Ko e Hā ʻe Lava ke Fai ʻo Fekauʻaki mo e Loto-Siʻí?
ʻE LAVA fēfē ke tauʻi ʻe ha taha ʻa e loto-siʻí? Ko e fehuʻi eni naʻe tuku atu ki he kau ʻovasia fefonongaʻaki ʻe niʻihi, ʻa ia ʻoku nau ʻaʻahi maʻu pē ki he ngaahi fakatahaʻanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko ʻenau ngaahi talí ʻe lava ke tokoniʻi ai kitautolu ke ʻanalaiso ʻa e ngaahi tupuʻanga ʻo e loto-siʻí pea mo e ngaahi fakaleleiʻanga ki he tuʻunga ko eni ʻa ia ʻe lava ke ne uesia ha Kalisitiane pē.
ʻOku fiemaʻu ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi hono fai pē ha ʻanalaiso ke fakaleleiʻiʻaki ʻa e loto-siʻí, ka ko hono ngaahi fakaʻilongá ʻoku kau nai ki ai ha ʻikai mahuʻingaʻia ʻi he lotú pe ʻi he ako fakafoʻituituí, ko e fakaliʻeliʻaki ʻi hono maʻu ʻa e fakatahá, ko e ʻikai ha faivelenga, pea naʻa mo ha faʻahinga fakamomoko ki he kaungā Kalisitiané. Kae kehe, ko e taha ʻo e ngaahi fakaʻilonga ʻilonga tahá, ko ha holo ʻi he faivelenga ki he ngāue fakaʻevangelioó. Tau sivisiviʻi angé ʻa e ngaahi fakaʻilongá pea lāulea ki ha ngaahi fakaleleiʻanga.
Loto-Siʻi ʻi Heʻetau Ngāue Fakaʻevangelioó
Naʻe lāuʻilo ʻa Sīsū Kalaisi ki he ngaahi faingataʻa ʻoku fekauʻaki mo e fekau ko ia ke ngaohi-ākongá. (Mātiu 28:19, 20) Naʻá ne fekau atu ʻa hono kau muimuí ʻo hangē ha “fanga sipi ʻi he lotolotonga ʻo e fanga ulofi,” ʻi heʻene ʻiloʻi ko ʻenau ngāue fakamalangá ʻe fakahoko mai ai ʻa e fakatanga kiate kinautolu. (Mātiu 10:16-23) Ka, naʻe ʻikai ko ha ʻuhinga eni ia ke nau hoko ai ʻo loto-siʻi. Ko hono moʻoní, ko e kau sevāniti ko ia ʻa e ʻOtuá kuo nau falala ʻi he lotu kia Sihová kuo faʻa fakaivimālohiʻi maʻu pē kinautolu ʻe he fakatangá.—Ngāue 4:29-31; 5:41, 42.
Naʻa mo e taimi naʻe ʻikai faingataʻaʻia ai ʻa e kau ākonga ʻa Kalaisí ʻi ha fakatanga lahi, naʻe ʻikai ke talitali lelei maʻu pē kinautolu. (Mātiu 10:11-15) ʻI he tuʻunga tatau, ko e ngāue fakamalanga ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku ʻikai ke faingofua maʻu pē hono fakahokó ʻi he ʻahó ni.a Ki he kakai tokolahi, ko e tui ki he ʻOtuá ko ha meʻa fakafoʻituitui pē ia ʻoku ʻikai te nau loto ke lāulea ki ai. ʻOku ʻikai fiemaʻu ʻe he niʻihi ia ke ʻi ai haʻanau kaunga ki ha kautaha fakalotu ʻa ia ʻoku nau tomuʻa fehiʻa moʻoni ki ai. ʻOku ʻikai ha veiveiua, ko e taʻemahuʻingaʻiá, ko e ʻikai ha ngaahi olá, pe ko e ngaahi palopalema kehekehe, ʻe lava ke hoko ia ko e ngaahi tupuʻanga ikuʻingataʻa ʻo e loto-siʻí. ʻE lava fēfē ke ikuʻi ʻa e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga ko ení?
