Ko Māmani—Ko e Hā ʻOku ʻi Heni Ai Iá?
ʻOku ʻi ai ha fehuʻi ʻoku totonu ke ke fakakaukau ki ai: Naʻe faʻu ʻa hotau palanite fakaʻofoʻofá ʻe ha Tokotaha-Fakatupu mohu ʻatamai ʻa ia ʻoku ʻi ai haʻane taumuʻa ki he foʻi māmaní pea ki he faʻahinga ʻo e tangata ʻi aí? Ko hono fakapapauʻi ʻa e ʻīsiu ko iá ki hoʻo fiemālié ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke sio ki he meʻa ʻoku tukutauhi ʻi he kahaʻú maʻa hotau palanité.
KO E kau faisaienisi tokolahi ʻa ē kuo nau ako fakaʻāuliliki ki he ʻunivēsí mo hotau foʻi māmaní kuo nau sio ʻi he ngaahi fakamoʻoni ʻoku tuhu ki he ʻi ai ha Tokotaha-Fakatupu, ʻoku tuʻu mei mui ai ʻa e ʻOtuá. Vakai angé ki he ngaahi fakamatala mei ha tokotaha pē:
ʻOku tohi ʻa e palōfesa ko Paul Davies ʻi he The Mind of God: “Ko e ʻi ai ʻo ha ʻuniveesi maau, fehōhoanaki-mālie, ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi faʻunga tuʻumaʻu, fokotuʻutuʻu maau, mo fihí ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e ngaahi lao mo e tuʻunga ʻo ha faʻahinga mātuʻaki makehe.”
Hili ʻa e lāulea ki ha niʻihi ʻo e “ngaahi fenāpasi” ʻa ia kuo fakatokangaʻi ʻe he kau ʻasitalōfīsikí mo e niʻihi kehé, ʻoku tānaki mai ʻe Palōfesa Davies: “ʻI hono fakatahaʻí, ʻoku nau ʻomai ha fakamoʻoni fakaueʻiloto ko e moʻuí hangē ko ia ʻoku tau ʻilo ki aí ʻoku fakatuʻunga mātuʻaki liliugofua ia ʻi he natula ʻo e ngaahi lao ʻo e fīsikí, pea ʻi he ngaahi fakatuʻutāmaki hā ngali fakatuʻupakē ʻi he lahi moʻoni ko ia kuo fili ʻe natula ki he ngaahi mesi pātikolo kehekehe, ngaahi ivi mālohi, mo e alā meʻa pehē. . . . ʻOku feʻunga pē ke pehē, kapau ʻe lava ke tau ʻOtua, pea fili noa pē ha ngaahi mahuʻinga ki he ngaahi meʻá ni ʻaki hano fulifulihi ha seti ʻo e ngaahi foʻi kī, te tau ʻilo ai ko e meimei kotoa ʻo e ngaahi tuʻunga ʻo e ngaahi foʻi kií te ne ʻai ʻa e ʻunivēsí ke ʻikai nofoʻi. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻoku hā ia ʻo hangē kuo pau ke fakatonutonu ʻa e ngaahi foʻi kī kehekehé ki he lelei lahi tahá kapau ko e ʻunivēsí ʻe hoko ko ha meʻa ʻe tupu ʻāfaʻafa ai ʻa e moʻuí. . . . Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia naʻa mo ha kiʻi liliu ʻo e founga ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi meʻá te ne ʻai nai ke taʻetokangaʻi ʻa e ʻunivēsí, ʻoku papau ko ha moʻoniʻi meʻa ia ʻoku mahuʻinga lahi.”
