Tuí pea mo Ho Kahaʻú
“Ko e . . . tui, ʻoku ne fakasino ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanekina.”—HEPELU 11:1.
1. Ko e tokolahi ʻo e kakaí ʻoku nau fiemaʻu ʻa e faʻahinga kahaʻu fēfē?
ʻOKÚ KE mahuʻingaʻia ʻi ho kahaʻú? ʻOku pehē ʻa e kakai tokolahi. Ko e meʻa ʻoku nau ʻamanaki ki aí ko ha kahaʻu melino, ʻatā mei he manavaheé, fakafiemālie ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e nofó, ngāue ʻoku ola mo fakafiefia, moʻui lelei mo fuoloa. ʻOku ʻikai ha veiveiua ko e toʻutangata kotoa pē ʻi he hisitōliá kuo nau fiemaʻu ʻa e ngaahi meʻa ko iá. Pea ʻi he ʻahó ni, ʻi he māmani ko eni kuo mātuʻaki fonu ʻi he faingataʻá, ko e ngaahi tuʻunga peheé ʻoku toe fiemaʻua lahi ange ia ʻi ha toe taimi.
2. Naʻe anga-fēfē ha vakai ʻe taha ki he kahaʻú naʻe fakamatalaʻi ʻe ha tangata politiki?
2 ʻI he ngaʻunu atu ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he senituli hono 21, ʻoku ʻi ai ha faʻahinga founga ʻe fakapapauʻi ai pe ʻe anga-fēfē ʻa e kahaʻú? Ko ha founga ʻe taha naʻe fakahā ia laka hake ʻi he taʻu ʻe 200 kuo maliu atú ʻe he tangata politiki ʻAmelika ko Patrick Henry. Naʻá ne pehē: “ʻOku ʻikai ke u ʻilo ha founga ke fakafuofuaʻaki ʻa e kahaʻú ka ko e ʻaki ʻa e kuohilí.” Fakatatau ki he vakai ko ʻení, ko e kahaʻu ʻo e fāmili ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe lava ke ʻiloʻi ia ʻo aʻu ki ha tuʻunga lahi ʻaki ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he tangatá ʻi he kuohilí. ʻOku loto-tatau ʻa e tokolahi mo e fakakaukau ko iá.
Naʻe Fēfē ʻa e Kuohilí?
3. Ko e hā ʻoku fakahā ʻe he lēkooti ʻo e hisitōliá fekauʻaki mo e ngaahi ʻamanaki ki he kahaʻú?
3 Kapau ko e kahaʻú ʻe hoko ko e tapua mai ia ʻo e kuohilí, ʻokú ke pehē ʻoku fakalototoʻa ia? Naʻe fakaʻau ʻo lelei ange ʻa e kahaʻú ki he toʻutangata ʻi muʻá ʻi he tukuʻau mai ʻa e ngaahi kuongá? Naʻe ʻikai loko pehē. Neongo ʻa e ngaahi ʻamanaki kuo maʻu ʻe he kakaí ʻi he laui afeʻi taʻu pea neongo ʻa e fakalakalaka fakamatelie ʻi he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, kuo fonu ʻa e hisitōliá ia ʻi he fakamamahi, faihia, fakamālohi, tau, mo e masiva. Kuo hokosia ʻe he māmaní ʻa e faingataʻa ki he faingataʻa, ko e ʻomi tefito pē ʻe he pule taʻetopono fakaetangatá. ʻOku fakahā totonu mai ʻe he Tohitapú: “Naʻe pule . . . ha tangata ki he kakai ke nau kovi ai.”—Koheleti 8:9.
4, 5. (a) Ko e hā naʻe fakatuʻotuʻamelie ai ʻa e kakaí ʻi he konga ki muʻa ʻo e senituli hono 20? (e) Ko e hā naʻe hoko ki heʻenau ngaahi ʻamanaki ki he kahaʻú?
