Puke Maʻu ʻEku Palōmesi ke Tauhi ʻa e ʻOtuá
FAKAMATALA FAI ʻE FRANZ GUDLIKIES
Ko e toko fā pē ʻi heʻeku patuni ʻo e kau sōtia laka hake he toko teaú naʻe kei moʻuí. ʻI he fehangahangai mo e maté, naʻá ku tō tūʻulutui ʻo palōmesi ki he ʻOtuá, ‘Kapau te u hao moʻui ʻi he taú, te u tauhi maʻu pē kiate koe.’
NAʻÁ KU fai ʻa e palōmesi ko iá ʻi he taʻu ʻe 54 kuohilí, ʻi ʻEpeleli 1945, ʻi he taimi naʻá ku sōtia ai ʻi he kautau Siamané. Ko e taimi nounou pē ia ki muʻa ʻi he ngataʻanga ʻo e Tau II ʻa Māmaní, pea naʻe fai ai ʻe he kautau Sovietí ha ʻoho mālohi ki Pēlini. Naʻe fokotuʻu ʻemau kau sōtiá ʻo ofi ki he kolo ko Seelow ʻi he Vaitafe Oder, siʻi hifo he kilomita ʻe 65 mei Pēlini. Naʻe taaʻi hokohoko kimautolu ʻi ai ʻi he ʻaho mo e pō ʻe ha ngaahi fana tangikē tau lahi ʻaupito, pea naʻe ʻauha ai ʻa e konga lahi ʻo ʻeku patuní.
Ko e toki fuofua taimi ia ʻi heʻeku moʻuí, naʻá ku lotu ai ʻi he tangi ki he ʻOtuá. Naʻá ku manatu ai ki ha konga Tohitapu naʻe faʻa lave ki ai ʻeku faʻē manavahē-ʻOtuá: “ʻI he ʻaho faingataʻa tautapa kiate au; te u hamusi koe, pea te ke fakalangilangiʻi au.” (Sāme 50:15) ʻI ai ʻi he ngaahi luó pea ʻi he manavahē telia ʻeku moʻuí, naʻá ku fai ai ʻa e palōmesi ki he ʻOtuá ʻoku lave ki ai ʻi ʻolungá. Naʻe malava fēfē ke u puke maʻu ia? Pea naʻe anga-fēfē ʻeku hoko ko ha mēmipa ʻo e kautau Siamané?
Tupu Hake ʻi Lituēnia
ʻI he 1918, lolotonga ʻa e Tau I ʻa Māmaní, naʻe talaki ai ʻe Lituēnia ʻa ʻene tauʻatāiná peá ne fokotuʻu ai ha puleʻanga fokotuʻutuʻu fakatemokalati. Naʻe fāʻeleʻi au ʻi he 1925 ʻi he vahefonua ʻo Memel (Klaipėda) ofi ki he Tahi Baltic. Naʻe toki ʻosi ʻa hono fakatahaʻi ʻo e vahefonuá ki Lituēnia ʻi he taʻu ki muʻa ʻi hoku fāʻeleʻí.
Ko hoku fanga tuofāfine ʻe toko nimá mo au naʻa mau tupu fiefia hake. Naʻe hangē pē ʻa e tangataʻeikí hamau kaumeʻa ofí, ʻi heʻene fai maʻu pē ʻa e ngaahi meʻá fakataha mo kimautolu fānaú. Ko ʻemau ongo mātuʻá naʻá na mēmipa ʻi he Siasi ʻEvangelioó, ka naʻe ʻikai te na maʻu lotu koeʻuhi he naʻe loto-mamahi ʻa e fineʻeikí ʻi he mālualoi ʻa e faifekaú. Neongo ia, naʻá ne ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻene Folofolá, ʻa e Tohitapú, ʻa ia naʻá ne vēkeveke lau.
ʻI he 1939, naʻe puke ai ʻe Siamane ʻa e konga ʻo Lituēnia ʻa ia naʻa mau nofo aí. Pea, ʻi he konga ki muʻa ʻo e 1943, naʻe ui ai au ki he ngāue fakakautau ʻi he kautau Siamané. Naʻá ku kafo ʻi he taha ʻo e ngaahi taú, ka ʻi he hili ʻa e fakaakeake mei he ngaahi lavelaveá, naʻá ku toe foki ai ki he Malaʻe Tau Fakahahaké. ʻI he aʻu mai ki he taimi ko ení ne mafuli ʻa e tuʻunga ʻo e taú pea naʻe holomui ʻa e kau Siamané mei he kautau Sovietí. Ko e taimi leva ia naʻe mālō ai ʻeku hao moʻui mei he maté, hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he kamatá.
