Panepasa—Ko e “Foha oe Fiemalie”
KO FĒ ʻa e taimi fakamuimui taha naʻá ke maʻu ai ha fakafiemālie mei ha kaumeʻa? ʻOkú ke manatuʻi ʻa e taimi fakamuimui taha naʻá ke fai ai ia ki ha taha kehe? Mei he taimi ki he taimi, ko kitautolu kotoa ʻoku tau fiemaʻu ʻa e fakalototoʻa, pea he houngaʻia ē ko kitautolu ʻi he faʻahinga ko ia ʻoku nau foaki anga-ʻofa iá! Ko e fakafiemālié ʻoku kau ki ai ʻa e vaheʻi ha taimi ke fanongo, mahinoʻi, mo e tokoni. ʻOkú ke mateuteu ke fai ia?
Ko e tokotaha naʻá ne fakahāhā ha loto-lelei pehē ʻi ha ʻulungaanga faʻifaʻitakiʻanga ko Panepasa, ʻa ia “ko e tangata lelei ia, pea fonu ʻi he Laumālie Māʻoniʻoni mo e tui.” (Ngāue 11:24) Ko e hā ʻoku lava ke leaʻaki ai ʻeni fekauʻaki mo Panepasá? Ko e hā naʻá ne fai ke ne taau ai mo e fakamatala ko ʻení?
Ko ha Tokotaha-Tokoni Loto-Fiefoaki
Ko hono hingoa totonú ko Siosefa, ka naʻe ʻoange kiate ia ʻe he kau ʻaposetoló ha hingoa fakaiku fakaefakamatala, ʻa ia naʻá ne mātuʻaki fakamatalaʻi lelei ʻa hono angá—ko e Panepasá, ʻoku ʻuhingá ko e “foha oe fiemalie.”a (Ngāue 4:36, PM) Ko e toki ʻosi pē ia hono fokotuʻu ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané. ʻOku tui ʻa e niʻihi ko Panepasá ko e taha ia ki muʻa ʻi he kau ākonga ʻa Sīsuú. (Luke 10:1, 2) Pe naʻe pehē pe ʻikai, ko e tangatá ni naʻá ne ʻulungaanga lelei.
Taimi nounou pē hili ʻa e Penitekosi ʻo e 33 T.S., ko Panepasa, ʻa ia ko ha Līvai ia mei Saipalo, naʻá ne fakatau loto-lelei atu ha konga kelekele pea ʻoange ʻa e paʻangá ki he kau ʻaposetoló. Ko e hā naʻá ne fai ai iá? Ko e fakamatala ʻi he Ngāué ʻoku tala mai ai kiate kitautolu ko e taimi ko iá ʻi he lotolotonga ʻo e kau Kalisitiane ʻi Selusalemá, “ʻilonga ha taha naʻe masiva naʻe ʻange mei ai ha meʻa, ʻo fakatatau ki heʻene masiva.” ʻOku mahino naʻe sio ʻa Panepasa naʻe ʻi ai ha fiemaʻu, pea naʻá ne loto-māfana ʻo fai ha meʻa fekauʻaki mo ia. (Ngāue 4:34-37) Ko ha tangata koloaʻia nai ia, ka naʻe ʻikai te ne toumoua ke foaki fakatouʻosi ʻa ʻene ngaahi koloa fakamatelié mo ia tonu ki hono fakalahi atu ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e Puleʻangá.b “Ko fē pē ha feituʻu naʻe maʻu ai ʻe Panepasa ʻa e kakaí pe ngaahi tuʻunga naʻe fiemaʻu ki ai ʻa e fakalototoʻá, naʻá ne fai ʻa e fakalototoʻa kotoa pē naʻá ne ala lava ke faí,” ko e fakamatala ia ʻa e mataotao ko F. F. Bruce. ʻOku hā mahino ia mei he meʻa hono ua naʻe hoko ʻa ia naʻá ne hā aí.
ʻI he 36 T.S. nai, ko Saula ʻo Tāsusí (ko e ʻaposetolo ki mui ia ko Paulá), ʻi he taimi ko ʻení ko ha Kalisitiane, naʻá ne feinga ke fetuʻutaki mo e fakatahaʻanga Selusalemá, “pea nau teteki kotoa pe kiate ia, ko e ʻikai te nau tui ko ha ako ia.” Naʻe lava fēfē ke ne fakatuipauʻi ʻa e fakatahaʻangá ko ʻene liliú naʻe moʻoni ʻo ʻikai ko ha foʻi faʻufaʻu kākā pē ke toe maumauʻi lahi ange ia? “Ka ka puke ʻe Panepasa hono nima, ʻo ne taki ki he kau Aposetolo.”—Ngāue 9:26, 27; Kaletia 1:13, 18, 19.
