LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w96 9/1 p. 15-20
  • Ko e Lao ki Muʻa ʻIa Kalaisí

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko e Lao ki Muʻa ʻIa Kalaisí
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1996
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Ko e Lao ʻa Mōsesé​—Ko Hono Taumuʻá
  • Ko ha Lao Naʻá Ne Fakahāhaaʻi ʻa e Meesí mo e Manavaʻofá
  • Ko Hono Ngāuehalaʻaki ʻa e Laó
  • Ko e ʻUli ʻa e Akonaki Faka-Fālesí
  • Ako mei he Fehālaaki ʻa e Kau Fālesí
  • “Ko e Lao ʻa Sihová ʻOku Haohaoa”
    ʻUnuʻunu Ofi kia Sihova
  • Ko e Lao ʻa Kalaisí
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1996
  • Ko Hono ʻUhinga Kiate Koe ʻa e Lao ʻIa Mōsesé
    Fāʻūtaha ʻi he Lotu ki he ʻOtua Moʻoni Pē Taha
  • ʻOku Tau Moʻulaloa ki he Fekau ʻe Hongofulú?
    Te Ke Malava ʻo Moʻui Taʻengata he Palataisi ʻi he Māmaní
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1996
w96 9/1 p. 15-20

Ko e Lao ki Muʻa ʻIa Kalaisí

“ʻOi ʻeku ʻofa ki hoʻo lao na! ʻOku ou fakalaulauloto ki ai he ʻaho kotoa.”​—SĀME 119:97.

1. Ko e hā ʻokú ne puleʻi ʻa e ngaʻunu takai ʻa e ngaahi faʻunga fakahēvaní?

TALU mei he kei siʻí, ngalingali naʻe sio fakamamaʻu hake ʻa Siope ki he ngaahi fetuʻú mo fifili. ʻOku mahalo pē naʻe akoʻi kiate ia ʻe heʻene ongo mātuʻá ʻa e ngaahi hingoa ʻo e ngaahi pupunga fetuʻu lalahí pea mo e meʻa ko ia naʻá na ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi lao ʻokú ne puleʻi ʻa e ngaʻunu takai ʻa e ngaahi pupunga fetuʻú ʻi he langí. Ko hono moʻoní, naʻe ngāueʻaki ʻe he kakai ʻi he ngaahi taimi ʻo e kuonga muʻá ʻa e ngaʻunu tatau maʻu pē ʻa e ngaahi pupunga fetuʻu kāfakafa mo maau ʻaupito ko ʻení ke fakaʻilongaʻiʻaki ʻa e fetongi ʻa e ngaahi faʻahitaʻú. Ka ʻi he kotoa ʻo e ngaahi taimi naʻá ne sio fakamamaʻu ai ʻi he ofo kiate kinautolú, naʻe ʻikai ke ʻilo ʻe Siope pe ko e hā ʻa e ngaahi mālohi lahi ʻoku nau puke fakataha ʻa e ngaahi faʻunga fetuʻu ko ʻení. Ko ia ai, naʻe ʻikai te ne malava ke fai ha tali ʻi he taimi naʻe ʻeke ange ai ʻe Sihova ko e ʻOtuá: “ʻOku ke ʻilo ʻa e ngaahi lao ʻo e langi?” (Siope 38:​31-33) ʻIo, ʻoku puleʻi ʻa e ngaahi fetuʻú ʻe he ngaahi lao​—ngaahi lao tonu matematē mo mātuʻaki fihi ʻa ia ko e kau faisaienisi ʻi he ʻaho ní ʻoku ʻikai te nau makupusi kakato kinautolu.

2. Ko e hā ʻoku lava ai ke pehē ko e meʻa fakatupú kotoa ʻoku puleʻi ʻe he lao?

2 Ko Sihova ʻa e Tokotaha-Foaki-Lao Taupotutaha ʻi he ʻuniveesí. Ko ʻene ngaahi ngāué kotoa ʻoku puleʻi ia ʻe he lao. Ko hono ʻAlo pelé, “ko e ʻuluaki ia naʻe fakatupu,” naʻe talangofua loto-tōnunga ki he lao ʻa ʻene Tamaí ki muʻa ia ke ʻi ai ʻa e ʻuniveesi fakamatelié! (Kolose 1:​15) Ko e kau ʻāngeló foki ʻoku tataki kinautolu ʻe he lao. (Sāme 103:20) Naʻa mo e fanga manú ʻoku puleʻi ʻe he lao ʻi heʻenau talangofua ki he ngaahi fekau fakaenatula kuo ʻosi fakapolokalamaʻi ʻe honau Tokotaha-Fakatupú ʻiate kinautolú.​—Palōvepi 30:​24-​28; Selemaia 8:7.

3. (a) Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e ngaahi laó? (e) Ko e hā ʻa e founga naʻe puleʻi ai ʻe Sihova ʻa e puleʻanga ʻo ʻIsilelí?

