻa e foʻi nauna ko ʻeni ko e bi·ʼah.ʹ Tatau ai pē kapau naʻe ʻi he ʻatamai ʻo e kau ʻaposetoló pē ia ʻa e fakakaukau ki he tau mai ʻa Sīsū ʻi he kahaʻú, naʻe ngāueʻaki nai ʻe Kalaisi ʻa e bi·ʼahʹ ke fakakau ki ai ʻa e meʻa lahi ange ʻi he meʻa naʻa nau fakakaukau ki aí. Naʻe lava ke fakahanga ʻe Sīsū ki heʻene tau mai ke kamata ha ngāue foʻou; ko ʻene tau maí ko e kamata ia ʻa hono ngafa foʻou. ʻE hoa ʻeni mo e ʻuhinga ʻo e pa·rou·siʹa, ʻa ia naʻe ngāueʻaki ki mui mai ʻe Mātiú. Ko hano ngāueʻaki pehē ʻo e bi·ʼahʹ ʻe mahinongofua ai, ʻa e pau ke poupouʻi ʻa e meʻa kuo fuoloa hono akoʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, ʻa ia ko e “fakaʻilonga” faʻu fetuiakí naʻe ʻomai ʻe Sīsuú ke tapua atu ai ʻa ʻene ʻi aí.
Talitali ki he Tumutumu ʻo ʻEne ʻI Aí
20, 21. Ko e hā ʻoku lava ke tau ako mei he fakamatala ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho ʻo Noá?
20 Ko ʻetau ako ki he ʻi ai ʻa Sīsuú ʻoku totonu ke ʻi ai haʻane tākiekina hangatonu ki heʻetau moʻuí mo ʻetau ngaahi ʻamanakí. Naʻe naʻinaʻi ʻe Sīsū ki hono kau muimuí ke nau nofo tokanga. Naʻá ne tokonaki mai ha fakaʻilonga koeʻuhi ke lava ʻo ʻiloʻi ʻa ʻene ʻi aí, neongo ko e tokolahi tahá ʻe ʻikai te nau tokanga: “Kae hange ko e taimi ʻo Noa, ʻe pehe foki ʻa e hoko mai [“ʻi ai,” NW] ʻae Fanautama ʻa Tangata. He hange naʻe nofo ʻa e kakai ʻi he kuonga ʻo e Lomaki, ʻo nau kai mo inu, ʻo nau maʻu uaifi mo maʻu husepaniti, ʻo aʻu ki he ʻaho ko ia naʻe hu ai ʻa Noa ki he aake; pea naʻe ʻikai te nau ʻaloʻiloa kaeʻoua ke hoko mai ʻa e Lomaki, ʻo ʻave kinautolu fulipe: ʻe pehe foki ʻa e hoko mai [“ʻi ai,” NW] ʻa e Fanautama ʻa Tangata.”—Mātiu 24:37-39.
21 Lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho ʻo Noá, ko e tokolahi taha ʻo e kakai ʻi he toʻutangata ko iá naʻa nau hokohoko atu pē kinautolu ʻi heʻenau ngaahi meʻa anga-mahení. Naʻe tomuʻa tala ʻe Sīsū ʻe tatau pē ia mo e “hoko mai [“ʻi ai,” NW] ʻa e Fanautama ʻa Tangata.” Naʻe ongoʻi nai ʻe he kakai takatakai ia ʻia Noá ʻe ʻikai hoko ha meʻa. ʻOkú ke ʻiloʻi ʻe koe ʻa e meʻa moʻoni naʻe hokó. Ko e ngaahi ʻaho ko iá, ʻa ia naʻe mafola ʻi he faai mai ʻa e taimí, ʻo iku ki ha tumutumu, ko e “hoko mai ʻa e Lomaki, ʻo fakaʻauha kinautolu fulipe.” ʻOku ʻomai ʻe Luke ha fakamatala meimei tatau ʻa ia naʻe fakahoa ai ʻe Sīsū ʻa e “kuonga ʻo Noa” ki he “kuonga ʻo e Fanautama ʻa Tangata.” Naʻe akonaki ai ʻa Sīsū ʻo pehē: “ʻE tatau tofu pe mo ia ʻi he ʻaho ʻe fakapū mei ai ʻa e Fanautama ʻa Tangata.”—Luke 17:26-30.
22. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tautefito ʻetau mahuʻingaʻiá ʻi he kikite ʻa Sīsū ʻia Mātiu vahe 24?
22 Ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni, ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga makehe kiate kitautolu, koeʻuhi ʻoku tau lolotonga moʻui ʻi ha taimi ʻa ia ʻoku tau ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ko ia naʻe tomuʻa tala ʻe Sīsuú—ko e ngaahi tau, ko e ngaahi mofuike, ko e ngaahi mahaki fakaʻauha, ko e ngaahi nounou fakameʻatokoni, pea mo e fakatangaʻi ʻo ʻene kau akó. (Mātiu 24:7-9; Luke 21:10-12) Kuo hā mahino ʻa e ngaahi tuʻunga peheé talu pē mei he tau liliu hisitōlia ko ia ʻoku ʻiloa ʻi hono ui ko e Tau I ʻa Māmaní, neongo ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ia ʻoku nau lau ki he ngaahi meʻá ni ko e ngaahi konga anga-maheni pē kinautolu ia ʻo e hisitōliá. Kae kehe, ko e kau Kalisitine moʻoní ia, ʻoku nau maʻu ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga ko ʻeni naʻe hokó, ʻo hangē pē ko e kakai ʻoku tokangá ʻi heʻenau ʻiloʻi mei he failau ʻa e fuʻu fikí ʻoku ofi ʻa e faʻahitaʻu māfaná. Naʻe fakahinohino ʻe Sīsū: “Pehē foki kimoutolu, ka mou ka vakai kuo hoko ʻa e ngaahi meʻa ko ia, pea mou ʻilo kuo ofi ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtua.”—Luke 21:31.
23. Ko hai ʻoku ʻi ai ʻa e ʻuhinga makehe ki ai ʻa e ngaahi lea ʻi he Mātiu vahe 24, pea ko e hā hono ʻuhingá?
23 Ko e lahi ʻo e tali ʻa Sīsū ʻi he Moʻunga ʻOlivé naʻe fakahanga ia ki hono kau muimuí. Ko kinautolu ia ʻa e faʻahinga ke kau ʻi he ngāue fakahaofi moʻui ko hono malangaʻi ʻo e ongoongo leleí ʻi he māmaní kotoa ki muʻa ke hoko mai ʻa e ngataʻangá. Ko kinautolu ia ʻa e faʻahinga ʻa ia ʻoku lava ke nau ʻiloʻi “ʻoku tuʻu ʻi he Potu Tapu . . . ʻa e meʻa fakalielia ʻo e fakaʻauha.” Ko kinautolu ia ʻa e faʻahinga te nau talí ʻaki ʻenau “hola” ki muʻa he fakamamahi lahí. Pea ko kinautolu ia ʻa e faʻahinga ʻe tautefito ʻa hono uesia ʻi he ngaahi lea naʻe toe tānaki atú: “Pea ka ne taeʻoua ʻa e fakanounou ʻo e taimi ko ia, pehe ʻe ʻauha ʻa e kakano kotoa pe: kae telia ʻa e kakai fili ʻe fakanounou ai ʻa e taimi ko ia.” (Mātiu 24:9, 14-22) Ka ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi lea fakatupu fakakaukau ko ʻení, pea ko e hā ʻoku lava ai ke pehē ʻoku nau tokonaki mai ha makatuʻunga kiate kitautolu he taimí ni ke maʻu ai ha fiefia lahi, loto-maʻu, mo e faivelengá? Ko e ako hono hokó ʻi he Mātiu 24:22 ʻe ʻomai ai ʻa e talí.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ngaahi fakatātā meia Josephus: ʻI he Moʻunga Sainaí ko e ʻuhilá mo e maná naʻe “fakahaaʻi ai ʻoku ʻi ai [pa·rou·siʹa] ʻa e ʻOtuá.” Ko e fakahāhā fakaemana ʻi he tāpanekalé naʻe “fakahaaʻi ai ʻa e ʻi ai [pa·rou·siʹa] ʻa e ʻOtuá.” ʻI hono fakahā ki he sevāniti ʻa ʻIlaisá ʻa e ngaahi saliote naʻe takatakaí, naʻe ʻai ai ʻe he ʻOtuá ke “hā ki heʻene sevānití ʻa hono mālohí mo ʻene ʻi aí [pa·rou·siʹa].” ʻI he taimi naʻe feinga ai ʻa e ʻōfisa Loma ko Petronius ke fakafiemālieʻi ʻa e kau Siú, naʻe taukaveʻi ai ʻe Josephus ‘naʻe ʻikai ke fakahaaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa ʻene ʻi aí [pa·rou·siʹa] kia Petronius’ ʻaki ʻene tuku mai ha ʻuha. Naʻe ʻikai ke ngāueʻaki ʻe Josephus ia ʻa e pa·rou·siʹa ki ha fakaofiofi atu pē pe tau mai pē ʻi ha mōmeniti. Naʻe ʻuhinga iá ko ha hokohoko atu, naʻa mo e taʻehāmai, ʻa e ʻi ai. (ʻEkisoto 20:18-21; 25:22; Livitikō 16:2; 2 Tuʻi 6:15-17)—Fakafehoanaki mo e Antiquities of the Jews, Tohi 3, vahe 5, palakalafi 2 [80]; vahe 8, palakalafi 5 [202]; Tohi 9, vahe 4, palakalafi 3 [55]; Tohi 18, vahe 8, palakalafi 6 [284].