Ko Hono Maʻu ʻo e Ngaahi Ola Lelei Ange
Ko e fiefia ʻoku tau maʻu mai mei heʻetau ngāue fakafaifekaú ʻoku felāveʻi ʻa hono konga mo e ngaahi ola ʻoku maʻú. ʻE anga-fēfē leva ʻa e lava ke tau maʻu ha ngāue fakafaifekau fua lelei ange? Sai, ko kitautolú ko e kau “toutai tangata.” (Maake 1:16-18) Naʻe ō ʻa e kau toutai ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻo toutai ʻi he poʻulí ʻi he taimi naʻe lava ke nau maʻu ai ʻa e ika lahi tahá. Ko kitautolu foki ʻoku fiemaʻu ke tau ʻanalaiso hotau feituʻú koeʻuhi ke tau ō ʻo “toutai” ʻi he taimi ʻoku tokolahi taha ai ʻa e kakaí ʻi ʻapí pea nau fiefanongo lahi ange ki heʻetau pōpoakí. ʻE hoko nai eni ʻi he efiafí, pe ʻi he ngaahi fakaʻosinga ʻo e uiké, pe ʻi ha taimi kehe. Fakatatau ki ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻe taha, ʻoku ʻaonga eni ʻi he ngaahi feituʻu ʻa ia ʻoku ngāue ai ʻa e kakaí ʻi he kotoa ʻo e ʻahó. ʻOkú ne pehē ko e faifakamoʻoni ʻi he efiafí ʻoku faʻa ʻomai ai ha ngaahi ola lelei ʻaupito. Ko e faifakamoʻoni ʻi he telefoní pe ʻikai ʻi he founga anga-mahení ʻokú ne toe fakamafeia ai kitautolu ke aʻu ki he kakai tokolahi ange.
Ko e kītaki ʻi he ngāue fakafaifekaú ʻokú ne tokonaki mai ʻa e ngaahi ola lelei. ʻI ʻIulope Fakahahake pea ʻi he ngaahi fonua ʻAfilika ʻe niʻihi, ʻoku fakalakalaka lelei ai ʻa e ngāue malangaʻi ʻo e Puleʻangá, pea kuo iku eni ki he ngaahi tupu lelei. ʻI he tuʻunga meimei tatau, kuo fokotuʻu ha ngaahi fakatahaʻanga lahi ʻi he ngaahi feituʻu kuo fuoloa ʻa e fakakaukau ʻoku taʻefuá pe naʻa mo e feituʻu ʻoku faʻa toutou ngāueʻí. Kae kehe, fēfē kapau ʻoku ʻikai fakatupu ha ngaahi ola lelei pehē ʻi he feituʻu ʻoʻoú?
Tauhi Maʻu ha Fakakaukau Lelei
ʻI he maʻalaʻala ʻi he fakakaukaú ʻa e ngaahi taumuʻa naʻe fokotuʻu ʻe Sīsuú, ʻe tokoni ia kiate kitautolu ke ʻoua ʻe hoko ʻo loto-siʻi ʻi he fehangahangai mo e taʻemahuʻingaʻia ʻi he ngāue fakafaifekaú. Naʻe fiemaʻu ʻe Kalaisi ʻa ʻene kau ākongá ke nau kumi ʻa e faʻahinga naʻe tāú, ʻo ʻikai ko e fakahoko ha ngaahi fakaului tokolahi. ʻI he ngaahi taimi ʻe niʻihi naʻá ne fakahaaʻi ai ko e fuʻu tokolahi tahá ʻe ʻikai te nau tali ʻa e ongoongo leleí, ʻo hangē pē ko e ʻikai ke fanongo ʻa e tokolahi taha ʻo e kau ʻIsilelí ki he kau palōfita he kuonga muʻá.—Isikeli 9:4; Mātiu 10:11-15; Maake 4:14-20.