3 Fēfē ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá? Neongo ʻoku tāpuakiʻi ʻaki kitautolu ʻa e ngaahi meʻaʻofa ko ʻeni ʻo hangē ko e ʻatamai-matalá, tuʻunga fakaeʻulungaangá, mo e tuʻunga fakalaumālié, ʻoku kei fiemaʻu pē kiate kitautolu ha lao fakaʻotua ke tatakiʻaki kitautolu ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tufakangá ni. Ko ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá, ʻa ʻĀtama mo ʻIvi, naʻá na haohaoa, ko ia ai ko ha ngaahi lao siʻisiʻi pē naʻe fiemaʻu ke tatakiʻaki kinauá. Ko e ʻofa ki heʻena Tamai fakahēvaní naʻe totonu ke ne ʻoange kiate kinaua ʻa e ʻuhinga feʻunga ʻānoa ke na talangofua fiefia ai. Ka naʻá na talangataʻa. (Sēnesi 1:​26-​28; 2:​15-​17; 3:​6-​19) Ko hono nunuʻá, naʻe hoko ai ʻena fānaú ko e ngaahi meʻamoʻui angahalaʻia ʻa ia naʻe fiemaʻu ai ki ai ha toe ngaahi lao lahi ke ne ʻomai ʻa e tataki. ʻI he faai atu ʻa e taimí, naʻe anga-ʻofa ai ʻa Sihova ʻo fakalato ʻa e fiemaʻú ni. Naʻá ne ʻoange kia Noa ʻa e ngaahi lao pau ʻa ia te ne fakahoko ki hono fāmilí. (Sēnesi 9:​1-7) Hili ʻa e laui senituli mei ai, fakafou ʻia Mōsese, naʻe ʻoange ai ʻe he ʻOtuá ki he puleʻanga foʻou ʻo ʻIsilelí ha Lao naʻe tohi fakaikiiki. Ko e ʻuluaki taimi ʻeni naʻe puleʻi ai ʻe Sihova ha puleʻanga fakakātoa ʻaki ha lao fakaʻotua. ʻI hono sivisiviʻi ʻa e Lao ko iá ʻe tokoni ia kiate kitautolu ke mahino ʻa e ngafa mātuʻaki mahuʻinga ʻoku kaunga ai ʻa e lao fakaʻotuá ʻi he moʻui ʻa e kau Kalisitiane he ʻaho ní.

Ko e Lao ʻa Mōsesé​—Ko Hono Taumuʻá

4. Ko e hā naʻe hoko ai ko ha pole ki he ngaahi hako fili ʻo ʻĒpalahamé ʻa e teu ke tupu mai ai ʻa e Hako naʻe talaʻofá?

4 Ko e ʻaposetolo ko Paulá, ko ha tokotaha ako lahi ia ʻo e Laó, naʻá ne ʻeke: “Pea ko e ha ai ʻa e Lao?” (Kalētia 3:​19) Ke talí, ʻoku fiemaʻu ke tau manatuʻi naʻe talaʻofa ʻa Sihova ki hono kaumeʻa ko ʻĒpalahamé ʻo pehē ʻe hoko mai mei he laine ʻo hono fāmilí ha Hako ʻa ia te ne ʻomai ʻa e ngaahi tāpuaki lahi ki he ngaahi puleʻangá kotoa. (Sēnesi 22:18) Ka ʻoku fokotuʻu ai heni ha pole: Ko e ngaahi hako ko ia ʻo ʻĒpalahame naʻe filí, ko e kau ʻIsilelí, naʻe ʻikai te nau hoko kotoa ʻo ʻofa kia Sihova. ʻI he faai atu ʻa e taimí, naʻe fakamoʻoniʻi ai ko e tokolahi tahá naʻe loto-fefeka, angatuʻu​—ko e niʻihi naʻe meimei ʻikai ala puleʻi! (ʻEkisoto 32:9; Teutalōnome 9:7) Ki he faʻahinga peheé, ko e hoko ʻo ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá ko e tupu pē ia mei hono fāʻeleʻi mai aí, ʻikai ko ʻenau fili ki ai.

5. (a) Ko e hā naʻe akoʻi ʻe Sihova ki he kau ʻIsilelí ʻo fakafou ʻi he Lao ʻa Mōsesé? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakataumuʻa ʻa e Laó ke ne kaunga ki he ʻulungaanga ʻo e faʻahinga ʻoku pīkitai ki aí?

5 Naʻe malava fēfē ke tupu mai mei he kakaí ni ʻa e Hako talaʻofá mo nau maʻu ha ʻaonga mei ai? ʻI he ʻikai ke puleʻi kinautolu ʻo hangē ha fanga lōpotí, naʻe akoʻi kinautolu ʻe Sihova ʻo fakafou ʻi he lao. (Sāme 119:​33-​35; ʻAisea 48:17) Ko hono moʻoní, ko e foʻi lea faka-Hepelū ki he “laó,” ko e toh·rahʹ, ʻoku ʻuhinga ko e “fakahinohino.” Ko e hā naʻá ne akoʻi maí? Naʻe tautefito ki heʻene akoʻi ʻa e kau ʻIsilelí fekauʻaki mo hono fiemaʻu kiate kinautolu ʻa e Mīsaiá, ʻa ia te ne huhuʻi kinautolu mei honau tuʻunga angahalaʻiá. (Kalētia 3:​24) Naʻe toe akoʻi ʻe he Laó ʻa e manavahē-ʻOtuá mo e talangofuá. ʻI he fehoanaki mo e talaʻofa kia ʻĒpalahamé, naʻe fiemaʻu ki he kau ʻIsilelí ke nau ngāue ko e kau fakamoʻoni ʻa Sihova ki he ngaahi puleʻanga kehé kotoa. Ko ia ai, naʻe akoʻi ʻe he Laó kiate kinautolu ʻa e ngaahi lao māʻolunga, anga-fakaʻeiʻeiki ʻo e ʻulungaangá ʻa ia ʻe hā lelei kia Sihova; ʻe tokoni ia ki ʻIsileli ke nau mavahe maʻu pē mei he ngaahi tōʻonga fulikivanu ʻo e ngaahi puleʻanga takatakaí.​—Livitikō 18:​24, 25; ʻAisea 43:​10-​12.