Puke Maʻu ʻEku Palōmesí
Lolotonga ʻa e taú, naʻe hiki ʻeku ongo mātuʻá ki Oschatz, Siamane, ko e tonga-hahake pē ia ʻo Leipzig. ʻI he hili ʻa e taú, naʻe faingataʻa ke maʻu kinaua. Ka ko e fiefia moʻoni ne mau ʻi aí ʻi he faifai pea mau toe fāʻūtahá! ʻIkai fuoloa ʻi he hili iá, ʻi ʻEpeleli 1947, naʻá ku ʻalu fakataha ai mo e fineʻeikí ki ha malanga maʻá e kakaí naʻe fai ʻe Max Schubert, ko e taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Naʻe tui ʻa e fineʻeikí kuó ne maʻu ʻa e lotu moʻoní, pea ʻi he hili ʻa hono maʻu ha ngaahi fakataha siʻi, naʻá ku hoko ai ʻo kau mo ia ʻi heʻene tuí.
Taimi nounou pē hili iá, naʻe tō ai ʻa e fineʻeikí mei ha tuʻunga, ʻo faingataʻaʻia ai ʻi he ngaahi lavelavea ʻa ia naʻá ne mate ai ʻi ha ngaahi māhina ki mui. Lolotonga ʻa e ʻi he falemahakí ki muʻa ʻi heʻene maté, naʻá ne fakalototoʻaʻi fakalotomāfana au: “Naʻá ku faʻa lotu ke ʻi ai pē muʻa ha taha ʻi heʻeku fānaú te ne ʻilo ʻa e hala ki he ʻOtuá. ʻOku ou sio he taimí ni kuo tali ʻeku ngaahi lotú, pea ʻe lava ke u mate ʻi he fiemālie.” He fakatuʻotuʻa moʻoni ē ko au ki he taimi ʻa ia ʻe ʻā hake ai ʻa e fineʻeikí mei he maté peá ne ʻiloʻi ai naʻe fakahoko ʻa ʻene ngaahi lotú!—Sione 5:28.
ʻI ʻAokosi 8, 1947, ko e māhina pē ia ʻe fā hili ʻa e fanongo ki he malanga ʻa Tokoua Schubert, naʻá ku papitaiso ai ʻi ha ʻasemipilī ʻi Leipzig ʻi he fakahāhā ʻa ʻeku fakatapui kia Sihova ko e ʻOtuá. Faifai pē naʻá ku fou ai ʻi he ngaahi sitepu ki hono fakahoko ʻo ʻeku palōmesi ki he ʻOtuá. Naʻá ku hoko vave ko ha tāimuʻa, hangē ko ia ko hono ui ʻo e kau faifekau taimi-kakato ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI he taimi ko iá naʻe meimei toko 400 ai ʻa e kau tāimuʻa naʻa nau nofo ʻi he feituʻu naʻe hoko ki mui ko e Lepupilika Temokalati Siamané, pe ko Siamane Hahake.
Muʻaki Ngaahi ʻAhiʻahi ʻo e Tuí
Naʻe feinga ha kaungāʻapi ʻi Oschatz ke ʻai au ke u mahuʻingaʻia ʻi he tui faka-Mākisí, ʻo tuʻuaki mai ha ako ʻunivēsiti fakapaʻanga ʻe he Puleʻangá kapau te u kau ʻi he Faʻahi Fāʻūtaha Puleʻi Fakatokolahi ʻa Siamané (SED). Naʻá ku talitekeʻi ʻa e tuʻuakí, hangē ko Sīsuú naʻá ne talitekeʻi ʻa e tuʻuaki ʻa Sētané.—Mātiu 4:8-10.