4 Ko hono moʻoní ʻona, ko e hisitōlia kovi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku toutou toe hoko maʻu pē—ka ʻi ha tuʻunga lahi ange mo maumau ange. Ko e senituli hono 20 ko ʻení ko e fakamoʻoni ia ʻo e meʻa ko iá. Naʻe ako ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mo kalofi ʻa e ngaahi hala ʻo e kuohilí? Sai, ʻi he kamata ʻo e senituli ko ení, naʻe tui ʻa e tokolahi ki ha kahaʻu lelei ange koeʻuhí naʻe ʻi ai ha kiʻi vahaʻa taimi lōloa ʻo e melino pea koeʻuhi ko e laka ki muʻa ʻi he ngāueʻangá, saienisí, mo e akó. ʻI he konga ki muʻa ʻo e 1900 tupú, ko e lau ia ʻa ha palōfesa ʻunivēsiti, naʻe fai ʻa e tui ʻe ʻikai toe malava ha tau koeʻuhí “naʻe fuʻu sivilaise ʻa e kakaí.” Naʻe pehē ʻe ha palēmia Pilitānia ki muʻa fekauʻaki mo e fakakaukau naʻe maʻu ʻe he kakaí ʻi he taimi ko iá: “Ko e meʻa kotoa pē ʻe ʻalu ʻo lelei mo lelei ange. Ko e māmani eni naʻe fanauʻi mai au ki aí.” Ka naʻá ne toki pehē: “Fakafokifā pē, fakaʻohovale pē, ʻi ha pongipongi ʻe taha ʻi he 1914 naʻe ngata kotoa ʻa e meʻá ni.”
5 Neongo ko e tui ki ha kahaʻu lelei angé naʻe mālohi ʻi he taimi ko iá, naʻe teʻeki pē ke kamata ʻa e senituli foʻoú kuo kāpui ʻa e māmaní ia ʻe he fakatuʻutāmaki kovi taha kuo faʻu ʻe he tangatá—ʻa e Tau I ʻa Māmaní. Ko ha fakatātā ʻo hono natulá, fakakaukau atu ki he meʻa naʻe hoko ʻi he 1916 ʻi ha tau ʻe taha ʻi he taimi naʻe ʻohofi ai ʻe he kau tau Pilitāniá ʻa e ngaahi matatau Siamane ofi ki he Vaitafe Somme ʻi Falanisē. ʻI he laui houa pē naʻe aʻusia ʻe he kau Pilitāniá ha mate ko e toko 20,000, pea ko e tokolahi naʻe tāmateʻi ʻi he tafaʻaki ʻa e kau Siamané. Ko e taʻu ʻe fā ʻo e fetāmateʻakí naʻá ne ʻave ʻa e moʻui ʻe meimei hongofulu miliona ʻo e kau sōtia mo e kau siviliane tokolahi. Naʻe hōloa ʻa e tokolahi ʻo Falaniseé ʻi ha vahaʻa taimi koeʻuhi ko e lahi fau ʻa e kakai tangata naʻe maté. Naʻe maumau ʻa e ngaahi tuʻunga fakaʻikonōmiká, ʻo tākiekina atu ki he Fuʻu Feʻamokaki ʻo e 1930 tupú. Tā neʻineʻi ke pehē ʻe he niʻihi ko e ʻaho naʻe kamata ai ʻa e Tau I ʻa Māmaní ko e ʻaho ia naʻe fakasesele ai ʻa e māmaní!
6. Naʻe fakaʻau ke lelei ange ʻa e moʻuí ʻi he hili ʻa e Tau I ʻa Māmaní?
6 Ko e kahaʻu eni naʻe ʻamanaki ki ai ʻa e toʻutangata ko iá? ʻIkai, mole ke mamaʻo. Ko ʻenau ngaahi ʻamanakí naʻe movete; pea naʻe hala ke tākiekina kotoa atu ʻe he meʻa ko iá ki ha faʻahinga meʻa lelei ange. Hili ʻa e taʻu pē ʻe 21 mei he Tau I ʻa Māmaní, pe ʻi he 1939, naʻe kamata ai ha fakatuʻutāmaki kovi lahi ange naʻe faʻu pē ʻe he tangatá—ʻa e Tau II ʻa Māmaní. Naʻá ne toʻo ʻa e ngaahi moʻui ʻe 50 miliona nai ʻo e kau tangata, kau fefine, mo e fānau. Ko e lahi fau ʻo e laku pomú ne maumauʻi ai ha ngaahi kolo lalahi. ʻI he Tau I ʻa Māmaní, naʻe mate ai ʻa e laui afe nai ʻo e kau sōtia ʻi ha laui houa pē, ka ko e Tau II ia ʻa Māmaní, naʻe tāmateʻi ʻe he ongo foʻi pomu ʻātomi pē ʻe ua ʻa e kakai laka hake ʻi he toko 100,000 ʻi he laui sekoni pē. Ko e meʻa ʻoku fakakaukau ʻa e tokolahi ʻoku kovi ange iá ko e tāmate fakafounga ʻo e laui miliona ʻi he ngaahi kemi fakamamahi faka-Nasí.