6. (a) Ko e ngaahi tuʻutuʻuni nai ʻe fiha ʻoku maʻu ʻe he Lao ʻa Mōsesé, pea ko e hā ʻoku ʻikai totonu ai ke lau ia ʻoku fuʻu lahí? (Sio ki he fakamatala ʻi laló.) (e) Ko e hā ʻa e mahino ʻoku lava ke tau maʻu ʻi hono ako ʻo e Lao ʻa Mōsesé?

6 Ko ia, tā neʻineʻi ke ʻi he Lao ʻa Mōsesé ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni lahi​—laka hake he 600 ʻo kinautolu.a Ko e ngaahi lao ko ʻeni naʻe tohí naʻá ne puleʻi ʻa e siakale ʻo e lotú, puleʻangá, ngaahi ʻulungaangá, fakamaau totonú, ʻo aʻu ki he meʻakaí mo e haisiní. ʻOku ʻuhinga leva iá ko e Laó ko ha koto tuʻutuʻuni taʻeongoʻi pea ko ha ngaahi fekau fakanounou? ʻIkai ʻaupito! Ko hano ako ʻo e Lao ko ʻení ʻokú ne ʻomai ai ha koloa lahi ʻo e mahino ki he ʻulungaanga ʻofa ʻo Sihová. Fakakaukau ange ki he ngaahi fakatātā ʻe niʻihi.

Ko ha Lao Naʻá Ne Fakahāhaaʻi ʻa e Meesí mo e Manavaʻofá

7, 8. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakamamafaʻi ʻe he Laó ʻa e meesí mo e manavaʻofá? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakahoko meesi ʻe Sihova ʻa e Laó ʻi he meʻa fekauʻaki mo Tēvitá?

7 Naʻe fakamamafaʻi ʻe he Laó ʻa e meesí mo e manavaʻofá, tautefito ki he masivá pe ko e tuēnoá. Naʻe vaheʻi ʻa e kau uitoú mo e kau paeá ke maluʻi. (ʻEkisoto 22:​22-​24) Ko e fanga monumanu ngāué naʻe maluʻi mei hano fakamamahiʻi. Naʻe tokaʻi ʻa e ngaahi totonu ki he koloa tefitó. (Teutalōnome 24:10; 25:4) Neongo naʻe tuʻutuʻuni ʻe he Laó ʻa e tautea mate ki he fakapoó, naʻá ne ʻai ke ala maʻu ha meesi ʻi he ngaahi keisi ʻo e tāmate faainoá. (Nōmipa 35:11) ʻOku hā mahino, naʻe maʻu ʻe he kau fakamaau ʻIsilelí ha ngofua ke nau fili ʻa e tautea ʻe fai ʻi he ngaahi hia ʻe niʻihi, ʻo fakatuʻunga ʻi he anga ʻo e tokotaha faikoví.​—Fakafehoanaki mo ʻEkisoto 22:7 mo e Livitikō 6:​1-7.

8 Naʻe fokotuʻu ʻe Sihova ha faʻifaʻitakiʻanga ki he kau fakamāú ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e Laó ke mālohi ʻo ka fiemaʻu pea meesi ʻo ka malava. Ko Tuʻi Tēvita, ʻa ia naʻá ne fai ʻa e tono mo e fakapoó, naʻe fai ki ai ʻa e meesi. Naʻe ʻikai pehē ia naʻá ne ʻalu taʻetautea, he naʻe ʻikai ke maluʻi ia ʻe Sihova mei he ngaahi nunuʻa fakamanavahē tupu mei heʻene angahalá. Ka, koeʻuhi ko e fuakava ʻo e Puleʻangá pea koeʻuhi ko Tēvitá ko ha tangata naʻe natula faimeesi pea naʻá ne maʻu ha loto-fakatomala loloto, naʻe ʻikai ke tāmateʻi ai ia.​—1 Sāmiuela 24:​4-7; 2 Sāmiuela 7:​16; Sāme 51:​1-4; Sēmisi 2:​13.

9. Ko e hā ʻa e ngafa mahuʻinga naʻe ʻi ai ʻa e ʻofá ʻi he Lao ʻa Mōsesé?

9 Tānaki atu ki ai, naʻe fakamamafaʻi ʻe he Lao ʻa Mōsesé ʻa e ʻofá. Sio loto atu ki ha taha ʻo e ngaahi puleʻanga ʻo e ʻaho ní ʻokú ne maʻu ha lao ʻoku fiemaʻu moʻoni ai ʻa e ʻofá! Ko ia naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi hono tapui ʻe he Lao ʻa Mōsesé ʻa e fakapoó; naʻá ne tuʻutuʻuni mai: “Te ke ʻofa ki ho kaungaʻapi, ʻo hange ko hoʻo ʻofa kiate koe.” (Livitikō 19:18) Naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene tapui ʻa hono ngaohia taʻetotonu ʻo e kau muli naʻe nofo maí; naʻá ne tuʻutuʻuni mai: “Te ke ʻofa kiate ia hange ko hoʻo ʻofa kiate koe; he naʻa mou nofo muli ʻi he fonua ko Isipite.” (Livitikō 19:34) Naʻe ʻikai ke ngata pē ʻi heʻene taʻofi ʻa e tonó; naʻá ne tuʻutuʻuni ki he husepānití ke ʻai hono uaifí ke fiefia! (Teutalōnome 24:5) ʻI he tohi pē ʻa Teutalōnomé, ko e ngaahi foʻi lea faka-Hepelū ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e ʻulungaanga ko e ʻofá ʻoku ngāueʻaki tuʻo 20 nai. Naʻe fakapapauʻi ʻe Sihova ki he kau ʻIsilelí ʻa ʻene ʻofa ʻaʻaná​—ʻi he kuohilí, lolotongá, mo e kahaʻú. (Teutalōnome 4:​37; 7:​12-​14) Ko hono moʻoní, ko e fekau māʻolunga taha ʻo e Lao ʻa Mōsesé naʻe pehē: “Te ke ofa kia Jihova ko ho Otua aki ho loto kotoa, mo hoo moui kotoa, mo ho malohi kotoa.” (Teutalōnome 6:​5, PM) Naʻe pehē ʻe Sīsū ʻoku tautau ʻa e Laó fakakātoa ʻi he fekau ko ʻení, fakataha mo e fekau ke ʻofa ki hoto kaungāʻapí. (Livitikō 19:18; Mātiu 22:​37-​40) Tā neʻineʻi ke tohi ʻe he tokotaha-tohi-sāmé: “ʻOi ʻeku ʻofa ki hoʻo lao na! ʻOku ou fakalaulauloto ki ai he ʻaho kotoa.”​—Sāme 119:97.