Ko e ʻuhinga ko ia naʻe falala ai ʻa Panepasa kia Paulá ʻoku ʻikai ke fakamatalaʻi. Ko e hā pē ʻa e tuʻungá, ko e “foha oe fiemalie” naʻá ne moʻui ʻo tatau mo hono fakaikú ʻaki ʻene fanongo kia Saula pea tokoniʻi ia mei ha tuʻunga hā ngalingali taʻetoefelave ha meʻa. Neongo naʻe foki leva ʻa Saula ki hono feituʻú ki Tāsusi, naʻe hoko ai ha kaumeʻa ʻi he vahaʻa ʻo e ongo tangatá. ʻI he ngaahi taʻu hoko maí, naʻe ʻi ai ʻa hono ngaahi ola mahuʻinga.—Ngāue 9:30.
ʻI ʻAniteoke
ʻI he 45 T.S. nai, naʻe aʻu mai ki Selusalema ʻa e ngaahi ongoongo ʻo e fakalakalaka angakehe ʻi ʻAniteoke ʻo Sīlia—ko e fuʻu tokolahi ʻo e kau nofo lea faka-Kalisi ʻi he kolo ko iá naʻa nau hoko ko e kau tui. Naʻe fekau atu ʻe he fakatahaʻangá ʻa Panepasa ke fakatotoloʻi pea ke fokotuʻutuʻu ʻa e ngāué ʻi ai. Ko e fili fakapotopoto ia naʻa nau faí. ʻOku fakamatala ʻa Luke: “Pea ʻi heʻene lava mai ia, mo vakai ʻa e ʻofa, ta ʻoku mei he ʻOtua ia, naʻa ne fiefia, pea naʻa ne tokoni kinautolu kotoa pē ke nau nofo ki he ʻEiki mo e loto pau. He ko e tangata lelei ia, pea fonu ʻi he Laumālie Māʻoniʻoni mo e tui: pea naʻe ului ki he ʻEiki ha kakai tokolahi.”—Ngāue 11:22-24.
Naʻe ʻikai ko e meʻa pē ia naʻá ne faí. Fakatatau ki he mataotao ko Giuseppe Ricciotti, “Ko Panepasá ko ha tangata faʻa ngāue, pea naʻe mahino vave kiate ia ʻa e fiemaʻu ke ngāué koeʻuhi ke fakapapauʻi ko ha tupu ʻāfaʻafa ola lelei pehē ʻe hoko atu ai ha utu taʻu lahi. Ko ia ai, ko e fiemaʻu tefitó ki ha kau ngāue utu taʻu.” ʻI he haʻu mei Saipaló, ngalingali naʻe anga-maheni ʻa Panepasa ki he feangainga mo e Senitailé. Naʻe tautefito ʻa ʻene ongoʻi nai ʻene taau ke malanga ki he kau panganí. Ka naʻá ne mateuteu ke fakakau ʻa e niʻihi kehé ʻi he ngāue fakafiefia mo fakalototoʻa ko ʻení.
Naʻe fakakaukau ʻa Panepasa fekauʻaki mo Saula. ʻOku hā ngalingali, naʻe tokanga moʻoni ʻa Panepasa ki he meʻa fakahā fakaekikite kia ʻĀnanaia ʻi he taimi ʻo e liliu ʻa Saulá, ko e tokotaha faifakatanga ki muʻá ko ha ‘ipu matuʻaki fili, ke hapai ʻa e hingoa ʻo Sīsuú ʻi he ʻao ʻo e Senitailé.’ (Ngāue 9:15) Ko ia naʻe ʻalu ʻa Panepasa ki Tāsusi—ko ha fononga ki ai pē laka hake ʻi he kilomita nai ʻe 200—ke kumi ʻa Saula. Naʻe ngāue fakataha ʻo hoa ʻa e toko uá ni ʻi he taʻu kakato ʻe taha, pea “naʻe fuofua ui ʻi Aniteoke” ʻi he taimi ko ʻení “ʻa e kau ako ko e kau [Kalisitiane].”—Ngāue 11:25, 26.
