Ko e Ngaahi Anga Fakafonuá mo e Ngaahi Tefitoʻi Moʻoni Faka-Kalisitiané—ʻOku Nau Feongoongoi?
KO STEPHEN, ko ha Fakamoʻoni ia mei ʻIulope Tokelau, naʻe vaheʻi ko ha misinale ki ha fonua ʻi ʻAfilika. Lolotonga ʻene luelue holo ʻi he loto koló mo ha tokoua fakalotofonua, naʻá ne ʻohovale ʻi he puke ʻe he tokouá ʻa hono nimá.
Ko e fakakaukau ko ia ki he luelue atu ʻi ha hala femoʻuekina ʻo fetakinima mo ha tangata ʻe tahá naʻe fakaʻohovale ia kia Stephen. ʻI heʻene anga fakafonuá ʻoku ʻi ai hono ngaahi ʻuhinga fakaefakasōtoma ʻo e tōʻonga peheé. (Loma 1:27) Ka neongo ia, ki he tokoua ʻAfiliká, ko e fetakinimá ia ko ha fakaʻilonga maʻa pē ia ʻo e kaumeʻá. Ko e talitekeʻi ʻo e nimá ʻe ʻuhinga iá ko hano talitekeʻi ʻo e kaumeʻá.
Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau tokanga ki he fepaki ʻa e anga fakafonuá? ʻUluakí pē koeʻuhi ʻoku loto-vēkeveke ʻa e kakai ʻa Sihová ke fakahoko ʻa ʻenau fekau fakaʻotua ke ‘ngaohi ʻa e ngāhi kakai kotoa pe ko e kau akó.’ (Mātiu 28:19) Ke fakahoko ʻa e ngāué ni, kuo ueʻi ai ʻa e niʻihi ke ngāue ʻi he feituʻu ʻoku lahi ange ai ʻa e fiemaʻu ʻo e kau faifekaú. Ke lavameʻa ʻi honau ʻātakai foʻoú, kuo pau ke nau mahinoʻi pea feʻunuʻaki ki he ngaahi anga fakafonua mavahe ʻoku nau fetaulaki mo iá. Te nau lava leva ai ke ngāue ʻi he feongoongoi mo honau kaungātokouá mo e tuofāfiné, lolotonga ia ʻoku nau toe ola lelei ange ai ʻi he ngāue fakafaifekau ki he kakaí.
ʻIkai ko ia pē, ʻi he māmani moveuveu ko ení, kuo hola ʻa e kakai tokolahi mei honau ngaahi fonua ngaohikoviá ʻi ha ngaahi ʻuhinga fakapolitikale pe fakaʻikonōmika pea kuo nau nofo ʻi ha ngaahi fonua kehe. Ko ia, ʻe lava moʻoni ai ke tau ʻiloʻi lolotonga ʻa e malanga ki he ngaahi kaungāʻapi foʻou ko ení, ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi tōʻonga foʻou. (Mātiu 22:39) Ko ʻetau tomuʻa fakafetaulaki ki he ngaahi founga kehekehé ʻe iku nai ia ki ha ongoʻi ʻo e puputuʻu fekauʻaki mo e ngaahi tōʻonga foʻoú.
Fakahaaʻi Mahino ʻa e Ngaahi Tafaʻakí
ʻOku lālanga ʻa e anga fakafonuá ki ha faʻunga ʻo e sōsaieti fakaetangatá. Ko ia ai, he ngāue taʻeʻaonga moʻoni ia, ke hoko ʻo “maʻoniʻoni fau” pea fakatotoloʻi ʻa e kiʻi tōʻonga kotoa pē ke fakapapauʻi pe ʻoku feongoongoi mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú!—Koheleti 7:16.
ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻi ai ha fiemaʻu ke fakapapauʻi ʻa e ngaahi tōʻonga fakalotofonua ʻoku hā mahino ʻa ʻene maumauʻi ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá. Neongo ia, ʻi he fakalūkufuá, ʻoku ʻikai faingataʻa ke fai ia, koeʻuhi ʻoku ala maʻu ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá “ki he . . . fakatonutonu.” (2 Timote 3:16) Ko e fakatātaá, ʻoku tōʻongaʻaki ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻa hono maʻu ʻo e ngaahi uaifi tokolahí, ka ki he kau Kalisitiane moʻoní ko e tuʻunga Fakatohitapú ki ha tangata, ke maʻu ʻa e uaifi ʻoku moʻui pē ʻe taha.—Senesi 2:24; 1 Timote 3:2.
ʻI ha founga meimei tatau, ko e ngaahi tōʻonga ʻe niʻihi ʻo e putú ʻoku faʻufaʻu ia ke tuli ʻa e ngaahi laumālie ʻulí, pe makatuʻunga ʻi ha tui ki ha soulu taʻefaʻamate, ʻe ʻikai ala tali ia ʻe ha Kalisitiane moʻoni. ʻOku ʻoatu ʻe he kakai ʻe niʻihi ʻa e ngaahi ʻinisēnisi pe ngaahi lotu ki he tokotaha maté koeʻuhi ke tuliʻaki ʻa e ngaahi laumālie fulikivanú. Ko e niʻihi ʻoku nau fai ʻa e ngaahi ʻā-pō pea aʻu ki hano tanu tuʻo ua ʻi he taumuʻa ke tokoniʻi ʻa e tokotaha maté ke teuteu ki he moʻui ‘ʻi he māmani hoko maí.’ Kae kehe, ʻoku akoʻi ʻe he Tohitapú, ko e taimi ko ia ʻoku mate ai ha tahá, ʻoku ‘ʻikai te ne ʻilo ha momoʻi meʻa,’ pea ko ia ai, heʻikai lava ke ne fai ha lelei pe ko ha kovi ki ha taha.—Koheleti 9:5; Sāme 146:4.
Ko e moʻoni, ʻoku lahi ʻa e ngaahi tōʻonga ʻoku feongoongoi mo e Folofola ʻa e ʻOtuá. He fakaivifoʻou moʻoni ia ʻi he taimi ʻoku tau fetaulaki ai mo e ngaahi anga fakafonua ko ia ʻoku kei lakalakaimonū ai ʻa e laumālie ʻo e anga talitali kakaí, ʻa ia ʻoku kounaʻi ai ʻe ha tōʻonga ke fai ʻo aʻu ki ha sola ha fakafeʻiloaki māfana, pea ko ia ai, ke fakaafeʻi ia ki ha ʻapi, ʻo ka fiemaʻu! ʻI he taimi ʻokú ke aʻusia tonu ai ha tōʻongafai pehē, ʻikai ʻoku ueʻi ai koe ke muimui ki he faʻifaʻitakiʻanga ko ení? Kapau ʻokú ke pehē, ʻe fakaleleiʻi moʻoni ai ho ʻulungaanga faka-Kalisitiané.—Hepelu 13:1, 2.
Ko hai ia ʻiate kitautolu ʻoku saiʻia ke hanganaki tatali? ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻoku tātātaha pē ke hoko ʻa e meʻá ni koeʻuhi ʻoku vakai ki he tauhi taimí ko ha meʻa mahuʻinga. ʻOku tala mai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu ko Sihová ko ha ʻOtua ʻo e maau. (1 Kolinito 14:33) Ko hono olá, kuó ne fokotuʻu ha “ʻaho ko ia mo hono houa” ke fakangata ai ʻa e tuʻunga fulikivanú, peá ne fakapapauʻi mai kiate kitautolu ko e meʻa ko ení “ʻe ʻikai tuai.” (Mātiu 24:36; Hapakuke 2:3) Ko e ngaahi anga fakafonua ʻoku poupouʻi ai ʻa e tauhi taimi fakaʻatuʻí ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke hoko ʻo maau pea ke fakahāhā ʻa e tokaʻi totonu ʻo e kakai kehé mo honau taimí, ʻa ia ʻoku faitatau moʻoni ia mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú.—1 Kolinito 14:40; Filipai 2:4.