Ko Hono Ngāuehalaʻaki ʻa e Laó

10. Naʻe anga-fēfē ʻa e fakafeangai ʻa e kau Siú, ʻa honau tokolahi taha, ki he Lao ʻa Mōsesé?

10 He toki meʻa pango ē, naʻe ʻikai ʻaupito ha houngaʻia ʻa ʻIsileli ki he Lao ʻa Mōsesé! Naʻe talangataʻa ʻa e kakaí ki he Laó, ʻo siʻaki ia, pe fakangaloʻi ia. Naʻa nau fakaʻuliʻi ʻa e lotu maʻá ʻaki ʻa e ngaahi tōʻonga fakalotu fakalielia ʻa e ngaahi puleʻanga kehé. (2 Tuʻi 17:​16, 17; Sāme 106:​13, 35-​38) Pea naʻa nau lavakiʻi ʻa e Laó ʻi he toe ngaahi founga kehe.

11, 12. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa e fai ʻo e maumau ʻe he ngaahi kulupu ʻo e kau taki lotú ʻi he hili ʻa e ngaahi ʻaho ʻo ʻĒselá? (Sio ki he puhá.) (e) Ko e hā naʻe ongoʻi ai ʻe he kau lāpai ʻi he kuonga muʻá naʻe fiemaʻu ke “ngaohi ha ʻā takatakai ʻo e Laó”?

11 Ko e niʻihi ʻo e maumau kovi taha ki he laó naʻe fai ia ʻe he faʻahinga tonu naʻa nau taukaveʻi ʻoku nau faiakoʻaki mo tauhi iá. Naʻe hoko ʻeni ʻi he hili ʻa e ngaahi ʻaho ʻo e sikalaipe anga-tonu ko ʻĒselá ʻi he senituli hono nima K.M. Naʻe faitau mālohi ʻa ʻĒsela ke fakafepakiʻi ʻa e ngaahi tākiekina fakameleʻi ʻa e ngaahi puleʻanga kehé mo fakamamafaʻi ʻa hono lau mo faiakoʻaki ʻa e Laó. (ʻĒsela 7:​10; Nehemaia 8:​5-8) Naʻe taukaveʻi ʻe he kau faiako ʻe niʻihi ʻo e Laó ʻo pehē ʻoku nau muimui ʻi he ʻalunga ʻo ʻĒselá pea fokotuʻu ʻa e meʻa ko ia naʻe hoko ʻo ui ko e “Sinakoke Lahi.” ʻI he lotolotonga ʻo hono ngaahi fekaú naʻe ʻi ai ʻa e fakahinohinó ni: “Ngaohi ha ʻā takatakai ʻo e Laó.” Naʻe fakakaukau ʻa e kau faiakó ni naʻe hangē ʻa e Laó ha ngoue mahuʻingá. Ke ʻoua ʻe ʻi ai ha taha ʻe hala lotoʻapi ʻi he ngoué ni ʻaki hano maumauʻi ʻa hono ngaahi laó, naʻa nau toe faʻu ʻa e ngaahi lao, ko e “Lao Naʻe Leaʻaki,” ke taʻofi ʻa e kakaí mei haʻanau hoko ki ha hala pehē.

12 ʻE kikihi nai ha niʻihi ʻo pehē naʻe tonu pē ʻa e ongoʻi pehē ia ʻa e kau taki Siú. ʻI he hili ʻa e taimi ʻo ʻĒselá naʻe puleʻi ʻa e kau Siú ʻe he ngaahi mafai muli, tautefito ki Kalisi. Ke tauʻi ʻa e tākiekina ʻa e fakakaukau fakafilōsefa mo e anga-fakafonua faka-Kalisí, naʻe malanga hake ha ngaahi kulupu ʻo e kau taki lotu ʻi he lotolotonga ʻo e kau Siú. (Sio ki he puha ʻi ʻolunga.) ʻI he faai atu ʻa e taimí, naʻe hoko ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi kulupú ni ʻo fefakavahaʻaʻaki pea aʻu ʻo nau lakasi ʻa e tuʻunga-taulaʻeiki faka-Līvaí ʻi he tuʻunga ko e kau faiako ʻo e Laó. (Fakafehoanaki mo Malakai 2:7.) ʻI he aʻu mai ki he 200 K.M., naʻe kamata tākiekina ai ʻe he lao naʻe leaʻakí, ʻa e moʻui faka-Siú. Naʻe ʻikai ʻuluaki fakataumuʻa ke hiki ʻa e ngaahi lao ko ʻení, telia naʻa ʻai ai ia ʻo tatau mo e Lao naʻe hikí. Ka naʻe māmālie, ʻa e hoko ʻa e fakakaukau fakaetangatá ʻo fakamuʻomuʻa ia ʻi he fakakaukau fakaʻotuá, ko ia ai naʻe faifai atu pē ʻo maumauʻi ʻe he ʻā ko ʻení ʻa e “ngoue” tonu naʻe fakataumuʻa ke ne maluʻí.