ʻOkú ne fakahaaʻi ki he tokolahi ko hotau foʻi māmaní, fakataha mo e toenga ʻo e ʻunivēsí, naʻe faʻu ia ʻe ha Tokotaha-Fakatupu mohu taumuʻa. Kapau ʻoku pehē, ʻoku fiemaʻu ke tau ʻiloʻi pe ko e hā naʻá ne faʻu ai ʻa e foʻi māmaní ʻi he ʻuluaki taimí. ʻOku toe fiemaʻu foki ke tau fakapapauʻi, kapau te tau lava, ʻa ʻene taumuʻa ki he foʻi māmaní. ʻI he fekauʻaki mo ʻení naʻe hā ha meʻa ngalikehe. Neongo ʻa e manakoa ʻo mafolalahia ʻa e fakaʻikaiʻi ʻOtuá, ko ha fuʻu tokolahi fakaofo ʻo e kakaí ʻoku nau kei maʻu pē ʻa e tui ki ha Tokotaha-Fakatupu mohu ʻatamai. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi siasi ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané ʻoku nau taku ʻo lea fekauʻaki mo ha ʻOtua māfimafi-aoniu mo e Tokotaha-Fakatupu ʻo hotau ʻunivēsí. Ka, ʻoku tātātaha ke leaʻaki ʻe ha taha ʻo e ngaahi lotu ko ʻení ʻi ha falala mo e tuipau fekauʻaki mo e kahaʻu ʻo e foʻi māmaní ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá.
Ko e Hā ʻa e Lau ʻa e Tohitapú?
ʻOku ʻuhinga lelei ke hanga ki ha matavai ʻo e fakahinohino ʻa ē ʻoku talilahia ko e haʻu mei he Tokotaha-Fakatupú. Ko e matavai ko iá ko e Tohitapú. Ko e taha ʻo e ngaahi fakamatala faingofua mo maʻalaʻala taha ʻi ai ʻo fekauʻaki mo e kahaʻu ʻo hotau foʻi māmaní ʻoku maʻu ia ʻi he Koheleti 1:4. ʻOku tau lau: “Fakalaka atu ha toʻutangata ʻe taha, pea haʻu ha toe toʻutangata ʻe taha: ka ʻoku nofo maʻu pē ʻa e foʻi māmaní ʻo taʻengata.” (King James Version) ʻOku hangatonu ʻa e Tohitapú ʻi hono fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga naʻe fakatupu ai ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e foʻi māmaní. ʻOkú ne toe fakahā naʻá ne fokotuʻu ia ʻi he tuʻunga tonu tofu pē ʻi he ʻunivēsí pea ʻi heʻene felāveʻi ki hotau laʻaá ke fakatolonga ʻa e moʻui ʻi aí. Naʻe fakamānavaʻi ʻe he ʻOtua Māfimafi-Aoniú ʻa e palōfita ko ʻAisea ʻi he kuonga muʻá ke ne tohi: “Ko e folofola eni ʻa Sihova, ʻa e ʻAfio naʻe fakatupu ʻa e ngaahi langi (ko Elohimi ia), ʻa e ʻAfio naʻa ne faʻu ʻa e fonua mo ngaohi ia; (ko ia naʻa ne teu ia, naʻe ʻikai te ne fakatupu ia ke maomaonganoa, naʻa ne faʻu ia ke nofoʻanga:) ko Sihova au, pea ʻoku ʻikai mo ha taha.”—Aisea 45:18.
Kae fēfē ʻa hono fakatupunga ʻe he tangatá ʻa e ngaahi founga ke fakaʻauhaʻaki ʻa e moʻui kotoa pē ʻi he foʻi māmaní? ʻI hono poto taʻealafakatatauá, ʻoku talaki ʻe he ʻOtuá te ne tuʻu ʻi vahaʻa ki muʻa ke fakaʻauha ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e moʻui kotoa ʻi hotau palanité. Fakatokangaʻi ange ʻa e talaʻofa fakafiemālie ko ʻeni ʻi he tohi fakaʻosi ʻo e Tohitapú, ko e Fakahā: “Pea naʻe ʻita ʻa e ngaahi puleʻanga, pea naʻe hoko mai ho houhau, mo e taimi ke fakamāu ʻa e pekia, pea ke totongi ki hoʻo kau tamaioʻeiki, ʻa e kau palofita mo e kakai lotu mo kinautolu ʻoku ʻapasia ki ho huafa, ʻa e iki mo e lalahi; pea ke fakaʻauha ʻakinautolu ʻoku fakaʻauha ʻa e fonua.”—Fakahā 11:18.