Fēfē ʻa e Ngaahi Tōʻonga ʻIkai ke Koví?
Lolotonga ʻoku hā mahino ʻa e feongoongoi ʻa e ngaahi tōʻonga ʻe niʻihi mo e founga moʻui ʻa e Kalisitiané, ko e niʻihi kehe ia ʻoku ʻikai. Kae fēfē ʻa e ngaahi tōʻonga ko ia heʻikai lava ke fakamatalaʻi ʻoku lelei pe koví? Ko e ngaahi tōʻonga lahi ʻoku ʻikai ke kovi, pe ʻikai hano maumau, pea ko ʻetau fakakaukau kiate kinautolú ʻe lava ke ne fakahāhaaʻi ʻetau mafamafatatau fakalaumālié.
Ko e fakatātaá, ʻoku lahi ʻa e ngaahi founga ʻo e fakafeʻiloakí—ko ha lulululu, ko ha punou, ko ha ʻuma, pe naʻa mo ha fāʻofua. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku ʻi ai ha fuʻu faikehekehe lahi ʻo e ngaahi tōʻonga ʻokú ne puleʻi ʻa e anga ʻo e kaí. ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ʻoku kai ʻa e kakaí mei ha peleti pe tisi fakatokolahi. Ko e fakahaké ʻoku tali lelei ia—naʻa mo manakoa—ko ha fakahaaʻi ia ʻo e houngaʻiá ʻi he ngaahi fonua pau, ka ʻoku ʻikai tali ia ʻi he ngaahi fonua kehé pea ʻe fakakalasi ia ko ha anga mātuʻaki kovi.
ʻI he lelei ange ke ʻoua ʻe fili pe ko fē ʻi he ngaahi tōʻonga ʻikai ke kovi ko ení ʻokú ke saiʻia pe ʻikai saiʻia fakafoʻituitui aí, nōfoʻi ʻi hono ohi ha fakakaukau totonu kiate kinautolu. Ko e akonaki taʻefakangatangata mei he Tohitapú ʻoku poupouʻi mai ai ke ‘ʻoua ʻe feinga ki ha meʻa ko e fakafekākeʻi, pe ko e fieongoongoa; ka ʻi he loto taʻehiki tau taki taha lau ʻoku lelei hake ʻa hotau kaingá ʻiate kitautolu.’ (Filipai 2:3) ʻI he tuʻunga meimei tatau, ko Eleanor Boykin, ʻi heʻene tohi ko e This Way, Please—A Book of Manners, ʻokú ne pehē ai: “Ko ha loto-ʻofa ʻa e ʻuluaki meʻa ʻokú ke fiemaʻú.”
Ko e fakaofiofi anga-fakatōkilalo ko ení te ne taʻofi ai kitautolu mei he sio lalo ki he ngaahi tōʻonga ʻa e niʻihi kehé. Te tau ongoʻi kuo ueʻi kitautolu ke kakapa atu pea ako ki he founga ʻo e moʻui ʻa e kakai kehé, ʻo ʻinasi ʻi heʻenau ngaahi tōʻongá pea ʻahiʻahiʻi ʻenau meʻakaí kae ʻikai ko e taʻotaʻofi pe vakai ʻaki ʻa e huʻuhuʻu ki he meʻa kotoa pē ʻoku hā ngali kehé. ʻAki ʻa e hanganaki fakakaukau loto-fiefoaki pea loto-lelei ke ʻahiʻahiʻi ʻa e ngaahi founga foʻoú, ʻoku tau fakalāngilangiʻi ai ʻa hotau tokotaha talitali kakaí pe ko hotau ngaahi kaungāʻapi mulí. ʻOku tau toe maʻu foki ai ʻa e ʻaonga ʻi heʻetau ʻai ke “fano” atu hotau lotó mo ʻetau ngaahi pōtoʻí.—2 Kolinito 6:13.