Ko e ʻUli ʻa e Akonaki Faka-Fālesí

13. Naʻe anga-fēfē hono fakatonuhiaʻi ʻe he taki lotu Siu ʻe niʻihi ʻa hono ʻai ke lahi ʻa e ngaahi tuʻutuʻuní?

13 Naʻe fakaʻuhinga ʻa e kau lāpaí ʻo pehē, koeʻuhi naʻe haohaoa ʻa e Tolā, pe Lao ʻa Mōsesé, kuo pau pē ke ne maʻu ha tali ki he fehuʻi kotoa pē ʻe malanga hake. Naʻe ʻikai ko ha foʻi fakakaukau anga-ʻapasia moʻoni ʻeni. Ko hono moʻoní, naʻe maʻu ai ʻe he kau lāpaí ha ngofua ke ngāueʻaki ʻa e poto fakaefakakaukau fakaetangatá, ʻo ʻai ia ke hā ʻo pehē ko e Folofola ʻa e ʻOtuá naʻe makatuʻunga ai ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻi he ngaahi meʻa kotoa pē​—ʻa e meʻa fakafoʻituitui ʻe niʻihi, mo e ngaahi meʻa kehe naʻe maʻamaʻa pē.

14. (a) Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakalahi atu ʻe he kau taki lotu Siú ʻo aʻu ki ha tuʻunga tōtuʻa taʻefakatohitapu ʻa e foʻi fakakaukau Fakatohitapu fekauʻaki mo e mavahe mei he ngaahi puleʻangá? (e) Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi naʻe ʻikai ke maluʻi ʻe he ngaahi tuʻutuʻuni fakalāpaí ʻa e kakai Siú mei he ngaahi tākiekina fakapanganí?

14 Naʻe toutou ʻai ʻe he kau taki lotú ʻa e ngaahi foʻi akonaki Fakatohitapú pea fakalahiʻi atu ia ʻo tōtuʻa. Hangē ko ʻení, naʻe pouaki ʻe he Lao ʻa Mōsesé ʻa e mavahe mei he ngaahi puleʻangá, ka naʻe malangaʻi ʻe he kau lāpaí ia ha founga ʻo hono paetaku taʻeʻuhinga ʻo e meʻa kotoa pē naʻe ʻikai faka-Siu. Naʻa nau akoʻi ʻo pehē kuo pau ki ha Siu ke ʻoua te ne tuku ʻa ʻene fanga pulú ʻi ha fale tali-fononga ʻo e Senitailé, he ko e kau Senitailé “ʻoku mahaloʻi ʻoku nau fehokotaki fakasino mo e fanga manu.” Naʻe ʻikai fakaʻatā ha fefine Siu ke ne tokoni ki ha fefine Senitaile ʻi heʻene langaá koeʻuhi te ne hoko ai ʻo “tokoni ki hono fāʻeleʻi mai ha kiʻi tama ke tauhi-ʻaitoli.” Koeʻuhi naʻa nau huʻuhuʻu totonu ʻo fekauʻaki mo e ngaahi fale fakamālohi-sino faka-Kalisí, naʻe taʻofi ai ʻe he kau lāpaí ʻa e ngaahi fakamālohi-sino ʻatelitá kotoa. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he hisitōliá ko e meʻa kotoa ko ʻeni naʻe faí naʻe siʻisiʻi ʻa ʻene maluʻi ʻa e kau Siú mei he ngaahi tui faka-Senitailé. Ko hono moʻoní, naʻe hoko ʻa e kau Fālesí tonu ʻo akoʻi ʻa e tokāteline faka-Kalisi fakapangani ʻo e taʻefaʻamate ʻa e soulú!​—ʻIsikeli 18:4.

15. Naʻe anga-fēfē ʻa hono mioʻi ʻe he kau taki lotu Siú ʻa e ngaahi lao ki he fakamaʻá mo e mōhenga ʻa ha kāinga ofi?

15 Naʻe mioʻi foki ʻe he kau Fālesí ʻa e ngaahi lao ʻo e fakamaʻá. Naʻe pehē tokua ʻe fakamaʻa ʻe he kau Fālesí ʻa e laʻaá kapau naʻe ʻoange ha faingamālie kiate kinautolu. Naʻe pehē ʻe heʻenau laó ko hano toloi “ʻo hono fai ha tali ki he ui ʻa natulá” ʻe ʻuli ai ha tangata! Naʻe hoko ʻa e fanofano ʻo e nimá ko ha ouau fihi, ʻi he ngaahi tuʻutuʻuni fekauʻaki mo e nima ʻoku totonu ke ʻuluaki fufulu pea mo e founga ki aí. Naʻe tautefito ki he kakai fefiné ʻa hono lau ʻoku taʻemaʻá. ʻI hono fakatuʻunga ʻi he fekau Fakatohitapu ke ʻoua ʻe ‘ʻunuʻunu ofi’ ki ha kāinga fakakakanó (ko hono moʻoní ko ha lao fakafepakiʻi ʻo e mōhenga ʻa ha kāinga ofí), naʻe tuʻutuʻuni ʻe he kau lāpaí ia ʻo pehē heʻikai ke ʻalu ʻa e husepānití ʻi mui ʻi hono uaifí; pea ʻoku ʻikai totonu ke ne fetalanoaʻaki mo ia ʻi he māketí.​—Livitikō 18:6.