ʻI he ʻaho ʻe taha ʻi ʻEpeleli 1949, naʻe haʻu ai ha ongo polisi ki heʻeku ngāueʻangá pea kounaʻi au ke u ʻalu mo kinaua. Naʻe ʻave au ki he ʻōfisi fakalotofonua ʻo e ngāue fakatotolo ʻa e Sovietí ʻa ia naʻe tukuakiʻi ai au ki he ngāue maʻá e kau tui ki he puleʻi fakatāutahá ʻi he Hihifó. ʻE lava ke u fakamoʻoniʻi ʻeku tonuhiá, ko ʻenau leá ia, ʻaki ʻa e hokohoko atu ʻeku ngāue fale ki he falé kae līpooti ange kiate kinautolu ha taha pē naʻe talanoa taʻepau fekauʻaki mo e Sovieti ʻIunioní pe ko e SED pe ko ha taha naʻe ʻaʻahi ange ki he ngaahi fakataha ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI heʻeku fakafisi ke ngāue fakatahá, naʻe kiiʻi au ʻi ha loki pilīsone. Ki mui ai, naʻe ʻave au ki he meʻa naʻe hā ko ha fakamaauʻanga fakakautau. Ko hoku tauteá: ko e taʻu ʻe 15 ʻo e ngāue pōpula ʻi Saipīlia!
Naʻá ku nofo nonga pē, pea naʻe maongo ia ki he kau ʻōfisá. Naʻa nau tala mai leva kiate au ʻe hokohoko lelei atu pē ʻa hoku tauteá, ka ʻe feʻunga pē kiate au ke līpooti ange tuʻo taha he uike kae ʻoua kuó u mateuteu ke kau fakataha mo kinautolu. ʻI he fiemaʻu ʻa e faleʻi ʻa e Kau Fakamoʻoni matuʻotuʻa angé, naʻá ku fononga ai ki Magdeburg, ʻa ia naʻe tuʻu ai ʻi he taimi ko iá ʻa e ʻōfisi vaʻa ʻo e Sōsaieti Taua Leʻó. Naʻe ʻikai faingofua ʻa e fonongá, koeʻuhi he naʻe siofi au. Ko Ernst Wauer, ʻa ia naʻe ngāue ʻi he Potungāue Fakalao ʻi Magdeburg, naʻá ne tala mai kiate au: “Faitau pea te ke ikuna. Fakangaloku pea te ke foʻi. Ko e meʻa ia naʻa mau ako ʻi he kemi fakamamahí.”a Naʻe tokoni ʻa e faleʻi ko iá ke puke maʻu ʻa ʻeku palōmesi ke tauhi ʻa e ʻOtuá.
Tapui pea Toe Puke
ʻI Siulai 1950, naʻe fakaongoongoleleiʻi ai au ke ngāue ko ha ʻovasia fefonongaʻaki. Kae kehe, ʻi ʻAokosi 30, naʻe ʻohofi ai ʻe he kau polisí homau ngaahi nofoʻanga ʻi Magdeburg, pea naʻe tapui ai ʻemau ngāue fakamalangá. Ko ia naʻe liliu ʻeku vāhenga-ngāué. Ko Paul Hirschberger mo au naʻe fiemaʻu ke ma ngāue mo e ngaahi fakatahaʻanga nai ʻe 50, ʻo ngāueʻaki ʻa e ʻaho ʻe ua pe tolu ʻi he fakatahaʻanga taki taha, ʻi hono tokoniʻi ʻa e fanga tokouá ke nau fokotuʻutuʻu maau ke fakahoko ʻa ʻenau ngāue fakafaifekaú ʻi he lotolotonga ʻo e fakataputapuí. ʻI he ngaahi māhina naʻe hoko atu aí, naʻá ku hao tuʻo ono ai mei hono puke ʻe he kau polisí!
Naʻe hū ki he taha ʻo e ngaahi fakatahaʻangá ʻa e tokotaha ʻa ia naʻá ne lavakiʻi kimautolu ki he Stasi, ko e Ngāue Maluʻi ʻa e Puleʻangá. Ko ia, ʻi Siulai 1951, naʻe puke ai ʻa Paul mo au ʻi he halá ʻe he kau tangata ʻe toko nima kuo unuhi hake ʻenau meʻafaná. ʻI heʻema sio atu ki he kuohilí, naʻe lava ke ma sio ai naʻe ʻikai te ma falala ki he kautaha ʻa Sihová ʻi he lahi taha naʻe totonu ke ma faí. Naʻe faleʻi kimaua ʻe homa fanga tokoua taʻumotuʻa angé ke ʻoua ʻaupito te ma fononga fakataha. Ko e falala tōtuʻá naʻe iku ia ki he mole ʻo ʻema tauʻatāiná! ʻIkai ko ia pē, ne teʻeki ai ke ma fetalanoaʻaki ki muʻa pe ko e hā te ma leaʻakí kapau ʻe puke kimaua.