7. Ko e hā ʻa e meʻa moʻoni ʻo e senituli kakato ko ʻení?
7 ʻOku pehē ʻe he ngaahi maʻuʻanga fakamatala kehekehe kapau te tau fakakau ʻa e ngaahi tau ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi puleʻangá, ngaahi fepaki fakalotofonuá, mo e ngaahi mate naʻe fakahoko ʻe he ngaahi puleʻangá ki honau kakaí pē, ko e faʻahinga kuo tāmateʻi ʻi he senituli ko ení ʻe fakatahatahaʻi nai ʻoku ʻi he 200 miliona. Naʻe fokotuʻu foki ʻe he maʻuʻanga fakamatala ia ʻe taha ʻa e tokolahí ko e 360 miliona. Fakaʻuta atu ki he fakalilifu ʻo e meʻa kotoa ko iá—ʻa e langa, ʻa e loʻi mata, ʻa e mamahi, mo e ngaahi moʻui kuo maumaú! Kaeʻumaʻā, ʻi he fakaʻavalisí, ko e kakai nai ʻe toko 40,000, ko e lahi tahá ko e fānau, ʻoku mate ʻi he taʻu taki taha ko e fakatupunga ʻe he ngaahi meʻa felāveʻi pē mo e masivá. Ko e liunga tolu ʻo e tokolahi ko iá ko e tāmateʻi ʻe he fakatōtamá ʻi he ʻaho kotoa pē. Pehē foki, ko e kakai ʻe toko taha piliona nai ʻoku mātuʻaki masiva moʻoni ke maʻu ʻa e meʻakai ʻoku fiemaʻu ke faiʻaki ʻa e ngāue anga-maheni fakaʻahó. Kātoa ʻa e ngaahi tuʻunga ko ʻení ko e fakamoʻoni ia ʻo e meʻa naʻe tomuʻa tala ʻe he kikite ʻa e Tohitapú ʻoku tau moʻui ʻi he “kuonga fakamui” ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa fulikivanu ko ʻení.—2 Timote 3:1-5, 13; Mātiu 24:3-12; Luke 21:10, 11; Fakahā 6:3-8.
ʻIkai ha Ngaahi Fakaleleiʻanga Fakaetangata
8. Ko e hā ʻoku ʻikai lava ai ʻe he kau taki fakaetangatá ʻo fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalema ʻo e māmaní?
8 ʻI he fakaofi atu ʻa e senituli hono 20 ko ʻení ki hono ngataʻangá, ʻoku lava ke tau tānaki atu ʻa e meʻa kuó ne hokosiá ki he meʻa ko ia ʻo e ngaahi senituli kuohilí. Pea ko e hā ʻoku tala mai ʻe he hisitōlia ko iá? ʻOkú ne tala mai kiate kitautolu ko e kau taki fakaetangatá kuo halaʻatā ke nau fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalema tefito ʻo e māmaní, ʻoku ʻikai ke nau fakaleleiʻi ia he taimí ni, pea ʻe ʻikai te nau fakaleleiʻi ia ʻi he kahaʻú. ʻOku mātuʻaki taumamaʻo ia mei heʻenau malavá ke tokonaki mai ʻa e faʻahinga kahaʻu ʻoku tau fiemaʻú, neongo ai haʻanau fai loto-maʻa fēfē. Pea ko e niʻihi ʻoku ʻi he tuʻunga pulé ʻoku ʻikai te nau fai loto-maʻa pehē; ʻoku nau kumi ki he tuʻungá mo e mafaí ki heʻenau ngaahi taumuʻa siokita mo fakamatelie pē ʻa kinautolú, kae ʻikai ko e lelei ʻa e niʻihi kehé.