ʻOku fakahā mai ʻe Sihova kiate kitautolu ʻa ʻene muʻaki taumuʻa ʻi hono fakatupu ʻa e foʻi māmaní, ʻa e siueli ko ʻeni ʻi he ʻataá, hangē ko hono fakamatalaʻi ʻe ha tokotaha ʻalu vavā naʻá ne takaiʻi ʻa e foʻi māmaní. Naʻe fakataumuʻa ia ʻe he ʻOtuá ke hoko ko ha palataisi fakakātoa, ʻo nofoʻi fiefia ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá—tangata mo e fefine—ʻo moʻui kotoa ʻi he melino mo e feongoongoi. Naʻá ne fokotuʻutuʻu ke fakatokolahi māmālie ʻa e palanité ʻaki hono fakaʻatā ʻa e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá ke na fakatupu ha fānau. Maʻá e fiemālie mo e fiefia ʻa e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá, naʻe ʻomai ʻe Sihova ha kiʻi konga siʻi ʻo e foʻi māmaní ki ha tuʻunga palataisi. ʻI he hokohoko ʻa e fanafanau ʻa e ngaahi fāmili fakaetangatá ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú mo e senitulí, ʻe māmālie pē hono fakalahi atu ʻo e ngoue ko ʻĪtení kae ʻoua kuo fakahoko ʻa e Senesi 1:28: “Pea naʻe folofola kiate kinaua ʻe he ʻOtua, ʻo pehe, Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ʻa mamani, pea ikuna ia.”
Hangē ko ia ʻoku tau sio ki ai he taimí ni ki he faingataʻaʻia mamahi ʻa e foʻi māmaní mo e faʻahinga ʻoku nau nofo aí, ʻoku ʻuhinga iá heʻikai malava ʻa e muʻaki taumuʻa ia ʻa e ʻOtuá ki he foʻi māmaní? Pe kuó ne liliu ʻa ʻene taumuʻá pea fakapapauʻi koeʻuhi ko e tuʻunga talangataʻa ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, te ne tuku ke maumauʻi kotoa ʻa e palanité pea toe kamata, hangē nai naʻe peheé? ʻIkai, ʻoku lava ke tau fakapapauʻi ʻoku hala ke moʻoni ha taha ʻi he ongo tuʻungá ni. ʻOku tala mai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu ko e hā pē kuo fakataumuʻa ʻe Sihová kuo pau ke iku pē ʻo hoko, ko e hā pē ʻa e meʻa ʻokú ne fakapapauʻí ʻe ʻikai lava ke mioʻi ia ʻe ha taha pē pea naʻa mo ha meʻa ʻoku hoko taʻeʻamanekina. ʻOkú ne fakapapau mai kiate kitautolu: “ʻE pehe pe mo ʻeku lea ʻoku ʻalu atu mei hoku ngutu: ʻe ʻikai foki ngeʻesi mai, kaeʻoua ke ne fai ʻa e meʻa ne u loto ki ai, mo fakaaʻu ʻa e meʻa ne u fekau atu ai ia.”—Aisea 55:11.
Fakahohaʻasi ʻa e Taumuʻa ʻa e ʻOtuá, ʻIkai ke Liliu
ʻI he tafoki ʻa ʻĀtama mo ʻIví pea mo hona tuli mei he ngoue ko ʻĪtení, naʻe hā mahino ai ko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki ha foʻi māmani palataisí ʻe fakahoko ia ʻo ʻikai te na kau ai. Kae kehe, naʻe fakahaaʻi ai ʻe Sihová ʻi he taimi ko iá, ʻe fakahoko ʻe he niʻihi ʻo ʻena fānaú ʻa ʻene muʻaki tuʻutuʻuní. Ko e moʻoni, ʻe fiemaʻu ki he meʻá ni ʻa e taimi, naʻa mo e ngaahi senituli lahi, ka ʻoku ʻikai ha fakahaaʻi ia ʻo e lahi ʻo e taimi naʻe mei kau ki hono fakahoko ʻa e muʻaki tuʻutuʻuní ʻo aʻu kapau naʻe hokohoko atu ʻa e moʻui ʻa ʻĀtama mo ʻIví fakatouʻosi ʻi he haohaoa. Ko hono moʻoní ʻi he ngataʻanga ʻo e Pule Taʻu ʻe Afe ʻa Kalaisi Sīsuú—taimi nounou laka hake pē ʻi he taʻu ʻe afe mei he taimí ni—ʻe fakalahi atu ʻa e ngaahi tuʻunga Palataisi ʻo ʻĪtení ki māmani lahi pea ko e palanite ko Māmaní ʻe fakakakaiʻaki ia ʻa e ngaahi hako melino mo fiefia ʻo e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá. Ko e moʻoni, ko e malava ʻa Sihova ʻi hono tuʻunga ko e Tokotaha-Faʻutaumuʻa ʻikai lava ke halá ʻe fakatonuhiaʻi ia ʻo taʻengata!