Ko e “ongoongo lelei ko eni ʻo e puleʻanga” ʻoku maʻu ia mo e loto-houngaʻia ʻe he faʻahinga tāutaha ʻoku “ongoʻi masiva honau laumalie.” (Mātiu 5:3; 24:14) ʻOku nau loto ke tauhi ʻa e ʻOtuá ʻi he founga ʻokú ne fakahāʻí. Ko ia ai, ko e ngaahi ola ʻo ʻetau ngāué ʻoku felāveʻi lahi ange ia mo e tuʻunga ʻo e loto ʻo e kakaí ʻi heʻetau malava ko ia ke fakahoko ʻa e pōpoakí. Ko e moʻoni, ʻoku fiemaʻu ke tau fai hotau lelei tahá ke ʻai ʻa e ongoongo leleí ke fakamānako. Ka, ko e ngaahi olá ʻoku fakatuʻunga ia he ʻOtuá, he naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku ʻikai lava ʻe ha taha ke haʻu kiate au, ka ʻi he tohoaki ia ʻe he Tamai naʻa ne fekau mai au.”—Sione 6:44.
Ko ʻetau ngāue fakaʻevangelioó ʻokú ne ʻai ke ʻiloa ai ʻa e huafa ʻo Sihová. Pe ʻoku fanongo ʻa e kakaí pe ʻikai, ʻoku tokoni ʻa ʻetau ngāue fakamalangá ki hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa māʻoniʻoni ʻo Sihová. ʻIkai ngata aí, fakafou ʻi heʻetau ngāue fakaʻevangelioó, ʻoku tau fakamoʻoniʻi ai ko e kau ākonga kitautolu ʻa Kalaisi, pea ʻoku tau maʻu ʻa e monū ʻo e kau ʻi he ngāue mahuʻinga taha ʻoku fakahoko ʻi hotau taimí.—Mātiu 6:9; Sione 15:8.
Loto-Siʻí mo e Ngaahi Vahaʻangataé
Ko e ngaahi vahaʻangatae fakaetangata ʻe niʻihi, ʻi he fāmilí pe ʻi he fakatahaʻangá, ʻe lava ke ne fakatupunga ʻa e loto-siʻí. Hangē ko ení, ko e ongoʻi ko ia ʻo e ʻikai ke mahinoʻi kitá. Ko e ngaahi taʻehaohaoa ʻa e kaungātuí te ne toe fakalotosiʻi nai kitautolu. ʻOku toe hoko ai pē ʻa e ngaahi Konga Tohitapú ko e tokoni lahi kiate kitautolu.
Ko e “feohiʻanga kotoa ʻo e fanga tokouá” ʻi māmani lahí ʻoku faʻuʻaki ia ha fuʻu fāmili lahi fakalaumālie. (1 Pita 2:17, NW) Ka ko e ongoʻi ko ia ʻokú te kau ki ha kakai fāʻūtahá ʻe lava ke mole ia ʻi he taimi ʻoku malanga hake ai ʻa e ngaahi faingataʻá koeʻuhi ko e ngaahi fepakipaki fakaeʻulungāngá. Ko hono moʻoní, ko e kau Kalisitiane ko ia ʻi he ʻuluaki senitulí naʻe ʻikai te nau hao mei he ngaahi palopalema peheé, koeʻuhi naʻe pau ke toutou fakamanatu ʻe he ʻapositolo ko Paulá kiate kinautolu ke nau nofo fakataha ʻi he fāʻūtaha. Ko e fakatātaá, naʻá ne akonekina ʻa e ongo fefine Kalisitiane—ko ʻIuotia mo Siniteké—ke fakaleleiʻi ʻena ngaahi fefaikehekeheʻakí.—1 Kolinito 1:10; Efeso 4:1-3; Filipai 4:2, 3.
Kapau ko e palopalemá eni, ʻe lava fēfē ke tau toe tafunaki ha ʻofa loto-moʻoni ki hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné? ʻAki hono fakamanatu kiate kitautolu naʻe pekia ʻa Kalaisi maʻanautolu pea ko kinautolú, hangē pē ko kitautolú, kuo nau ngāueʻi ʻenau tui ki heʻene feilaulau huhuʻí. ʻE lava ke tau toe manatuʻi foki ko e tokolahi ʻo hotau fanga tokouá ʻoku nau tokateu ke faʻifaʻitaki kia Sīsū Kalaisi ʻaki hono tuku ʻenau moʻuí ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki koeʻuhi ko kitautolu.