9. Ko e hā ʻoku ʻi ai ai ʻa e ʻuhinga ke veiveiua kuo maʻu ʻe he saienisí ʻa e ngaahi tali ki he ngaahi palopalema ʻa e tangatá?
9 ʻOku ʻomi ʻe he saienisí ʻa e talí? ʻIkai kapau te tau fakakaukau ki he kuohilí. Kuo fakamoleki ʻe he kau saienisi fakapuleʻangá ʻa e paʻanga lahi ʻaupito, taimi, mo e ivi ʻi hono fakatupu ʻa e ngaahi naunau tau kemikale, siemu, mo e faʻahinga kehekehe ʻa ia ʻoku mātuʻaki fakatupu maumau fakaʻulia. Ko e ngaahi puleʻangá, kau ai ʻa kinautolu masiva tahá, ʻoku nau fakamoleki ʻa e paʻanga laka hake ʻi he 700 piliona ʻi he naunau taú ʻi he taʻu kotoa pē! Ko e ‘fakalakalaka fakasaienisí’ foki ʻoku ʻi ai ʻene kaunga ki he ngaahi kemikale kuo tānaki atu ki hono ʻuliʻi e ʻeá, fonuá, vaí, mo e meʻakaí.
10. Ko e hā ʻoku ʻikai fakapapauʻi ai naʻa mo e akó ha kahaʻu lelei ange?
10 ʻOku lava ke tau ʻamanaki ko e ngaahi kautaha fakaeako ʻo e māmaní ʻe tokoni ia ke langa ha kahaʻu lelei ange ʻaki hono akoʻi ʻa e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga māʻolungá, fakaʻatuʻi ʻo e niʻihi kehé, mo e ʻofa ki he kaungāʻapí? ʻIkai. ʻI hono kehé, ʻoku nau tokangataha kinautolu ia ki he ngaahi ngāue, ko e fakatupu paʻangá. ʻOku nau fakatupu ha laumālie mātuʻaki feʻauʻauhi, ʻikai ko ha ngāue fakataha; pea hala ke akoʻi ʻe he ngaahi ʻapiakó ia ʻa e ʻulungāngá. Ka, ko e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku nau fakamolemoleʻi pē ʻa e fehokotaki fakasino taʻemalí, ʻa ia kuó ne tokonaki ʻa e tupulekina lahi ʻaupito ʻi he feitama kei taʻu hongofulutupú mo e ngaahi mahaki fetuku holo ʻe he fehokotaki fakasinó.
11. ʻOku anga-fēfē hono fakapuputuʻu ʻe he lēkooti ʻo e ngaahi kautaha pisinisí ʻa e kahaʻú?
11 ʻE ueʻi fakafokifā nai ʻa e ngaahi kautaha pisinisi lalahi ʻo e māmaní, ke nau tokangaʻi lelei hotau palanité pea ke nau fakahāhā ʻa e ʻofa ki he niʻihi kehé, ʻaki ʻenau ngaohi ʻa e ngaahi koloa ʻa ia ʻe hoko ʻo ʻaonga moʻoní ʻo ʻikai ko e ʻai pē ke maʻu ha tupu? Ngalingali ʻe ʻikai pehē ia. Te nau taʻofi nai hono tokonaki ʻa e ngaahi polokalama televīsone ʻoku fonu ʻi he fakamālohí mo e ʻulungaanga taʻetāú ʻa ia ʻoku tokoni ki hono fakameleʻi ʻa e ʻatamai ʻo e kakaí, tautefito ki he kau talavoú? ʻI he taimi kuo toki maliu atú ʻoku halaʻatā haʻane fakaʻamanaki ʻe taha, koeʻuhí ʻi he tafaʻaki lahi tahá, kuo hoko ʻa e TV ko e tauhiʻanga ia ʻo e ʻulungaanga taʻetāú mo e fakamālohí.