b ʻI he A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament, naʻe fakahaaʻi ai ʻe E. W. Bullinger ko e pa·rou·siʹa ʻoku ʻuhingá ‘ko e hoko pe hoko ʻo ʻi ai, ʻi he taimi ko iá, ʻi ai, tau mai; ko ha haʻu ʻa ia ʻoku kau ki ai ʻa e fakakaukau ki ha nofoʻanga tuʻumaʻu mei he haʻu ko iá ʻo faai mai.’
c Ko e fakamoʻoni ʻe tahá, ko e ʻi ai ko ia ʻa e kupuʻi lea faka-Hepelū “Ko e Huafa,” naʻe hiki pe fakanounou ia, ʻo tuʻo 19. Naʻe tohi ʻe Palōfesa Howard: “ʻOku taau ke fakatokangaʻi ʻa hono tohi ʻo e Huafa Faka-ʻOtuá ʻi ha tohi fakamoʻoni faka-Kalisitiane ʻa ia naʻe hiki ʻe ha tokotaha fakafepaki Siu. Kapau ko ha liliu faka-Hepelū ʻeni ʻo ha tohi fakamoʻoni faka-Kalisitiane ʻi he faka-Kalisí pe faka-Latiná, te te fakatuʻotuʻa atu ke maʻu ʻa e adonai [ʻEiki] ʻi he konga tohí, ʻo ʻikai ko ha fakaʻilonga ki he huafa faka-ʻOtua taʻeala puʻaki ko ia ko e YHWH. . . . Kiate ia ʻoku taʻemafakamatalaʻi ʻene toe tānaki atu ki ai ʻa e huafa taʻeala puʻakí. Ko e moʻoniʻi meʻa ia ʻoku mālohi ai ʻa e pehē naʻe maʻu ʻe Shem-Tob ʻa ʻene tatau ʻo Mātiú fakataha mo e ʻosi ʻi ai pē ʻa e Huafa faka-ʻOtuá ia ʻi he konga tohí pea mahalo pē naʻá ne tauhi ia ke ʻoua naʻa fakalanga ha faingataʻa ʻi haʻane hoko ʻo halaia ʻi hono toʻo iá.” Ko e New World Translation of the Holy Scriptures—With References ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e tohi Mātiu (J2) ʻa Shem-Tob ko e poupou ia ki hono ngāueʻaki ʻo e huafa faka-ʻOtuá ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané.
Ko e Hā Haʻo Tali?
◻ Ko e hā ʻoku mahuʻinga ai ke sio ki he faikehekehe hono liliu ʻi he ngaahi Tohitapú ʻa e Mātiu 24:3?
◻ Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e pa·rou·siʹa, pea ko e hā ʻoku fai ai ʻa e tokanga ki hení?
◻ Ko e hā ʻa e faitatau ʻoku malava ke ʻi ai ʻia Mātiu 24:3 ʻi he lea faka-Kalisí mo e lea faka-Hepeluú?
◻ Ko e hā ʻa e kī fekauʻaki mo e taimí ʻoku fiemaʻu ke ʻiloʻi ʻi he mahino kiate kitautolu ʻa e Mātiu vahe 24?
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
Ko e Moʻunga ʻOlivé, ʻa ia ʻoku hanga ki Selusalema