ʻI ha ngaahi taʻu ʻi he kuohilí, ʻi Pālesi, Falanisē, naʻe ʻikai toumoua ai ha talavou Fakamoʻoni ke ne puke ha katoleta naʻe ʻi ai ha foʻi pomu ʻa ia naʻe tuku ʻi tuʻa ʻi he Fale Fakatahaʻangá. Naʻá ne lele hifo ʻi ha ngaahi sitepu ki muʻa ke ne lī ia ki ha fauniteni, ʻa ia naʻe pā ai. ʻI hono ʻeke ange pe ko e hā naʻá ne ueʻi ia ke tuku ai ʻene moʻuí ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻi he founga ko ení, naʻá ne tali: “Naʻá ku ʻiloʻi naʻe ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻemau moʻuí. Ko ia, naʻá ku fakakaukau ai naʻe lelei ange kiate au ke u mate tokotaha ʻi haʻamau mate kotoa.”b Ko ha tāpuaki moʻoni ē ke maʻu ha ngaahi kaungāmeʻa pehē ʻa ia ʻoku tokateu ke muimui ofi ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú!
Tānaki atu ki aí, ʻoku lava ke tau fakalaulauloto ki he laumālie ʻo e fetokoniʻaki ʻoku hoko ʻi he haʻohaʻonga ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻa ia naʻa nau ʻi he ngaahi kemi fakamamahí lolotonga ʻa e Tau II ʻa Māmaní.c Ki muí ni mai ʻaupito, ko hotau fanga tokoua mo e fanga tuofāfine ʻi Malauií naʻa nau tuʻumaʻu ʻi he tuʻunga ko e kau Kalisitiane moʻoní ʻi he anga-tonu tatau. ʻIkai ʻoku ueʻi kitautolu ʻe he fakakaukau ko ia, ʻe fai ʻe hotau fanga tokoua ʻi he fakatahaʻanga fakalotofonuá ʻa e meʻa tatau ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga fakafilí, ke tau kātakiʻi ai pe fakasiʻisiʻi pē ā ʻa e ngaahi mafasia mo e ngaahi faingataʻa fakaʻahó? Kapau ʻoku tau fakatupulekina ʻa e fakakaukau ʻa Kalaisí, ko hotau vahaʻangatae ʻi he ʻaho kotoa pē mo e kaungālotú ʻe hoko ia ko ha matavai ʻo e fakaivifoʻou, ʻikai ko e fakalotosiʻi.
Ngaahi Ongoʻi Loto-Siʻi Fakafoʻituituí
“Ko e ʻamanaki fuoloa ʻoku fakatutue loto: ka ko e holi kuo lava, ko e ʻakau ʻo e moʻui tofu pe.” (Palovepi 13:12) ʻI he vakai ʻa e niʻihi ʻo e kau sevāniti ʻa Sihová, ko e ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu ko eni ʻo e ngaahi meʻá ʻoku ʻikai hoko vave feʻunga mai ia. ʻOku ʻiloʻi ʻe he kau Kalisitiané ʻa e vahaʻa taimi ʻoku tau moʻui aí ʻoku “faingataʻa,” ʻo hangē pē ko ia ʻoku ʻiloʻi ʻe he kau taʻetui tokolahi.—2 Timote 3:1-5.
Kae kehe, ʻi he faikehekehe mo e kau taʻetuí, ʻoku totonu ke fiefia ʻa e kau Kalisitiané ke sio ʻi he ngaahi tuʻunga faingataʻa ko ení ko e “fakaʻilonga” ia ʻo e ʻi ai ʻa Sīsuú, ʻa ia ʻokú ne fakahaaʻi ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻe vavé ni ke ne fakangata ʻa e fokotuʻutuʻu fulikivanu ʻo e ngaahi meʻa ko ení. (Mātiu 24:3-14) Naʻa mo e taimi ʻoku faai ai ki he kovi ange ʻa e tuʻungá—hangē ko ia kuo pau ke ʻi ai lolotonga ʻa e “mamahi lahi”—ko e ngaahi meʻá ni ko ha matavai ia ʻo e fiefia kiate kitautolu koeʻuhi ʻoku nau talaki ʻa e māmani foʻou ka hoko mai ʻa e ʻOtuá.—Mātiu 24:21; 2 Pita 3:13.