12. Ko e hā ʻa e tuʻunga fakaetangata fekauʻaki mo e mahamahakí mo e maté?
12 Ko e tahá, neongo ai e loto-moʻoni fēfē ʻa e kau toketā fakafaitoʻó, ʻe ʻikai pē ke nau lava ʻe kinautolu ʻo ikuʻi ʻa e mahamahakí mo e maté. Ko e fakatātaá, ʻi he ngata ʻa e Tau I ʻa Māmaní, naʻa nau taʻemalava ke taʻofi ʻa e fulū faka-Sipeiní; ʻi māmani lahi, naʻá ne toʻo ʻa e ngaahi moʻui nai ʻe 20 miliona. ʻI he ʻahó ni, ko e mahaki mafú, kanisaá, pea mo e ngaahi mahaki fakatupu mate kehé ʻoku mafola tavale pē. Kuo halaʻatā ke ikuʻi ʻe he māmani ʻo e faitoʻó ʻa e mahaki fakaʻauha ʻo onopooni ko ia ko e ʻEitisí. Ko hono kehé, ko ha līpooti ʻa e U.N. naʻe fanongonongo ʻi Nōvema 1997 naʻá ne fakaʻosi ʻo pehē ko e vave ʻoku mafola ai ʻa e vailasi ʻEitisí ʻoku liunga ua ia ʻi he ngaahi fakafuofua ki muʻá. Kuo ʻosi mate ʻa e laui miliona ia mei ai. ʻI ha taʻu ki muí ni mai, naʻe toe puke ai ʻa e toko tolu miliona kehe ia.
Anga ʻo e Vakai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he Kahaʻú
13, 14. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e vakai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he kahaʻú? (e) Ko e hā ʻoku ʻikai lava ai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻo ʻomi ha kahaʻu lelei angé?
13 Kae kehe, ʻoku tui ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ia ʻoku maʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ha kahaʻu fakafiefia, ko e lelei tahá ia! Ka ʻoku ʻikai ke nau ʻamanekina ko e kahaʻu lelei angé ʻe hoko mai ia ʻi he ngaahi feinga fakaetangatá. ʻOku nau hanga kinautolu ia ki he Tokotaha-Fakatupú, ʻa Sihova ko e ʻOtuá. ʻOkú ne ʻafioʻi ʻa e tuʻunga ʻe ʻi ai ʻa e kahaʻú, pea ʻe hoko ia ko ha kahaʻu fakaofo moʻoni! ʻOkú ne toe afioʻi ʻe ʻikai malava ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻo ʻomi ha kahaʻu pehē. Koeʻuhi naʻe fakatupu kinautolu ʻe he ʻOtuá, ʻokú ne ʻafioʻi honau ngaahi ngātangá ʻo laka ange ia ʻi ha toe taha kehe. ʻI heʻene Folofolá, ʻokú ne tala mahino mai ai kiate kitautolu naʻe ʻikai te ne fakatupu ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mo ha malava ke pule ola lelei taʻekau ki ai ha tataki fakaʻotua. Ko hono fakaʻatā fuoloa ko ia ʻe he ʻOtuá ʻa e pule tauʻatāina ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá meiate iá kuo fakahāhā ai ʻa e taʻemalava ko iá ʻo ʻikai ha toe fakaʻaloʻalongaua ʻe taha. Naʻe fakahā ʻe he tangata faʻu-tohi ʻe taha: “Kuo ʻahiʻahiʻi ʻe he ʻatamai ʻo e tangatá ʻa e tuifio kotoa pē ʻo e tuʻunga pule ʻoku ala faí, mo e kulanoa pē.”
14 ʻI he Selemaia 10:23, ʻoku tau lau ai ʻa e ngaahi lea ʻa e palōfita naʻe fakamānavaʻí: “ʻOku ou ʻilo, ʻe Sihova, ʻoku ʻikai ʻi he tangata hono hala: ʻoku ʻikai ʻi he tangata ʻoku haʻele ke fakaʻuli ʻene ʻalu.” ʻOku toe pehē ʻe he Sāme 146:3: “ʻOua ʻe tuʻu hoʻomou falala kia houʻeiki, ki ha hakoʻi tangata ʻoku ʻikai ai ha tokoni.” Ko hono moʻoní, koeʻuhí ʻoku fanauʻi mai kitautolu ʻoku tau taʻehaohaoa, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahā mai ʻe he Loma 5:12, ʻoku fakatokanga mai ai ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ke ʻoua naʻa falala kiate kitautolu foki. ʻOku pehē ʻe he Selemaia 17:9: “Ko e fungani ʻi he meʻa kākā ka ko e loto.” Ko ia ai, ʻoku fakahā ʻe he Palovepi 28:26: “Ko ia ʻoku falala ki hono ʻatamai oʻona ko ia ʻa e vale: ka ko ia ʻoku fou ʻi he poto, ʻe hao ʻa e toko taha ko ia.”