16, 17. Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakalahi atu ʻe he lao naʻe leaʻakí ʻa e fekau ko ia ke tauhi ha Sāpate fakauiké, pea ko e hā hono olá?

16 Ko e meʻa naʻe tautefito ʻene ongoongoá ko e fakangalikoviʻi fakalaumālie naʻe fai ʻe he lao naʻe leaʻakí ki he lao Sāpaté. Naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ha fekau faingofua ki ʻIsileli: ʻOua ʻe fai ha ngāue ʻi he ʻaho hono fitu ʻo e uiké. (ʻEkisoto 20:​8-11) Kae kehe, naʻe fakalahi atu ia ʻe he lao naʻe leaʻakí ʻo fakamatalaʻi ʻa e faʻahinga ʻe 39 ʻo e ngāue naʻe tapuí, ʻo kau ai ʻa hono nonoʻo pe ko hono fakangahomohomo ha foʻi fakapona, ko hono tuitui ha mata-tuitui ʻe ua, ko hono tohiʻi ha foʻi lea faka-Hepelū ʻe ua, mo e hā fua. Pea ko e ngaahi faʻahingá ni taki taha naʻe fiemaʻu ki ai ha toe ngaahi tuʻutuʻuni taʻefakangatangata. Ko fē ʻa e ngaahi foʻi fakapona naʻe tapuí pea ko fē naʻe fakangofuá? Naʻe tali ia ʻe he lao naʻe leaʻakí ʻaki ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni fakaaoao. Ko e faitoʻo fakamoʻuí naʻe vakai ki ai ko ha ngāue naʻe tapui. Ko e fakatātaá, naʻe tapui ke faitoʻo ha fasi ʻi he Sāpaté. Naʻe malava ki ha tangata ʻoku langa hono nifó ke ne ngāueʻaki ha vinika ke fakaifoʻaki ʻene meʻakaí, ka naʻe pau ke ʻoua te ne mimisi ʻa e viniká ʻi hono vahaʻa nifó. ʻE faitoʻo nai ai hono nifó!

17 ʻI hono kāpui pehē ʻaki ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻe laui teau ko e faʻu pē ʻe he tangatá, naʻe mole ai ʻa e ʻuhinga fakalaumālie ia ʻo e lao Sāpaté ki he tokolahi taha ʻo e kau Siú. ʻI he taimi naʻe hanga ai ʻe Sīsū, ko e “ʻEiki ia ʻo e Sapate,” ʻo fakahoko ha ngaahi mana fakaholomamata, fakalotomāfana ʻi he Sāpaté, naʻe ʻikai ueʻi ai ʻa e kau sikalaipé ia mo e kau Fālesí. Naʻa nau tokanga pē kinautolu ki he hangē naʻá ne taʻetokaʻi ʻenau ngaahi tuʻutuʻuní.​—Mātiu 12:​8, 10-​14.

Ako mei he Fehālaaki ʻa e Kau Fālesí

18. Ko e hā naʻe hoko ʻi hono tānaki mai ʻa e ngaahi lao naʻe leaʻakí mo e ngaahi talatukufakaholó ki he Lao ʻa Mōsesé? Fakatātaaʻi.

18 ʻI hono fakanounoú, ʻoku lava ke tau pehē ko e ngaahi lao ko ʻeni naʻe tānaki atú mo e ngaahi talatukufakaholó naʻe hoko ʻo pipiki ki he Lao ʻa Mōsesé ʻo hangē ko e pipiki ʻa e fanga kiʻi fingotá ʻi he sino ʻo ha vaka. ʻOku fakalahi atu ʻe he tokotaha ʻoku ʻoʻona ʻa e vaká ʻa ʻene ngāué ke olo ʻa e fanga kiʻi meʻamoʻui fakatupu ʻitá ni mei hono vaká koeʻuhi he ʻoku nau fakatuaiʻi ʻa e oma ʻa e vaká mo fakaʻauha ʻa e vali taʻofi ʻumeʻumeá. ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe hanga ʻe he ngaahi lao naʻe leaʻakí mo e ngaahi talatukufakaholó ʻo fakafaingataʻaʻiaʻi ʻa e Laó mo fakaeʻa atu ia ke keina māmālie atu ʻi hono ngāuehalaʻakí. Kae kehe, ʻi he ʻikai ke olo ke maʻa atu ʻa e ngaahi lao kehe peheé, naʻe hanganaki fakalahi mai ia ʻe he kau lāpaí. ʻI he aʻu ki he taimi naʻe haʻu ai ʻa e Mīsaiá ke fakahoko ʻa e Laó, naʻe mātuʻaki matolu ʻa e piki ia ʻa e “fanga kiʻi fingotá” ʻi he “vaká” ʻo ʻikai ke meimei maʻanu! (Fakafehoanaki mo Palōvepi 16:25.) ʻI he ʻikai ke maluʻi ʻa e Lao fuakavá, naʻe fai ʻe he kau taki lotú ni ia ʻa e fehālaaki ko ʻeni ko hono lavakiʻi ia. Ko ia ai, ko e hā naʻe tō ai ʻa ʻenau “ʻā” ʻo e ngaahi tuʻutuʻuní?

19. (a) Ko e hā ʻa e ʻuhinga naʻe ʻikai lavameʻa ai ʻa hono “ʻā takatakaiʻi ʻo e Laó”? (e) Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi naʻe ʻikai ke maʻu ʻe he kau taki lotu Siú ia ʻa e tui moʻoní?