Kapau ʻOku Taʻofi ʻe he Tōʻongá ʻa e Fakalakalaka Fakalaumālié
Fēfē kapau ʻoku tau fetaulaki mo e ngaahi tōʻonga ʻa ia ʻoku ʻikai te nau taʻefakatohitapu, ka ʻoku ʻikai te nau tokoni ki ha fakalakalaka fakalaumālie? Ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ʻoku mātuʻaki hehema nai ʻa e kakaí ki he tautoloí. Ko e fakaofiofi fakafiefiemālie ko eni ki he moʻuí ʻe lava ke ne fakasiʻisiʻi ʻa e loto-mafasiá, ka ʻe ngalingali te ne ʻai ke faingataʻa ange kiate kitautolu ke fakahoko ‘kotoa’ ʻetau ngāue fakafaifekaú.—2 Timote 4:5.
ʻE lava fēfē ke tau fakaʻaiʻai ʻa e niʻihi kehé ke fakaʻehiʻehi mei hono toloi ʻa e ngaahi meʻa mahuʻingá ki he “ʻapongipongi”? Manatuʻi “ko ha loto-ʻofa ʻa e ʻuluaki meʻa ʻokú ke fiemaʻú.” ʻI hono ueʻi ʻe he ʻofá, ʻe lava ke tau fokotuʻu ai ʻa e faʻifaʻitakiʻangá pea toki fakamatalaʻi anga-ʻofa leva ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo e ʻikai ke toloi ki he ʻapongipongí ʻa e meʻa ʻoku totonu ke fai ʻi he ʻaho ní. (Koheleti 11:4) ʻI he taimi tatau pē, kuo pau ke tau tokanga ke ʻoua ʻe feilaulauʻi ʻa e fefalalaʻakí mo e tuipaú koeʻuhi ko e tuʻunga ʻo e fuá. Kapau ʻoku ʻikai ke tali vave ʻetau ngaahi fokotuʻú ʻe he niʻihi kehé, ʻoku ʻikai totonu ke tau fiepule kiate kinautolu pe te tau ongoʻi feifeitamaki ʻiate kinautolu. Kuo pau ke muʻomuʻa maʻu pē ʻa e ʻofá ʻi he lavameʻá.—1 Pita 4:8; 5:3.
Fakakaukauʻi ʻa e Manako Fakalotofonua
ʻOku fiemaʻu ke tau fakapapauʻi ko ha fokotuʻu pē ʻoku tau fai ko e taha ia ʻoku ʻaonga ʻo ʻikai ko ha feinga pē ke fokotuʻu ʻetau ngaahi manako fakafoʻituitui pē ʻatautolú. Ko e fakatātaá, ko e ngaahi sīpinga ʻo e valá, ʻoku kehekehe lahi. ʻI he ngaahi feituʻu lahi ʻoku totonu ai ki ha tangata ʻokú ne malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ke ne tui ha hēkesi, ka ʻi he ngaahi fonua fakatalopiki ʻe niʻihi, ʻe vakai nai ki ai ʻoku fuʻu fakaʻeiʻeiki tōtuʻa. Ko e fakakaukauʻi ʻa e manako fakalotofonua ki ha teunga taau ki ha tokotaha pisinisi ʻa ia ʻoku tila mo e kakaí ʻe faʻa hoko ia ko ha tataki ʻaonga. Ko e “aga fakabotoboto” ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ʻi he taimi ʻoku tau feangai ai mo e ʻīsiu ongongofua fekauʻaki mo e valá.—1 Timote 2:9, 10, PM.
Fēfē kapau ʻoku ʻikai te tau fiefia ʻi ha tōʻonga? ʻOku totonu nai ke ʻotomētiki pē ʻa hono siʻakí? ʻOku ʻikai fiemaʻu ia. Ko e tōʻonga ʻo e fetakinima ʻa e kakai tangatá, ʻa ia naʻe lave ki ai ki muʻá, naʻe tali lelei ia tautefito ʻi he feituʻu ʻAfilika ko iá. ʻI hono fakatokangaʻi ʻe he misinalé naʻe lue fetakinima takai holo ʻa e kau tangata kehé, naʻá ne ongoʻi fiemālie lahi ange ai.