15. Ko fē ʻoku lava ke tau maʻu mei ai ha poto ke tataki kitautolú?
15 Ko fē ʻe lava ke tau maʻu mei ai ʻa e poto ko ʻení? “Ko e kamataʻanga ʻo e poto ko e ʻapasia kia Sihova: pea ko e ʻiloʻi ʻo e Tapuhā ko e maʻu ʻatamai ia.” (Palovepi 9:10) Ko Sihova pē ʻokú ne maʻu ʻa e poto ʻa ia ʻoku lava ke ne tataki kitautolu ʻi he ngaahi taimi fakamanavahē ko ʻení. Pea kuó ne foaki kiate kitautolu ʻa e matapā ki hono potó fakafou ʻi he ngaahi Konga Tohitapu Māʻoniʻoní, ʻa ia naʻá ne fakamānavaʻi ko hotau tatakí.—Palovepi 2:1-9; 3:1-6; 2 Timote 3:16, 17.
Ko e Kahaʻu ʻo e Pule Fakaetangatá
16. Ko hai kuó ne fakapapauʻi ʻa e kahaʻú?
16 Ko e hā leva, ʻoku tala mai kiate kitautolu ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻo fekauʻaki mo e kahaʻú? ʻOkú ne tala mai kiate kitautolu ko e kahaʻú kuo pau moʻoni he ʻikai tapua mai ai ʻa e meʻa ia kuo fai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he kuohilí. Ko ia, naʻe hala ʻa e fakakaukau ia ʻa Patrick Henry. Ko e kahaʻu ʻo e foʻi māmani ko ʻení mo e kakai ʻi aí ʻe fakapapauʻi ia, ʻikai ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá, ka ʻe Sihova ko e ʻOtuá. Ko hono finangaló kuo pau ke fai ia ʻi māmani, ʻikai ko ha loto ʻo ha faʻahinga tangata pē pe ko e ngaahi puleʻanga ʻo e māmani ko ʻení. “ʻOku lahi ʻa e ngaahi fakakaukau ʻi he loto ʻo e tangata: ka ko e faleʻi ʻa Sihova, ko ia ia ʻe tuʻu.”—Palovepi 19:21.
17, 18. Ko e hā ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ki hotau taimí?
17 Ko e hā ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ki hotau taimí? Kuó ne fakataumuʻa ke fakangata ʻa e fokotuʻutuʻu fakamālohi mo taʻetaau ʻo e ngaahi meʻa ʻoku tuʻu ní. Ko e pule kovi laui senituli ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kuo vavé ni ke fetongi ʻaki ha tuʻunga pule ko e faʻu ʻe he ʻOtuá. Ko e kikite ʻoku ʻi he Taniela 2:44 ʻokú ne pehē: “ʻI he taimi ʻo e ngaahi tuʻi ko ia [ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻi he ʻaho ní], ko e ʻOtua ʻo Langi te ne fokotuʻu ha puleʻanga [ʻi hēvani] ʻe ʻikai fulihi ʻo taʻengata; pea ko hono pule ʻe ʻikai tuku ki ha kakai kehe: ka te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga ko ia, kae tuʻu pe ia ʻo taʻengata.” Ko e Puleʻangá te ne toe toʻo atu mo e tākiekina kovi ʻa Sētane ko e Tēvoló, ʻa ia ko ha meʻa ʻe ʻikai ʻaupito lava ia ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá. Ko hono tuʻunga pule ʻi he māmani ko ʻení ʻe ngata ia ʻo taʻengata.—Loma 16:20; 2 Kolinito 4:4; 1 Sione 5:19.