ʻI he toʻo mei he fakakaukaú ʻa e kau mai ʻa e Puleʻangá ʻi he ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hokó ʻe lava ke ne fakatupunga ha Kalisitiane ke ne līʻoa ʻa e taimi lahi ange ʻi he tuli ki he meʻa fakamatelié. Kapau te ne fakaʻatā ʻa e ngaahi meʻa pehē hangē ko e ngāue paʻangá mo e fakafiefiá ke ne toʻo ʻa e kotoa ʻo hono taimí mo e iví, ʻe faingataʻa kiate ia ke fakahoko totonu ʻa hono ngaahi fatongia Fakatohitapú. (Mātiu 6:24, 33, 34) ʻOku pouaki ʻe he fakakaukau peheé ʻa e siva ʻo e ʻamanakí pea hoko atu ai ki he loto-siʻí. Naʻe pehē ʻe ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻe taha: “ʻOku ʻikai ʻuhinga lelei ke feinga ke fai hano kiʻi faʻifaʻitakiʻi ʻo e fokotuʻutuʻu foʻoú ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa ko ení.”
Ko e Ua ʻo e Ngaahi Fakaleleiʻanga Lelei Tahá
ʻI hono fakafuofuaʻi mei he ngaahi fakaʻilongá, ʻe lava fēfē ke maʻu ʻe ha taha ha fakaleleiʻanga lelei? Ko e ako fakafoʻituituí ko e taha ia ʻo e ngaahi founga lelei taha ʻoku ala maʻú. Ko e hā hono ʻuhingá? “ʻOkú ne fakamanatu mai kiate kitautolu ʻa e ʻuhinga kuo pau ke tau fai ai ʻa e meʻa ko ia ʻoku tau faí,” ko e fakamatala ia ʻa ha ʻovasia fefonongaʻaki. ʻOku toe pehē ʻe he tokotaha: “Ko e malanga ʻoku fai ko e fakafatongia peé, ʻoku hoko ia ʻi ha taimi ʻo fakamafasia.” Ka ko e ako fakafoʻituitui leleí ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke maʻu ha vakai makehe ki hotau ngafá ʻi heʻetau ofi ange ki he ngataʻangá. ʻI he huʻunga fakakaukau tatau, ʻoku toutou fakamanatu mai ʻe he ngaahi Konga Tohitapú kiate kitautolu ʻa e fiemaʻu ke hoko ʻo fafangaʻi lelei fakalaumālié koeʻuhi ke maʻu ʻa e fiefia moʻoni ʻi hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá.—Sāme 1:1-3; 19:7-10; 119:1, 2.
ʻOku lava ke tokoniʻi ʻe he kau mātuʻá ʻa e niʻihi kehé ke ikuʻi ʻa e loto-siʻí ʻaki hono fai ʻa e ngaahi ʻaʻahi fakatauhisipi fakalototoʻa kiate kinautolu. Lolotonga ʻa e ngaahi ʻaʻahi fakatāutaha ko ení, ʻe lava ke fakahaaʻi ai ʻe he kau mātuʻá ʻoku fakahoungaʻi lahi ʻa e tokotaha taki taha ʻo kitautolu pea kau ʻi ha tuʻunga mahuʻinga ʻi he haʻohaʻonga ʻo e kakai ʻa Sihová. (1 Kolinito 12:20-26) ʻI he lave ki he kaungā Kalisitiané, naʻe pehē ʻe ha tokotaha mātuʻa ʻe taha: “Ke fakamamafaʻi ʻa honau mahuʻingá, ʻoku ou fakamanatu ange kiate kinautolu ʻa e meʻa kuo nau lavaʻi ʻi he kuohilí. ʻOku ou fakahaaʻi ange ʻoku nau mahuʻinga ʻi he vakai mai ʻa Sihová pea ko e taʻataʻa ʻo hono ʻAló kuo foaki ia koeʻuhi ko kinautolu. Ko e fakaʻuhinga ko ení ʻoku tali lelei maʻu pē ia. ʻI hono poupouʻi pē ʻo e meʻá ni ʻaki ʻa e ngaahi lave mālohi faka-Tohitapú, ko e faʻahinga ko ia ʻoku loto-siʻí ʻoku nau ʻi ha tuʻunga ke fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa foʻou, hangē ko e lotu fakafāmilí mo e akó mo e lau Tohitapú.”—Hepelu 6:10.