Ko e ʻapositolo ko Paulá, lolotonga ʻa e fakalahi ʻo ʻene ngaahi fononga fakamisinalé, naʻá ne ʻaʻahi ai ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻa ia naʻe haʻu ʻa hono kau mēmipá mei he ngaahi ʻātakai kehekehe. ʻOku ʻikai ha veiveiua, naʻe faʻa toutou hoko ʻa e ngaahi fepaki ʻi he anga fakafonuá. Ko ia, naʻe feʻunuʻaki ʻa Paula ki ha ngaahi tōʻonga pē naʻá ne malavá lolotonga ia ʻa e pipiki mālohi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú. “Kuo u hoko ko e meʻa kehekehe ki he kakai kehekehe,” ko ʻene leá ia, “kehe ke u fakamoʻui hanau niʻihi.”—1 Kolinito 9:22, 23; Ngāue 16:3.
ʻE tokoniʻi nai kitautolu ʻe ha ngaahi fehuʻi siʻisiʻi mahino ke fakapapauʻi ʻa e founga ʻoku totonu ke tau taliʻaki ʻa e ngaahi tōʻonga foʻoú. ʻI hano ohi ha tōʻonga pau—pe fakafisi ke fai pehē—ko e hā ʻa e fakaueʻiloto ʻoku tau ʻoatu ki he kau mamatá? ʻE tohoakiʻi mai nai kinautolu ki he pōpoaki ʻo e Puleʻangá koeʻuhi ʻoku lava ke nau sio ʻoku tau feinga ke fāitaha mo ʻenau anga fakafonuá? ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻoku tau ohi ha tōʻonga fakalotofonua, ʻe lava ke ‘fakaogokovi ai ʻetau gaué?’—2 Kolinito 6:3, PM.
Kapau ʻoku tau holi ke hoko ko e “meʻa kehekehe ki he kakai kehekehe,” kuo pau nai ke tau liliu ha ngaahi fakakaukau kuo tō loloto ʻo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku totonú mo ia ʻoku ʻikaí. ʻOku faʻa hoko ko e founga ʻoku “tonu” pea mo “hala” ʻi hono fai ha meʻá ʻoku fakatuʻunga pē ia ʻi he feituʻu ʻoku tau nofo aí. Ko ia, ʻi ha fonua ʻe taha ko e fetakinima ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakai tangatá ko ha fakahāhā ia ʻo e kaumeʻa, lolotonga iá ʻi he ngaahi fonua lahi kehé te ne tohoakiʻi mamaʻo pau ʻe ia ʻa e tokangá mei he pōpoaki ʻo e Puleʻangá.
Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tōʻonga kehe ia ʻoku ala tali ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe pea aʻu pē nai ʻo totonu ki he kau Kalisitiané; ka kuo pau ke tau ngāueʻaki ʻa e tokangá.
Tokanga ki he Fakalaka he Fakangatangatá!
Naʻe pehē ʻe Sīsū Kalaisi neongo heʻikai lava ke toʻo ʻa ʻene kau ākongá mei he māmaní, naʻe pau ke nau kei “ʻikai te nau ʻo māmāni.” (Sione 17:15, 16) Neongo ia, ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai ko ha ngāue faingofua ke fakapapauʻi ʻa e faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e konga tefito ʻo e māmani ʻo Sētané mo ia ko e anga fakafonua peé. Ko e fakatātaá, ʻoku hūhū ʻa e fasí mo e tauʻolungá ʻi he meimei anga fakafonua kotoa pē, neongo ia ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻoku nau ʻai ia ʻe kinautolu ʻo mahuʻinga lahi ange.