18 Fakatokangaʻi ko e founga pule fakahēvaní te ne toʻo fakaʻaufuli atu ʻa e ngaahi founga kotoa pē ʻo e pule fakaetangatá. Ko e puleʻi ʻo e foʻi māmani ko ʻení ʻe ʻikai toe tuku ia ki he kakaí. ʻI hēvani, ko e faʻahinga ko ia ʻoku faʻuʻaki ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá te nau puleʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻo e foʻi māmaní maʻá e lelei ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. (Fakahā 5:10; 20:4-6) ʻI he foʻi māmaní, ʻe ngāue fakataha ʻa e faʻahinga anga-tonu ʻo e tangatá mo e ngaahi fekau ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e tuʻunga pule ʻeni naʻe akoʻi kitautolu ʻe Sīsū ke tau lotu ki ai ʻi he taimi naʻá ne pehē ai: “Ke hoko mai [“ho puleʻangá,” NW]. Ke fai ho finagalo i mamani, o hage i he lagi.”—Mātiu 6:10, PM.
19, 20. (a) ʻOku anga-fēfē hono fakamatalaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e fokotuʻutuʻu ʻo e Puleʻangá? (e) Ko e hā ʻe fai ʻe heʻene pulé maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá?
19 ʻOku tui ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e “ngaahi langi foʻou” ia naʻe tohi ʻa e ʻaposetolo ko Pitá ʻo fekauʻaki mo iá: “ʻI he funga ʻo e talaʻofa ʻa ʻEne ʻAfio ʻoku tau ʻamanaki ki ha ngaahi langi foʻou mo ha fonua foʻou, ʻa ia ʻoku nofoʻanga ai ʻa maʻoniʻoni.” (2 Pita 3:13) Ko e “fonua foʻou” ko e sōsaieti foʻou ia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe puleʻi ʻe he ngaahi langi foʻoú, ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e fokotuʻutuʻu ʻeni naʻe fakaeʻa ʻe he ʻOtuá ʻi ha vīsone ki he ʻaposetolo ko Sioné, ʻa ia naʻá ne tohi: “Pea u vakai ha langi foʻou mo ha fonua foʻou: he ne mole ʻa e ʻuluaki langi mo e ʻuluaki fonua . . . Pea te ne [ʻOtuá] holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia; kuo mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa.”—Fakahā 21:1, 4.
20 Fakatokangaʻi ko e māmani foʻoú ʻe māʻoniʻoni ia. Ko e ngaahi ʻelemēniti taʻemāʻoniʻoni kotoa pē ʻe ʻosi toʻo ia ʻi ha ngāue ʻa e ʻOtuá, ʻa e tau ʻo ʻĀmaketoné. (Fakahā 16:14, 16) Ko e kikite ʻi he Palovepi 2:21, 22 ʻokú ne fakalea ʻe ia ʻi he founga ko ení: “Ko e kau angatonu te nau nofoʻia ʻa e fonua, pea ko e haohaoa te ne ʻi ai ai pe. Ka ko e kakai kovi ʻe tuʻusi mei he fonua, ʻio, ko kinautolu ʻoku fai kākā ʻe taʻaki mei ai.” Pea ʻoku talaʻofa mai ʻe he Sāme 37:9: “Ko e kau taʻe fai totonu ʻe tuʻusi ia: ka ko haʻa matatali kia Sihova ko kinautolu ʻe to ki ai ʻa e fonua.” ʻIkai te ke fie nofo ʻi ha māmani foʻou pehē?
Tui ki he Ngaahi Talaʻofa ʻa Sihová
21. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau tui ki he ngaahi talaʻofa ʻa Sihová?