19 Naʻe ʻikai ke mahino ki he kau taki ʻo e lotu faka-Siú ko e faitau fakafepakiʻi ʻo e fakameleʻí ʻoku fai ia ʻi he lotó kae ʻikai ʻi he ngaahi peesi ʻo e ngaahi tohi laó. (Selemaia 4:​14) Ko e kī ki he ikuná ko e ʻofa​—ʻofa kia Sihova, ko ʻene laó, mo ʻene ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoní. ʻOku fakatupu mai ʻe he ʻofa peheé ʻa e fehiʻa tatau ki he meʻa ʻoku fehiʻa ai ʻa Sihová. (Sāme 97:10; 119:104) Ko e faʻahinga ʻoku fonu honau lotó ʻi he ʻofá ʻoku nau anga-tonu ai pē ki he ngaahi lao ʻa Sihová ʻi he māmani fakameleʻí ni. Naʻe maʻu ʻe he kau taki lotu Siú ʻa e monū lahi ki hono akoʻi ʻa e kakaí koeʻuhi ke nau pouaki mo ueʻi ʻa e ʻofa peheé. Ko e hā naʻe ʻikai ai ke nau fai iá? ʻOku hā mahino naʻe ʻikai te nau tui. (Mātiu 23:​23, PM) Kapau naʻa nau tui ki he mālohi ʻo e laumālie ʻo Sihová ke ngāue ʻi he ngaahi loto ʻo e faʻahinga anga-tonu ʻo e tangatá, heʻikai te nau ongoʻi ha fiemaʻu ke fai ha pule fefeka ki he moʻui ʻa e niʻihi kehé. (ʻAisea 59:1; ʻIsikeli 34:4) ʻI he ʻikai ke ʻi ai ha tuí, naʻe ʻikai ai ke nau tuku atu ha tui; naʻa nau fakakavengaʻi ʻa e kakaí ʻaki ʻa e ngaahi fekau ko e faʻu pē ʻe he tangatá.​—Mātiu 15:​3, 9; 23:4.

20, 21. (a) Ko e hā ʻa e ola fakakātoa naʻe maʻu ʻe he fakakaukau naʻe fakahanga-fakatalatukufakaholó ʻi he lotu faka-Siú? (e) Ko e hā ʻa e lēsoni ʻoku tau ako mei he meʻa naʻe hoko ki he lotu faka-Siú?

20 Naʻe ʻikai ke hakeakiʻi ʻe he kau taki Siu ko iá ʻa e ʻofá. Naʻe fakatupu mai ʻe heʻenau ngaahi talatukufakaholó ha lotu naʻe tokanga pē ki he hā lelei ki tuʻá, mo e talangofua tuʻungaʻa pē koeʻuhi ko e hā lelei ki tuʻá​—ko ha kelekele moʻui ia ʻoku tupu ai ʻa e mālualoí. (Mātiu 23:​25-​28) Naʻe hanga ʻe heʻenau ngaahi tuʻutuʻuní ʻo fakatupu mai ʻa e ngaahi ʻuhinga taʻefaʻalaua ki hono fakamāuʻi ʻa e niʻihi kehé. Ko ia, naʻe ongoʻi tonuhia pē ʻa e kau Fālesi anga-fakaaoao mo loto-mahikihikí ʻi hono fakaangaʻi ʻa Sīsū Kalaisi tonu. Naʻe ʻikai te nau lāuʻilo ki he taumuʻa tefito ʻo e Laó pea nau siʻaki ʻa e Mīsaia moʻoní. Naʻe iku ai, ki heʻene tala ki he puleʻanga Siú: “Ko eni kuo motuhi atu kiate kimoutolu ʻa homou fale kuo liʻaki.”​—Mātiu 23:38; Kalētia 3:​23, 24.

21 Ko e hā ʻa e lēsoni kiate kitautolú? ʻOku hā mahino, ko e fakakaukau ʻoku fakahanga-fakaetalatukufakaholó ʻoku ʻikai te ne hakeakiʻi ʻa e lotu maʻa ʻa Sihová! Ka ʻoku ʻuhinga ʻení ko e kau lotu kia Sihova he ʻaho ní heʻikai ʻaupito te nau maʻu ha ngaahi tuʻutuʻuni tuku kehe ʻo ka tala fakaikiiki kinautolu ʻi he Tohitapu Māʻoniʻoní? ʻIkai. Ke maʻu ʻa e tali kakató, tau fakakaukau leva ki he founga naʻe fetongi ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e Lao ʻa Mōsesé ʻaki ha lao foʻou mo lelei angé.

Fakamatala ʻi lalo]

a Ko hono moʻoní, ʻoku kei siʻisiʻi ʻaupito ia ʻi hono fakahoa ki he ngaahi founga fakalao ʻo e ngaahi puleʻanga ʻi onopooní. Ko e fakatātaá, ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1990 tupú, ko e ngaahi lao fakakomoniueli ʻo e ʻIunaite Seteté naʻe fonu ai ʻa e ngaahi peesi lahi hake he 125,000, fakataha mo e ngaahi lao foʻou ʻe laui afe naʻe hoko ʻo tānaki atu ki ai ʻi he taʻu taki taha.

ʻE Lava ke Ke Fakamatalaʻi?

◻ ʻOku anga-fēfē ʻa hono puleʻi ʻe he lao fakaʻotuá ʻa e ngaahi meʻa fakatupú kotoa?

◻ Ko e hā naʻe taumuʻa tefito ki ai ʻa e Lao ʻa Mōsesé?

◻ Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi naʻe fakamamafaʻi ʻe he Lao ʻa Mōsesé ʻa e meesí mo e manavaʻofá?