ʻE faingofua nai ke tau fai ha fakamaau—ʻo makatuʻunga lahi ange ʻi hotau ʻātakaí ʻi he ngaahi ʻuhinga Fakatohitapu totonú. Ko Alex, ko ha tokoua Siamane ia, naʻá ne maʻu ha vāhenga-ngāue ki Sipeini. ʻI hono ʻātakai ki muʻá, naʻe ʻikai ke fuʻu manakoa ai ʻa e tauʻolungá, ka ʻi Sipeiní ko e konga ia ʻo e anga fakafonuá. ʻI heʻene ʻuluaki sio ki ha tokoua mo ha tuofefine ʻi heʻena fakahoko ha tauʻolunga longomoʻuí, naʻá ne hohaʻa ai. Naʻe hala nai ʻa e tauʻolunga ko ení pe fakamāmani? Te ne tuku hifo ai ʻa hono ngaahi tuʻungá kapau te ne tali ʻa e tōʻonga ko ení? Naʻe ako ai ʻe Alex neongo naʻe kehe ʻa e fasí mo e tauʻolungá, naʻe ʻikai ha ʻuhinga ia ke pehē ai naʻe tuku hifo ʻe he fanga tokoua mo e tuofāfine Sipeiní ʻa honau ngaahi tuʻunga faka-Kalisitiané. Ko ʻene hohaʻá naʻe tupu ia mei he faikehekehe ʻi he ngaahi anga fakafonuá.
Kae kehe, ko Emilio, ko ha tokoua ʻa ia ʻoku fiefia ʻi he tauʻolunga tukufakaholo faka-Sipeiní, ʻokú ne ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha fakatuʻutāmaki. “ʻOku ou fakatokangaʻi ko e ngaahi founga lahi ʻo e tauʻolungá ʻoku fiemaʻu ai ki he ongo meʻá ke na mātuʻaki felāveʻi vāofi ʻaupito,” ko ʻene fakamatalá ia. “ʻI he tuʻunga ko e tokotaha taʻemalí, ʻoku ou ʻiloʻi ʻe lava ke uesia ʻe he meʻá ni ʻa e ngaahi ongo ʻa ha tokotaha ʻi he ongo meʻa ʻokú na hoá. Ko e taimi ʻe niʻihi, ʻe lava ke ngāueʻaki ai ʻa e tauʻolungá ko ha kalofanga ia ke fakahaaʻi ai ʻa e saiʻia ki ha taha ʻokú ke ongoʻi manako ai. Ke fakapapauʻi ko e fasí ʻoku lelei pea ko e felāveʻi fakaesinó ʻoku fai ʻi ha tuʻunga siʻisiʻi ʻe lava ke hoko ia ko ha maluʻi. Kae kehe, kuo pau ke u fakahaaʻi, ʻi he taimi ʻoku ō ai ʻo tauʻolunga ha kulupu ʻo e kau talavou taʻemalí mo e fanga tuofāfiné, ʻoku faingataʻa ʻaupito ke tauhi maʻu ai ha ʻatimosifia fakateokalati.”
Ko e moʻoni, ʻe ʻikai te tau loto ke ngāueʻaki ʻetau anga fakafonuá ko ha kalofanga ia ke kau ai ʻi he tōʻonga fakamāmaní. Naʻe ʻi ai ʻa e tuʻunga ʻo e hivá mo e tauʻolungá ʻi he anga fakafonua ʻa ʻIsilelí, pea ʻi he taimi naʻe fakatauʻatāinaʻi ai ʻa e kau ʻIsilelí mei ʻIsipite ʻi he Tahi Kulokulá, naʻe kau ʻi heʻenau kātoangá ʻa e hiva mo e tauʻolunga fakatouʻosi. (Ekisoto 15:1, 20) Kae kehe, ko ʻenau founga tefito ʻo e fasí mo e tauʻolungá naʻe kehe ia mei he māmani pangani ko ia naʻe takatakai ʻiate kinautolú.