21 ʻE lava ke tau tui ki he ngaahi talaʻofa ʻa Sihová? Fanongo ki he meʻa ʻokú ne fakahā mai fakafou ʻi heʻene palōfita ko ʻAiseá: “Manatu ki he ngahi ʻuluaki meʻa talu mei tuai: he ko au pe ʻa Ela, pea ʻoku ʻikai hano ua; ko e ʻOtua au, pea ʻoku ʻikai haku tuha; heʻeku tala mei he kamataʻanga ʻa e meʻa ʻe hoko ʻamui, mo tala mei he kuonga muʻa ʻa e meʻa kuo teʻeki fai; ʻou pehe, Ko ʻeku fakakaukau ʻe tuʻu, pea ko e meʻa kotoa ʻoku ou loto ki ai, te u fai.” Ko e konga ki mui ʻo e veesi 11 ʻoku pehē: “Naʻe ʻikai te u lea pe, ka ʻoku ou fakahoko foki.” (Aisea 46:9-11) ʻIo, ʻoku lava ke tau tui kia Sihova mo ʻene ngaahi talaʻofá ʻo pau moʻoni ʻo hangē pē kuo ʻosi fakahoko ʻa e ngaahi talaʻofa ia ko iá. ʻOku fakamatalaʻi ia ʻe he Tohitapú ʻi he founga ko ení: “Ko e anga ʻo tui, ʻoku ne fakasino ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanekina, ʻoku ne mafakamoʻoni ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ha.”—Hepelu 11:1.
22. Ko e hā ʻoku lava ai ke tau falala ʻe fakahoko ʻe Sihova ʻa ʻene ngaahi talaʻofá?
22 Ko e kakai anga-fakatōkilaló ʻoku nau fakahāhā ʻa e tui peheé koeʻuhí ʻoku nau ʻilo ʻe fakahoko ʻe he ʻOtuá ʻene ngaahi talaʻofá. Ko e fakatātaá, ʻi he Sāme 37:29, ʻoku tau lau ai: “Ko haʻa faitotonu te nau maʻu ʻa e fonua, pea te nau nofo ai ʻo tuputupuʻa.” ʻE lava ke tau tui ki he meʻá ni? ʻIo, koeʻuhí ʻoku pehē ʻe he Hepelu 6:18 (NW): “ʻOku taʻemalava ke loi ʻa e ʻOtuá.” ʻOku ʻa e ʻOtuá ʻa māmani, ke ne lava ai ke foaki ia maʻá e faʻahinga anga-fakatōkilaló? ʻOku fakahā mai ʻe he Fakahā 4:11: “Ko koe ia naʻa ke ngaohi ʻa e meʻa kotoa pē, pea naʻa nau ʻi ai, pea naʻe ngaohi kinautolu, koeʻuhi pē ko ho finangalo ia.” Ko ia ai, ʻoku pehē ʻe he Sāme 24:1: “ʻOku ʻo Sihova ʻa e fonua, mo e meʻa ʻoku ʻi ai.” Naʻe fakatupu ʻe Sihova ʻa e foʻi māmaní, ʻoku ʻaʻana ia, pea ʻokú ne foaki ia ki he faʻahinga ʻa ia ʻoku nau tui kiate iá. Ke tokoni ke langa ʻetau falalá ʻi he meʻá ni, ko e kupu hoko maí te ne fakahā ʻa e founga kuo tauhiʻaki ʻe Sihova ʻene ngaahi talaʻofá ki heʻene kakai ʻi he ngaahi taimi ʻi he kuohilí pea pehē ki hotau ʻahó ni pea mo e ʻuhinga ʻoku lava ai ke tau maʻu ʻa e falala kakato te ne fai pehē ʻi he kahaʻú.
Ngaahi Poini ke Fakamanatu
◻ Ko e hā kuo hoko ki he ngaahi ʻamanaki ʻa e kakaí ʻi he tukuʻau mai ʻa e hisitōliá?
◻ Ko e hā ʻoku totonu ai ke ʻoua te tau hanga ki he faʻahinga ʻo e tangatá ki ha kahaʻu lelei angé?
◻ Ko e hā ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá fekauʻaki mo e kahaʻú?
◻ Ko e hā ʻoku tau falala ai ʻe fakahoko ʻe he ʻOtuá ʻene ngaahi talaʻofá?
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
ʻOku fakahā totonu mai ʻe he Tohitapú: “ʻOku ʻikai ʻi he tangata . . . ke fakaʻuli ʻene ʻalu.”—Selemaia 10:23
[Maʻuʻanga ʻo e Tā]
Pomu: U.S. National Achives photo; fānau fiekaia: WHO/OXFAM; kau kumi hūfangá: UN PHOTO 186763/J.Isaac; Musolini mo Hitilā: U.S. National Achives photo