Lolotonga ʻa e tuʻi ʻa Kālotí, naʻe hoko ha honge lahi ki he ngaahi tapa kehekehe ʻo e ʻEmipaea Lomá. Fakatatau ki he faihisitōlia Siu ko Siosefusí, ʻi Selusalema “naʻe mate ʻa e kakai tokolahi ʻi he hala ʻo e meʻa naʻe fiemaʻu ke maʻu ai ʻa e meʻakaí.” Ko ia ai, ko e kau ākonga ʻi ʻAniteoké naʻa nau “tuʻutuʻuni . . . ke tanaki tokoni, ʻo taki taha ʻomi ha meʻa te ne lava, ke ʻave ki he kainga naʻe nofo ʻi Siutea. Pea nau fai ia ʻo ʻave ki he kau faifekau ʻia Panepasa mo Saula.” Hili hono fakahoko kakato ʻa e fekau ko iá, naʻe foki ʻa e toko uá ni mo Sione Maʻake ki ʻAniteoke, ʻa ia naʻe lau ai kinaua ʻi he lotolotonga ʻo e kau palōfita mo e kau faiako ʻo e fakatahaʻangá.—Ngāue 11:29, 30; 12:25; 13:1.
Ko ha Vāhenga-Ngāue Makehe Fakamisinale
Naʻe hoko leva ha meʻa kehe ʻaupito. “Pea lolotonga ʻenau fai ʻenau lotu ki he ʻEiki, mo nau ʻaukai, naʻe folofola mai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoni, ʻo pehē, Vaheʻi mai muʻa maʻaku ʻa Panepasa mo Saula ki he ngaue kuo u tuʻutuʻuni maʻanaua.” Fakakaukau ange! Naʻe tuʻutuʻuni ʻe he laumālie ʻo Sihová ke ʻoange ki he toko uá ha vāhenga-ngāue makehe. “Pea ko eni, ʻi he fekau ange kinaua ʻe he Laumālie Māʻoniʻoni, naʻa na aʻu hifo ki Selusia; pea, na folau mei ai ki Saipalo.” Naʻe lava moʻoni ke toe ui ʻa Panepasa ko ha ʻaposetolo, pe ko ha tokotaha naʻe fekauʻi atu.—Ngāue 13:2, 4; 14:14.
Hili ʻena fononga ʻo fou atu ʻi Saipalo pea fakaului ai ʻa Sēsio Paula, ko e kōvana fakavahefonua ʻo e motú, naʻá na hoko atu ai ki Peaka, ʻi he matāfonua fakatonga ʻo ʻĒsia Mainá, ʻa ia naʻe mavahe ai ʻa Sione Maʻake ia ʻo foki ki Selusalema. (Ngāue 13:13) ʻOku hā ngali ʻi he aʻu mai ki he taimi ko iá ko Panepasa naʻá ne maʻu ʻa e ngafa takí, mahalo ko ia ʻa e hoa taukei angé. Mei ai ʻo faai mai ai, ko Saula ia (naʻe lave ki ai ʻi he taimi ko iá ko Paulá) naʻá ne takí. (Fakafehoanaki mo Ngāue 13:7, 13, 16; 15:2.) Naʻe mamahi ʻa Panepasa ʻi he fokotuʻutuʻu ko ʻení? ʻIkai, ko ha Kalisitiane matuʻotuʻa ia ʻa ia naʻá ne ʻiloʻi anga-fakatōkilalo naʻe toe ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa hono hoá ʻi ha founga mālohi. Fakafou ʻiate kinaua, naʻe fiemaʻu ʻe Sihova ʻa e toe ngaahi feituʻu kehe ke fanongo ki he ongoongo leleí.
Ko hono moʻoní, ki muʻa ke tuli ʻa e toko uá mei ʻAniteoke ʻi Pisitiá, naʻe fanongo ʻa e feituʻú kotoa ki he folofola ʻa e ʻOtuá meia Paula mo Panepasa, pea naʻe tali ʻe he tokolahi ʻa e pōpoakí. (Ngāue 13:43, 48-52) ʻI ʻAikoniume, “naʻe tui ai ha fuʻu tokolahi ʻo e kakai Siū mo e kakai Kalisi fakatouʻosi.” Naʻe ueʻi ʻe he meʻá ni ʻa Paula mo Panepasa ke fakamoleki ai ha taimi lahi, ‘ʻo na malanga mālohi ko ʻena falala ki he ʻEikí, heʻene tuku ke hoko ʻi heʻena ngāué ʻa e ngāhi meʻa mana mo fakaofo.’ ʻI he fanongo kuo fokotuʻutuʻu ha faʻufaʻu fakafufū ke tolomakaʻi kinauá, naʻe hola ʻa e toko uá ʻi he fakapotopoto ʻo hoko atu ʻa ʻena ngāué ʻi Laikōnia, Līsita, mo Teape. Neongo ʻa e ngaahi meʻa naʻe hokosia ʻo fakatuʻutāmaki ki he moʻuí ʻi Līsitá, naʻe hokohoko atu fakatouʻosi ʻa Panepasa mo Paula “ʻo na poupou ʻa e loto ʻo e kau ako, ʻo na tokoni kinautolu ke nau nofo maʻu ʻi he lotu, ʻo na pehē foki, Ko ʻetau hū ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtua, kuo pau ke tau fou ʻi he ngaahi mamahi lahi.”—Ngāue 14:1-7, 19-22.