ʻOku fakamamahí, ʻi he lolotonga ʻo e tatali kia Mōsese ke foki hifo mei Moʻunga Sainaí, naʻe ʻikai ke anga-kātaki ʻa e kau ʻIsilelí, ʻo nau ngaohi ai ha ʻuhikiʻi pulu koula, pea ʻi he hili ʻa e kaí mo e inú naʻa “nau tutuʻu ke vaʻinga.” (Ekisoto 32:1-6) ʻI he taimi naʻe fanongo ai ʻa Mōsese mo Siosiua ki he fasi ʻo ʻenau hivá, naʻe fakahohaʻasi leva ai kinaua. (Ekisoto 32:17, 18) Naʻe fakalaka ʻa e kau ʻIsilelí ʻi he “fakangatangata” ko iá, pea ko ʻenau founga hivá mo e tauʻolungá naʻe tapua atu mei ai ʻi he taimi ko iá ʻa e māmani pangani takatakai ʻiate kinautolú.
ʻI he tuʻunga meimei tatau ʻi he ʻahó ni, ʻe tali fakalūkufua nai ʻa e fasí mo e tauʻolungá ʻi hotau feituʻú pea ʻikai te ne uesia ʻa e konisēnisi ʻo e niʻihi kehé. Ka ʻo kapau ʻoku fakaulo siʻisiʻi ʻa e ngaahi māmá, tānaki atu ki ai ʻa e ngaahi maama ulo takemokemo, pe ʻoku tā ʻa e fasí mo ha haʻuhaʻulu kehe, ko e meʻa ko ia naʻe tali lelei ki muʻá ʻe tapua atu nai ai ʻi he taimí ni ia ʻa e laumālie ʻo e māmaní. ʻE lava pē ke tau fakakikihi ʻo pehē, “Ko e anga fakafonua pē ia ʻamautolú.” Naʻe ngāueʻaki ʻe ʻĒlone ʻa e kalofanga meimei tatau ʻi he taimi naʻá ne tali ai ʻa e ngaahi founga ʻo e fakafiefiá mo e lotu fakapanganí, ʻo fakamatalahalaʻi kinautolu ko ha “katoaga kia Jihova.” Ko e kalofanga vaivai ko ení naʻe taʻetotonu. ʻOsi angé, ko honau ʻulungāngá naʻe aʻu ʻo vakai ki ai ko ha “ma ai i he lotolotoga o ho nau gaahi fili.”—Ekisoto 32:5, 25, PM.
ʻOku ʻI Ai ʻa e Tuʻunga Totonu ʻo e Anga Fakafonuá
Ko e ngaahi tōʻonga mātuʻaki kehé te nau ʻuluaki fakaʻohovaleʻi nai kitautolu, ka ʻoku ʻikai ke taʻealatali kotoa kinautolu. ʻAki ʻa e ‘ako hotau ngaahi ongoʻangá,’ ʻe lava ai ke tau fakapapauʻi ʻa e ngaahi tōʻonga ko ia ʻoku feongoongoi mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Kalisitiané mo ia ʻoku ʻikaí. (Hepelu 5:14) ʻI he taimi ʻoku tau fakahāhā ai ha loto anga-ʻofa ʻoku fonu ʻi he ʻofa ki hotau kaungātangatá, te tau ngāue totonu ai ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ngaahi tōʻonga ʻoku ʻikai ke koví.
ʻI heʻetau malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ki he kakai ʻi hotau feituʻu fakalotofonuá pe toe mamaʻo atú, ko ha fakakaukau mafamafatatau ki he kehekehe ʻo e ngaahi anga fakafonuá te ne ʻai ai ke tau malava ʻo hoko ko e “meʻa kehekehe ki he kakai kehekehe.” Pea ʻoku ʻikai ha veiveiua te tau ʻilo ai ʻi heʻetau talitali lelei ʻa e kehekehe ʻo e ngaahi anga fakafonuá, ʻe tokoni ia ki heʻetau maʻu ha moʻui mohu ʻuhinga, fakamānako, mo fakaʻofoʻofa.
[Fakatātā ʻi he peesi 20]
ʻE lava ke fakahaaʻi totonu ʻa e ngaahi fakafeʻiloaki faka-Kalisitiané ʻi he ngaahi founga lahi
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Ko ha vakai mafamafatatau ki he kehekehe ʻo e ngaahi anga fakafonuá ʻe lava ke taki atu ia ki ha moʻui mohu ʻuhinga, mo fakamānako