ʻE toki fakahoko leva ai ʻa e ngaahi kikite fakafiefia ko ē naʻe fakamānavaʻi fuoloa atu ʻaupito ʻe he ʻOtuá. Ko e ngaahi konga Tohitapu hangē ko e Aisea 11:6-9 ʻe fakahoko lāngilangiʻia ia: “ʻE nonofo ʻa e uolofi mo e lami, pea ʻe takoto ʻa e lepati mo e kiʻi kosi, pea fakataha ʻa e kafi mo e laione mui mo e pulu sino, pea ʻoku fakateka kinautolu ʻe ha momoʻi tamasiʻi. Pea ʻoku kaikai fakataha ʻa e kau mo e pea fefine; ʻoku fetākotoʻi hona ʻuhiki: pea ʻoku kai kaui koane ʻe he laione hange ko e pulu. Pea ko e tamasiʻi kei huhu te ne fakava ʻi he ngutuluo ʻo e ata, pea ko e tamasiʻi mavae te ne ala hono nima ki he tamaʻimata ʻo e kelasa. ʻE ʻikai te nau fai ha maumau, pea ʻe ʻikai te nau fai ha fakaʻauha ʻi he kotoa ʻo hoku moʻunga tapu: he ʻe fonu ʻa mamani ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova, ʻo hange ko e mafola ʻa e vai ʻi he tahi.”
Ko e mahamahakí mo e ngaahi puke fakatupu maté ʻe hoko ko e ngaahi meʻa pē ia ʻo e kuohilí, ʻo hangē pē ko ia ʻe ʻi ai ʻa e maté. ʻE toe maʻalaʻala ange ha meʻa ʻi he ngaahi lea faingofua ko ʻeni kuo maʻu ʻi he tohi fakaʻosi ʻo e Tohitapú? “Ko e tapanekale ʻo e ʻOtua, ʻoku tuʻu mo e kakai. Pea ʻe nofo hono Sikaina mo kinautolu, pea te nau nofo ko hono kakai; pea ʻe nofo ʻe he ʻEne ʻAfio, ko e ʻOtua ʻoku kau maʻanautolu, ʻio, ko honau ʻOtua. Pea te ne holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia; kuo mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa.”—Fakahā 21:3, 4.
ʻIo, ʻoku lava ke tau tuipau—ko hotau palanite fakaʻofoʻofa ko Māmaní ʻe nofo maʻu ia ʻi heni. ʻOfa ke hoko ko ho monū ia ke hao moʻui atu ʻi he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa fulikivanu ko ʻení, fakataha mo ʻene ngaahi tōʻongafai maumauʻi kotoa ʻo e foʻi māmaní. Ko e māmani foʻou maʻa ʻoku ngaohi ʻe he ʻOtuá ʻoku ofí ni ia he taimí ni. Pea ʻe fakaʻāki hake mei he maté ʻa e ngaahi ʻofaʻanga tokolahi ʻe he mana ʻo e toetuʻú. (Sione 5:28, 29) Ko e moʻoni, ʻe nofo maʻu heni hotau foʻi māmaní, pea ʻe lava ke tau nofo mo ia ʻo fiefia ai.