Ko e toko ua malanga longomoʻui ko ʻení naʻe ʻikai te na tuku ke fakailifiaʻi heni kinaua. ʻI hono kehé, naʻá na foki ke langa hake ʻa e kau Kalisitiane foʻoú ʻi he ngaahi feituʻu ʻa ia naʻá na ʻosi fetaulaki ai mo e fakafepaki kakahá, ngalingali ʻi hono tokoniʻi ʻa e kau tangata tāú ke nau tataki ʻa e ngaahi fakatahaʻanga foʻoú.
Ko e Fakakikihi ʻi he Kamú
ʻI he taʻu nai ʻe 16 hili ʻa e Penitekosi ʻo e 33 T.S., naʻe kau ai ʻa Panepasa ʻi ha meʻa naʻe hoko fakahisitōlia fekauʻaki mo e fakakikihi ʻi he kamú. “Naʻe ai ha tuʻunga meʻa naʻe ʻalu hifo [ki ʻAniteoke ʻo Sīliá] mei Siutea, ʻo nau kamata ako ki he kainga, ʻo pehe, Kapau ʻe ʻikai te mou kamu, ʻo hange ko e tuʻutuʻuni ʻa Mosese, ʻe ʻikai te mou lava ke moʻui.” Naʻe ʻilo ʻe Panepasa mo Paula ʻi heʻena taukeí naʻe ʻikai ke pehē, pea naʻá na fakakikihi ʻi he poiní. ʻI he ʻikai te na fakamatematē ʻi hona tuʻunga mafaí, naʻá na ʻiloʻi ko ha fehuʻi ʻeni ia naʻe pau ke fakaleleiʻi maʻá e lelei ʻa e feohiʻanga kotoa ʻo e ngaahi tokouá. Ko ia naʻá na ʻave ʻa e fehuʻí ki he kulupu pulé ʻi Selusalema, ʻa ia naʻe tokoni ʻa ʻena ngaahi līpōtí ke fakaleleiʻi ʻa e fakakikihí. Hili iá, ko Paula mo Panepasa, ʻa ia naʻe fakamatalaʻi ko e “ʻofaʻanga . . . kuo liʻaki ʻena moʻui koeʻuhi ko e huafa ʻo hotau ʻEiki ko Sisu Kalaisi,” naʻá na ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga ko ia naʻe vaheʻi ke fakahaaʻi ʻa e fili kuo faí ki he ngaahi tokoua ʻi ʻAniteoké. ʻI he taimi naʻe lau ai ʻa e tohi mei he kulupu pulé pea fai mo e ngaahi fakamatalá, naʻe “fiefia ʻi he tokoni” ʻa e fakatahaʻangá pea naʻe “poupou honau loto.”—Ngāue 15:1, 2, 4, 25-32, fakaʻītali ʻamautolu.
‘Ko ha Kē’
Hili ha ngaahi fakamatala pau lahi fekauʻaki mo ia, te tau ongoʻi nai ʻe ʻikai ʻaupito lava ke tau moʻui ʻo tatau mo e faʻifaʻitakiʻanga ʻa Panepasá. Ka ko e “foha oe fiemalie” naʻe taʻehaohaoa ʻo hangē pē ko ia ko e kotoa ʻo kitautolú. Lolotonga ʻa ʻene faʻufaʻu mo Paula ha fononga hono ua fakamisinale ke ʻaʻahi ki he ngaahi fakatahaʻangá, naʻe hoko ai ha taʻefelotoi. Naʻe fakapapauʻi ʻe Panepasa ke ʻave ʻa Sione Maʻake naʻá ne tokouaʻakí, ka naʻe ʻikai ke fakakaukau ʻa Paula ʻoku totonu, koeʻuhi he naʻe mavahe ʻa Sione Maʻake meiate kinaua ʻi he ʻuluaki fononga fakamisinalé. Naʻe hoko ai “ha kē; ko ia naʻa na māvae: pea ʻave ʻe Panepasa ʻa Maʻake, ʻo ne folau ki Saipalo,” lolotonga ia “ko Paula naʻa ne fili ʻa Sailosi, ʻo ne fononga” ʻi ha feituʻu kehe.—Ngāue 15:36-40.