◻ Ko e hā naʻe toe tānaki atu ai ʻe he kau taki lotu Siú ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni taʻefaʻalaua ki he Lao ʻa Mōsesé, pea ko e hā hono nunuʻá?

[Puha ʻi he peesi 18]

Ko e Kau Taki Lotu Siú

Kau Sikalaipé: Naʻa nau sio kiate kinautolu ko e kau fetongi kinautolu ʻo ʻĒselá pea ko e kau fakamatala ʻo e Laó. Fakatatau ki he tohi ko e A History of the Jews, “ko e kau sikalaipé naʻe ʻikai ko ha kau anga-fakaʻeiʻeiki kinautolu kotoa, pea ko ʻenau ngaahi feinga ke maʻu mai ha ngaahi ʻuhinga fufū mei he laó naʻe faʻa fakaʻau atu ki he ngaahi tuʻutuʻuni taʻeʻuhinga mo e ngaahi fakangatangata fakavalevale. Naʻe fakafefekaʻi ʻeni ʻaki ha tōʻonga, ʻa ia naʻe hoko vave ai ha pule kakaha taʻefakavaivai.”

Kau Hasití: ʻOku ʻuhinga ʻa e hingoá ni ko e “kau fakangali lotu” pe “kau sangato.” Naʻe ʻuluaki lave ki ai ʻi he tuʻunga ko ha kalasí ʻi he 200 K.M. nai, naʻe lahi honau mafai fakapolitikalé, ko e kau taukapo loto-māfana tōtuʻa fekauʻaki mo e maʻa ʻa e Laó mei he anga-fakaaoao ʻa e tākiekina faka-Kalisí. Naʻe vahevahe ʻa e kau Hasití ki he kulupu ʻe tolu: ko e kau Fālesi, ko e kau Sātusi, mo e kau ʻĒsini.

Kau Fālesí: ʻOku tui ʻa e kau mataotao ʻe niʻihi ʻoku maʻu ʻa e hingoá ni mei he ngaahi foʻi lea ki he “Faʻahinga ʻOku Fakamavahe,” pe “Kau Fakamavahevahe.” Ko e moʻoni, naʻe tōtuʻa ʻenau loto-māfana ʻi heʻenau feinga ke mavahe mei he kau Senitailé, ka naʻa nau toe sio ki heʻenau feohi fakatokouá ʻoku mavahe ia​—pea ʻoku māʻolunga ange ia​—he kakai Siu lāuvalé, ʻa ia naʻa nau taʻeʻilo ki he tuʻunga fihi ʻo e lao naʻe leaʻakí. Naʻe pehē ʻe he faihisitōlia ʻe taha ʻo kau ki he kau Fālesí: “ʻI he vakai atu ki honau tuʻunga fakalūkufuá, naʻa nau ʻai ʻa e kakai tangatá ʻo hangē ha kau leká, ʻo tuʻutuʻuni fakafounga mo fakaʻuhingaʻi ʻa e mingimingiʻi meʻa ʻo e ngaahi ouau ke tauhí.” Naʻe pehē ʻe ha mataotao ʻe taha: “Naʻe fakatupu ʻe he akonaki faka-Fālesí ha ngaahi tuʻutuʻuni fakalao lahi ʻaupito ʻo kāpui ai ʻa e ngaahi tuʻunga kotoa pē, pea ko hono nunuʻa taʻealamataʻofí ē ko ʻenau fakangeingeiaʻi ʻa e fanga kiʻi meʻa iikí pea tukunoaʻi ʻa e ngaahi meʻa lalahí. (Mt. 23:23).”

Kau Sātusí: Ko ha kulupu naʻe fekauʻaki vāofi mo e houʻeikí pea mo e tuʻunga-taulaʻeikí. Naʻa nau fakafepaki longomoʻui ki he kau sikalaipé mo e kau Fālesí, ʻo pehē naʻe ʻikai ke maʻu ʻe he lao ia naʻe leaʻakí ʻa e lelei ʻo e Lao naʻe tohí. ʻOku fakahāhaaʻi ʻe he Misinā tonu ʻa ʻenau ʻulungia ʻi he faitaú ni: “ʻOku fai ʻa e fakamamafa lahi angé ia ki [hono tauhi ʻo e] ngaahi lea ʻa e kau Sikalaipé ʻi [hono tauhi ʻo e] ngaahi lea ʻo e Lao [naʻe tohí].” Ko e Talamatá, ʻa ia naʻe ʻi ai ʻa e fakamatala lahi ai ki he lao naʻe leaʻakí, naʻe toe hoko lahi atu ʻene pehē: “Ko e ngaahi lea ʻa e kau sikalaipé ʻoku . . . mahuʻinga ange ia ʻi he ngaahi lea ʻa e Tolaá.”

Kau ʻĒsiní: Ko ha kulupu ʻo e kau anga-fefeka ʻa ia naʻa nau fakamavaheʻi kinautolu ʻo nofo mavahe. Fakatatau ki he The Interpreter’s Dictionary of the Bible, ko e kau ʻĒsini naʻa nau fakamakehekehe lahi ange kinautolu ia ʻi he kau Fālesí pea “ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻa nau anga-fakafālesi lahi ange kinautolu ia ʻi he kau Fālesí.”

[Fakatātā ʻi he peesi 16]

ʻOku mahalo pē naʻe akoʻi ʻe he ongo mātuʻa ʻa Siopé kiate ia ʻo fekauʻaki mo e ngaahi lao ʻoku nau puleʻi ʻa e ngaahi pupunga fetuʻú

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share