ʻI heʻeku nofo tokotaha ʻi hoku loki pilīsoné, naʻá ku kōlenga ai ʻi he tangi kia Sihova ki ha tokoni ke ʻoua naʻá ku lavakiʻi ʻa hoku fanga tokouá pe fakangaloku ʻa ʻeku tuí. Hili haʻaku tō ʻo mohe, naʻe fakaʻāki fakafokifā au ʻe he leʻo ʻo hoku kaumeʻa ko Paul. Naʻe ʻi ʻolunga pē ʻi hoku loki pilīsoné ʻa e feituʻu naʻe fakafehuʻi ai ia ʻe he Stasi. Koeʻuhi he ko e pō māfana mo ʻafu, naʻe fakaava ai ʻa e matapā ʻo e falefakatolo ʻi ʻolungá, pea naʻe kiʻi lava pē ke u fanongo ki he meʻa kotoa pē. Ki mui ai, ʻi he taimi naʻe fakafehuʻi ai aú, naʻá ku ʻoange ʻa e ngaahi tali tatau, ʻa ia naʻe ʻohovale ai ʻa e kau ʻōfisá. Ko e konga Tohitapu manako ʻa e fineʻeikí, “ʻI he ʻaho faingataʻa tautapa kiate au; te u hamusi koe,” naʻe hanganaki haʻu ia ki heʻeku fakakaukaú, pea naʻá ku loto-toʻa lahi ʻaupito.—Sāme 50:15.
Hili ʻa e fakafehuʻí, naʻe tuku tali hopo ai ʻa Paul mo au ʻi he māhina ʻe nima ʻi he pilīsone Stasi ʻi Halle pea ki mui ai ʻi Magdeburg. Lolotonga ʻema ʻi Magdeburg, naʻá ku kiʻi faʻa lava ʻo sio ʻi he taimi ki he taimi ki homau ngaahi fale ʻi he vaʻá ʻa ia naʻe tāpuni he taimi ko iá. Naʻá ku fakaʻamu ange naʻe lava ke u ngāue ʻi ai kae ʻikai ke ʻi pilīsone! ʻI Fepueli 1952 naʻe fakahā mai ai homa tauteá: “Ko e taʻu ʻe 10 ʻi pilīsone mo e taʻu ʻe 20 ʻe toʻo ai ʻema ngaahi totonu fakasiviliané.”
Tauhi ʻo e Tuí ʻi he Pilīsoné
Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ko ia naʻe tautea ʻo ʻikai toe siʻi hifo he taʻu ʻe hongofulú naʻa nau tui ʻa e fakaʻilonga makehe ʻi he niʻihi ʻo honau taimi ʻi pilīsoné. Naʻe tuitui ha tepi kulokula ki he vaʻe ʻe taha ʻo e talausesé pea ki he nima ʻe taha ʻo homau sāketí. Naʻe toe ʻi ai foki mo ha kiʻi konga pepa fefeka kulokula fuopotopoto naʻe fakapipiki ʻi tuʻa ʻi homau matapā pilīsoné ke fakatokanga ki he kau leʻó ko e kau faihia fakatuʻutāmaki kimautolu.
Naʻe vakai moʻoni ʻa e kau maʻu mafaí kiate kimautolu ko e kovi taha ia ʻi he kau faihiá. Naʻe ʻikai fakaʻatā ke mau maʻu ha Tohitapu koeʻuhi hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻe ha tokotaha leʻo: “Ko ha taha ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová mo ha Tohitapu ʻi hono nimá ʻoku hangē ia ko ha tokotaha faihia mo ha meʻafana ʻi hono nimá.” Koeʻuhi ke tātānaki ha fanga kiʻi kongokonga ʻo e Tohitapú, naʻa mau lau ai ʻa e ngaahi tohi ʻa e tokotaha faʻu-tohi Lūsia ko Leo Tolstoy, ʻa ia naʻá ne faʻa hiki ʻa e ngaahi konga Tohitapu ʻi heʻene ʻū tohí. Naʻa mau ako maʻuloto ʻa e ngaahi konga Tohitapu ko iá.