He fakalotomamahi ē ko ia! Neongo ia, ʻoku tala mai kiate kitautolu ʻi he meʻa naʻe hokó ʻa e meʻa kehe ʻo kau ki he ʻulungaanga ʻo Panepasá. “ʻOku hoko maʻu pē ko e lāngilangi tuʻumaʻu kia Panepasa ʻa ʻene mateuteu ke tuku ha faingamālie pea falala tuʻo ua kia Maʻaké,” ko e lau ia ʻa ha mataotao ʻe taha. Hangē ko hono fokotuʻu mai ʻe he tokotaha tohi ko iá, ʻoku pau pē nai “ko e tuipau naʻe tuku ʻe Panepasa kiate iá naʻe tokoni ia ke fakafoki mai ʻa ʻene tuipaú kiate ia tonu pea hoko ia ko ha fakaʻaiʻai ke fakafoʻou ʻa e tukupaá.” Hangē ko ia naʻe iku ki aí, ko e tuipau ko iá naʻe fakatonuhiaʻi kakato ia, he naʻe hoko mai ʻa e taimi naʻa mo Paula naʻá ne ʻiloʻi ʻa e ʻaonga ʻa Maʻake ʻi he ngāue faka-Kalisitiané.—2 Timote 4:11; fakafehoanaki mo Kolose 4:10.
Ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻa Panepasá ʻoku lava ke ne ueʻi kitautolu ke tuku ha taimi ke fanongo ai, mahinoʻi, mo fakalotolahiʻi ʻa e kau loto-mafasiá pea tokonaki mai ʻa e tokoni ʻaonga ʻi ha taimi pē ʻoku tau sio ai ʻoku fiemaʻú. Ko e lēkooti ʻo ʻene loto-lelei ke tauhi ʻi he angamokomoko mo e loto-toʻa ʻa hono ngaahi tokouá, pehē foki ki he ngaahi ola lelei lahi naʻe tupu ʻi he meʻá ni, ko ha fakalototoʻa ia ʻiate ia pē. He tāpuaki ē ko ia ke maʻu ha kakai hangē ko Panepasá ʻi heʻetau ngaahi fakatahaʻanga ʻi he ʻaho ní!
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI hono ui ha taha ko e “foha ʻo” ko ha ʻulungaanga pau ia ʻokú ne fakaʻilongaʻi ha ʻulungaanga fisifisimuʻa. (Sio ki he Teutalonome 3:18, NW, fakamatala ʻi laló.) ʻI he ʻuluaki senitulí, naʻe anga-maheniʻaki ʻa hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi hingoa fakaikú ke tohoakiʻaki ʻa e tokangá ki ha ʻulungaanga ʻo ha taha. (Fakafehoanaki mo Maake 3:17.) Ko e founga ia naʻe ʻiloʻi ai ʻa e kakaí.
b ʻI he fakakaukau atu ki he meʻa kuo fokotuʻu ʻi he Lao ʻa Mōsesé, kuo fehuʻia ʻe he niʻihi pe naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻo maʻu kelekele ʻa Panepasa, ko ha Līvai. (Nomipa 18:20) Kae kehe, ʻoku totonu ke fakatokangaʻi, naʻe ʻikai ke maʻalaʻala ia pe ko e konga kelekelé naʻe ʻi Pālesitaine pe ko Saipalo. ʻIkai ngata aí, ʻoku malava ke pehē ko ha kiʻi konga faʻitoka ia naʻe maʻu ʻe Panepasa ʻi he feituʻu Selusalemá. Pe ko e hā pē ʻa e meʻá, naʻe tuku ange ʻe Panepasa ʻa ʻene konga kelekelé ke tokoniʻiʻaki ʻa e niʻihi kehé.
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Ko Panepasá “ko e tangata lelei ia, pea fonu ʻi he Laumālie Māʻoniʻoni mo e tui”