Lolotonga ʻa e ngaahi ʻaʻahi fakatauhisipí, ʻoku fiemaʻu ke tokanga ʻa e kau mātuʻá ke ʻoua ʻe ʻai ke hā ʻoku taʻemalava ke fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá. ʻI hono kehé, ʻe lava ke tokoniʻi ʻe he kau mātuʻá ʻa e kaungālotu loto-siʻí ke sio ko e kavenga ʻa e kau muimui ʻo Sīsuú ʻoku maʻamaʻa. Fakatatau ki ai, ko ʻetau ngāue faka-Kalisitiané ko ha matavai ia ʻo e fiefia.—Mātiu 11:28-30.
Ikuʻi ʻa e Loto-Siʻí
Ko e hā pē ʻa hono ngaahi tupuʻangá, ko e loto-siʻí ko ha faingataʻa ia kuo pau ke tauʻi. Kae kehe, manatuʻi, ʻoku ʻikai ko kitautolu pē ʻoku kau ki he faitau ko ení. Kapau ʻoku tau loto-siʻi, tau tali ʻa e tokoni ʻa hotau kaungā Kalisitiané, tautefito ki he kau mātuʻá. ʻI hono fai iá, te tau fakasiʻisiʻi ange nai ai ʻa e ngaahi ongoʻi loto-siʻí.
Sinoemeʻa, ʻoku fiemaʻu ke tau hanga ki he ʻOtuá ki ha tokoni ki hono ikuʻi ʻa e loto-siʻí. Kapau ʻoku tau falala ʻi he lotu kia Sihová, te ne tokoniʻi nai kitautolu ke ikuʻi kotoa ʻa e loto-siʻí. (Sāme 55:22; Filipai 4:6, 7) Kae kehe, ʻi he tuʻunga ko ʻene kakaí, ʻoku lava ke tau kau fakataha mo e ngaahi fakakaukau ʻa e tokotaha-tohi-sāmé ʻa ia naʻá ne hiva: “Monuʻiaā ka ko e faʻahinga ʻoku ʻilo ʻa e ongo fakafiefia: ʻoku nau haʻele, ʻe Sihova, ʻi he maama ʻo ho fofonga. ʻOku nau hakahaka ʻi ho huafa he ʻaho kotoa: pea ʻi hoʻo fai totonu ʻoku hiki kinautolu ke maʻolunga. He ko e manumanumelie ʻo honau ivi ʻa hoʻo ʻAfio: pea ʻi hoʻo tokanga mai kuo ke fakamaʻolunga homau nifo.”—Sāme 89:15-17.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Sio ki he kupu “Ko e Pole ʻi he Fale ki he Falé” ʻi he The Watchtower, Mē 15, 1981.
b Sio ki he peesi 12 mo e 13 ʻi he Awake! ʻo Fepueli 22, 1985, naʻe pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
c Sio ki he ongo kupu “Naʻá Ku Hao ʻi he ‘Laka ki he Maté’” ʻi he The Watchtower ʻo ʻAokosi 15, 1980, mo e “Tauhi Maʻu ʻa e Anga-Tonú ʻi Siamane Nasi” ʻi he Awake! ʻo Sune 22, 1985.
[Fakatātā ʻi he peesi 31]
Ko e ngaahi ʻaʻahi fakatauhisipi langa hake ʻa e kau mātuʻa anga-ʻofá ʻe lava ke ne tokoniʻi ʻa e kau Kalisitiané ke nau ikuʻi ʻa e loto-siʻí