Ki muʻa pea puke au ʻi he 1951, naʻá ku fakamaʻu ai mo Elsa Riemer. Naʻá ne ʻaʻahi mai kiate au ʻi he lahi taha naʻe ala lavá ki pilīsone pea ʻomai kiate au ha kofukofu meʻakai tuʻo taha he māhina. Naʻá ne toe fufū foki ʻa e meʻakai fakalaumālie ʻi heʻene ngaahi kofukofú. ʻI he taimi ʻe taha, naʻá ne faʻoaki ai ha ngaahi kupu mei he Taua Leʻo ʻi ha ngaahi foʻi sōsisi. Naʻe faʻa hifi ʻe he kau leʻó ʻa e ngaahi foʻi sōsisí ke vakaiʻi pe naʻe fufū ha meʻa ʻi loto, ka ʻi he taimi ko ení naʻe aʻu mai ʻa e kofukofú ʻo taimi nounou pē mo e tuku ʻa e ʻaho ngāué, pea naʻe ʻikai ke sivi ia.
ʻI he taimi ko ení, ko Karl Heinz Kleber mo au naʻá ma ʻi ha kiʻi loki pilīsone siʻisiʻi fakataha mo e kau pōpula ʻe toko tolu ʻikai ko ha Kau Fakamoʻoni. ʻE anga-fēfē haʻamau lau ʻa e Taua Leʻo ʻo taʻefakatokangaʻi? Sai, naʻa mau fakangalingali naʻa mau lau ha tohi, ka ʻi lotó naʻa mau fufū ai ʻa e ngaahi kupu Taua Leʻo. Naʻa mau toe paasi atu ʻa e meʻakai fakalaumālie mahuʻinga ko ení ki he kaungā Fakamoʻoni ʻi pilīsoné.
Lolotonga ʻemau ʻi pilīsoné naʻa mau toe ngāueleleiʻaki ʻa e ngaahi faingamālié ke talanoa ai ki he niʻihi kehé fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko hono olá, naʻá ku fiefia ke sio ki he taha ʻo hoku kaungāpōpulá ʻa ia naʻá ne hoko ko ha tokotaha tui.—Mātiu 24:14.
Toe Foki ki he Ngāue Fakafaifekau Taimi-Kakató
ʻI ʻEpeleli 1, 1957, hili ia e meimei taʻu ʻe 6 ʻi pilīsoné, naʻe tukuange au. Siʻi hifo he uike ʻe ua ki mui ai, naʻá ku mali mo Elsa. ʻI he fanongo ʻa e Stasi ʻi hoku tukuangé, naʻa nau kumi ki ha kalofanga ke toe fakafoki au ki he pilīsoné. Ke fakaʻehiʻehi mei haʻane malava ke hoko, naʻá ku kolosi ai mo Elsa ʻi he kauʻāfonuá ke nofo ʻi Pēlini Hihifo.
ʻI heʻema aʻu atu ki Pēlini Hihifó, naʻe fiemaʻu ʻe he Sōsaietí ke ʻiloʻi ʻa ʻema ngaahi palaní. Naʻá ma fakamatala ai ko e taha ʻo kimaua ʻe tāimuʻa pea ʻe ngāue fakaemāmani ʻa e tokotaha.
“Fēfē kapau te mo saiʻia ke mo tāimuʻa fakatouʻosi?” ko e ʻeke mai ia kiate kimauá.
“Kapau ʻe malava ia,” ko ʻema talí ia, “te ma kamata leva.”
Ko ia naʻe ʻomai kiate kimaua ha kiʻi paʻanga pau ʻi he māhina taki taha ke tokoni ki hono tauhi kimauá, pea naʻá ma kamata ngāue ko ha ongo tāimuʻa makehe ʻi he 1958. Ko ha fiefia moʻoni ia naʻá ma maʻu mei he vakai atu ki he faʻahinga tāutaha ko ia naʻa mau ako Tohitapú ʻi he liliu ʻenau moʻuí ke hoko ko e kau sevāniti ʻa Sihová! Ko e taʻu ʻe hongofulu hono hoko ʻi he ngāue tāimuʻa makehé naʻe akoʻi ai kimaua ke ma ngāue vāofi fakataha ai ko e tangata mo hono uaifi. Naʻe ʻi hoku tafaʻakí maʻu pē ʻa Elsa, naʻa mo e ʻi he taimi naʻá ku fakaleleiʻi ai ʻa e kaá. Naʻá ma toe lautohi, ako, mo lotu fakataha.
ʻI he 1969 naʻe vaheʻi ai kimaua ki he ngāue fefonongaʻakí, ʻi he ʻaʻahi ki ha fakatahaʻanga kehe ʻi he uike taki taha ke tokangaʻi ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻo hono kau mēmipá. Ko Josef Barth, ko ha tangata naʻe taukei ʻi he ngāue fefonongaʻakí, naʻá ne ʻomai kiate au ʻa e faleʻi ko ení: “Kapau ʻokú ke loto ke lavameʻa ʻa hoʻo vāhenga-ngāué, hoko pē ko ha tokoua ki he fanga tokouá.” Naʻá ku feinga ke ngāueʻaki ʻa e faleʻi ko iá. Ko hono olá, naʻá ma maʻu ha vahaʻangatae mātuʻaki māfana mo feongoongoi mo e kaungā Fakamoʻoní, ʻo ʻai ai ke faingofua ke fai ha akonaki ʻi he taimi naʻe fiemaʻu aí.
ʻI he 1972, naʻe ʻiloʻi ai naʻe kanisā ʻa Elsa pea naʻe fai hono tafa. Ki mui ai, naʻá ne toe maʻu ʻa e langa huí. Neongo ʻa hono fakahohaʻasi ia ʻe he langá, naʻá ne kei ʻalu fakataha pē mo au ʻi he uike taki taha, ʻi hono tauhi ʻa e ngaahi fakatahaʻangá, ʻi he ngāue mo e fanga tuofāfiné ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻi he lahi taha naʻá ne malavá.
Feʻunuʻaki ʻa e Ngaahi Fiemaʻú
ʻI he 1984 naʻe hoko ai ʻa ʻeku ongo mātuʻa ʻi he fonó ʻo fiemaʻu ha tokangaʻi tuʻumaʻu, ko ia naʻá ma tukuange ai ʻa e ngāue fefonongaʻakí ke tokoni ʻi hono tokangaʻi kinauá ʻo aʻu ki heʻena toki mate ʻi he taʻu ʻe fā ki mui ai. (1 Timote 5:8) Pea, ʻi he 1989, naʻe hoko ai ʻo puke lahi ʻaupito ʻa Elsa. Ko e meʻa fakafiefiá, naʻá ne kiʻi lava pē ʻo fakaakeake, ka naʻe fiemaʻu leva kiate au ke u tokangaʻi ʻa e ngaahi ngāue fakaʻapí kotoa. ʻOku ou kei ako pē ke fekuki mo e tokotaha ko ia ʻoku faingataʻaʻia ʻi he felāngaaki tuʻumaʻú. Ka, neongo ʻa e mafasia fakaeʻatamai mo fakaeongó, ʻokú ma kei tauhi pē ʻema ʻofa ki he ngaahi meʻa fakalaumālié.
ʻOkú ma fakamālōʻia ʻi heʻema kei ʻi he lisi tāimuʻá. Kae kehe, kuó ma hoko ai ʻo houngaʻia, ko e meʻa ko ia ʻoku mahuʻingá, ʻoku ʻikai ko e tuʻunga ko ia ʻokú ma maʻú pe ko e lahi ʻo e meʻa ko ia ʻokú ma malava ke faí, ka ko ʻema hanganaki anga-tonú. ʻOkú ma loto ke tauhi ki homa ʻOtuá, ʻa Sihova, ʻo ʻikai ʻi ha ngaahi taʻu siʻi pē, ka ki he kotoa ʻo ʻitānití. Ko e meʻa kuó ma hokosiá kuo hoko ia ko ha ako fakaofo ki he kahaʻú. Pea kuo ʻomai ʻe Sihova kiate kimaua ʻa e mālohi ke fakahīkihikiʻi ia naʻa mo e ʻi he ngaahi tuʻunga faingataʻa tahá.—Filipai 4:13.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e talanoa ki he moʻui ʻa Ernst Wauer naʻe hā ia ʻi he The Watchtower ʻo ʻAokosi 1, 1991, peesi 25 ki he 29.
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Naʻe tuku pilīsone au heni ʻi Magdeburg
[Maʻuʻanga ʻo e Tā]
Gedenkstätte Moritzplatz Magdeburg für die Opfer politischer Gewalt; Foto: Fredi Fröschki, Magdeburg
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
ʻI he taimi naʻá ma mali aí ʻi he 1957
[Fakatātā ʻi he peesi 23]
Mo Elsa ʻi he ʻahó ni