LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w00 1/1 p. 6-11
  • Ngāue Fakataha mo e Tangata-Leʻó

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ngāue Fakataha mo e Tangata-Leʻó
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2000
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Tui Fakaelotu Mavahe Faka-Pāpiloné
  • Ko ha Puleʻanga ʻo e Kau Fakamoʻoni
  • Ko ha “Leʻo” ʻOku Tokanga ʻAupito
  • Ko ha Fakamaʻa Fakalakalaka
  • Moʻui Maʻá e ʻAhó Ni pe ki ha Kahaʻu Taʻengata?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1997
  • Kau Fakamoʻoni ʻo Fakafepaki ki he Ngaahi ʻOtua Loí
    Pulusinga Ako Taua Leʻo
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2000
w00 1/1 p. 6-11

Ngāue Fakataha mo e Tangata-Leʻó

“Atonai ʻe, ko au ʻeni ʻoku ou tuʻu maʻu pe ʻaho ʻi hoku potu leʻo, pea ʻoku ou nofo atu ki heʻeku lama ʻi he po kotoa.”​—AISEA 21:8 (ISAIA, PM).

1. Ko e hā ʻa e ngaahi talaʻofa maʻongoʻonga ʻoku fakamoʻoni ki ai ʻa Sihova tonu?

KO SIHOVÁ ko e Tokotaha-Faʻutaumuʻa Lahi. Ko e ʻāngelo angatuʻu ko ia naʻe hoko ko Sētane ko e Tēvoló ʻoku ʻikai lava ke ne fai ha meʻa ke taʻofiʻaki ʻa ʻEne taumuʻa maʻongoʻonga ko ia ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa Hono huafá tonu pea mo fokotuʻu ha pule ʻa ha Puleʻanga lāngilangiʻia ki ha māmani palataisí. (Mātiu 6:​9, 10) ʻI he malumalu ʻo e pule ko iá, ʻe tāpuakiʻi moʻoni ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e ʻOtuá “te ne folofua ʻa mate ʻo taʻengata; pea ko Atonai Sihova te ne holoholo ʻa e loʻimata mei he mata fuape.” Ko e faʻahinga fiefia mo fāʻūtaha ʻo e tangatá te nau fiefia ʻi he melino mo e lakalakaimonū ʻi he kotoa ʻo ʻitānití. (Aisea 25:8; 65:​17-25) Ko Sihova ʻa e fakamoʻoni tonu kiate ia pē ki he ngaahi talaʻofa maʻongoʻongá ni!

2. Ko e hā ʻa e kau fakamoʻoni fakaetangata kuo fokotuʻu ʻe Sihová?

2 Kae kehe, ʻoku toe maʻu ʻe he Tokotaha-Fakatupu Maʻongoʻongá ha kau fakamoʻoni fakaetangata. ʻI he ngaahi taimi ki muʻa ʻi he Kalisitiané ko “ha ʻao [ʻo e] kau fakamoʻoni,” ʻo kamata ʻaki ʻa ʻĒpeli, naʻa nau lele mai ʻi he ʻalunga ʻo e kātakí, ʻo faʻa fehangahangai mo e ngaahi meʻa taʻefaʻamatuʻuekina kehekehe. ʻOku fakalototoʻaʻi ʻe heʻenau ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻaupitó ʻa e kau Kalisitiane mateaki ʻi he ʻaho ní. Ko Kalaisi Sīsū ʻa e faʻifaʻitakiʻanga lelei taha ʻo ha fakamoʻoni loto-toʻa. (Hepelu 11:​1–12:2) Ko e fakatātaá, manatuʻi ʻa ʻene fakamoʻoni fakaʻosi ʻi he ʻao ʻo Ponitō Pailató. Naʻe tala ʻe Sīsū: “Ko e meʻa ko ia naʻe fanauʻi ai au, pea ko e meʻa ko ia kuo u haʻu ai ki māmani, koeʻuhi ke u fakahāʻi ʻa e moʻoni.” (Sione 18:37) Mei he 33 T.S. ʻo faai mai ki he taʻu 2000 T.S. ko ʻení, kuo muimui ai ʻa e kau Kalisitiane faivelengá ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú pea kuo nau hokohoko atu ʻa e faifakamoʻoní, ʻo talaki loto-toʻa “ʻa e ngaahi meʻa lalahi ʻa e ʻOtua.”​—Ngāue 2:11.

Tui Fakaelotu Mavahe Faka-Pāpiloné

3. Kuo anga-fēfē hono fakafepakiʻi ʻe Sētane ʻa e fakamoʻoni kuo fai fekauʻaki mo Sihova mo hono finangaló?

3 ʻI he ʻosi atu ʻa e ngaahi afeʻi taʻu, ko e Fili lahí, ʻa Sētane ko e Tēvoló, kuó ne feinga anga-fulikivanu ke fakaongoongokoviʻi ʻa e fakamoʻoni ʻa e kau fakamoʻoni ʻa e ʻOtuá. ʻI hono tuʻunga ‘ko e tamai ʻo e loí,’ ko e “Talakoni lahi . . . , ko e Ngata ʻo onoʻaho” ko ʻení, kuó ne “kākāʻi ʻa mamani kātoa.” Kuó ne taʻefakavaivai ʻi heʻene faitau ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau “tauhi ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtua,” tautefito ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni.​—Sione 8:44; Fakahā 12:​9, 17.

4. Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko mai ʻa Pāpilone ko e Lahí?

4 ʻI he taʻu ʻe 4,000 nai kuo maliu atú, hili ʻa e Lōmaki ʻo e ʻaho ʻo Noá, naʻe ʻohake ai ʻe Sētane ʻa Nimilote, “ko ha fuʻu toʻa tulimanu ʻo fakafepaki kia Sihova.” (Senesi 10:​9, 10, NW) Ko e fuʻu kolo lahi taha ʻo Nimiloté, ʻa Pāpilone (Pēpeli), naʻe hoko ia ko ha senitā ʻo e lotu fakatēmenioó. ʻI he taimi naʻe fakapuputuʻuʻi ai ʻe Sihova ʻa e lea ʻa e kau langa taua ʻo Pēpelí, naʻe movete ʻa e kakaí ʻi he māmaní takatakai, pea naʻa nau ʻave ai pē mo ʻenau lotu loí. Ko ia, naʻe hoko ʻa Pāpilone ko e matavai ia ʻo ha ʻemipaea ʻo e lotu loí ʻi māmani lahi, ʻo ui ko Pāpilone ko e Lahi ʻi he tohi ʻa Fakahaá. ʻOku tomuʻa tala ʻe he tohi ko iá ʻa e mala ʻo e fokotuʻutuʻu fakalotu motuʻá ni.​—Fakahā 17:5; 18:21.

Ko ha Puleʻanga ʻo e Kau Fakamoʻoni

5. Ko e hā ʻa e puleʻanga naʻe fokotuʻutuʻu maau ʻe Sihova ko ʻene fakamoʻoní, ka ko e hā naʻá ne fakaʻatā ai ia ke ʻave ʻo fakahēʻí?

5 ʻI he taʻu nai ʻe 500 hili ʻa e taimi ʻo Nimiloté, naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe Sihova ʻa e ngaahi hako ʻo e tokotaha anga-tonu ko ʻĒpalahamé ʻo hoko ko e puleʻanga ʻo ʻIsileli ke nau ngāue ko ʻEne fakamoʻoni ʻi he māmaní. (Aisea 43:​10, 12) Ko e faʻahinga tāutaha tokolahi ʻi he puleʻanga ko iá naʻa nau tauhi mateaki kia Sihova. Kae kehe, ʻi he hili atu ʻa e ngaahi senituli, naʻe hanga ʻe he ngaahi tui loi ʻa e ngaahi puleʻanga kaungāʻapí ʻo fakameleʻi ʻa ʻIsileli, pea naʻe tafoki ai ʻa e kakai fuakava ʻa Sihová meiate ia ki he lotu ki he ngaahi ʻotua loí. Ko ia ai, ʻi he 607 K.M., ko e kautau ʻa Pāpiloné, naʻe taki ʻe Tuʻi Nepukanesá, naʻa nau fakaʻauha ʻa Selusalema mo hono temipalé pea ʻave ʻa e konga tokolahi taha ʻo e kau Siú ʻo fakaheeʻi ʻi Pāpilone.

6. Ko e hā ʻa e ongoongo lelei naʻe talaki ʻe he tangata-leʻo fakaekikite ʻa Sihová, pea naʻe fakahoko ʻeni ʻanefē?

6 He ikuna kāfakafa ē maʻá e lotu loí! Kae kehe, naʻe taimi nounou pē ʻa e pule ʻa Pāpiloné. ʻI he taʻu nai ʻe 200 ki muʻa ʻi he meʻa naʻe hokó, naʻe tuʻutuʻuni ai ʻe Sihova: “ʻAlu, ʻo fokotuʻu ha leʻo; ko e meʻa kuo ne sio ki ai ke ne fakaha.” Ko e hā ʻa e ngaahi ongoongo naʻe pau ke fanongonongo ʻe he tangata-leʻo ko ʻení? “Kuo to ki lalo ʻa Papilone, kuo to ki lalo; pea ko e ngaahi imisi kotoa ʻo hono ngaahi ʻotua kuo ne haʻaki ki he kelekele ʻo lailai.” (Aisea 21:​6, 9) Ko ia naʻe hoko, ʻi he 539 K.M., naʻe fakahoko moʻoni ʻa e tala fakaekikité ni. Naʻe tō ʻa Pāpilone toʻa, pea naʻe vave ai ʻa e malava ʻa e kakai fuakava ʻa e ʻOtuá ke nau toe foki ki honau fonuá.

7. (a) Ko e hā naʻe ako ʻe he kau Siú mei he akonaki ʻa Sihová? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi tauhele naʻe tō ai ʻa e kau Siu hili ʻa e fakahēʻí, pea ko e hā hono ikuʻangá?

7 Naʻe ako ai ha lēsoni ʻe he kau Siu naʻe fokí ke liʻaki ʻa e lotu tauhi ʻaitolí mo e fakahaʻele faʻahikehé. Kae kehe, ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú, naʻa nau tō ai ki he toe ngaahi tauhele kehe. Naʻe tauheleʻi ʻa e niʻihi ʻe he filōsofia faka-Kalisí. Naʻe hoko ʻa e niʻihi kehe ia ʻo fakamamafaʻi ʻa e talatukufakaholo fakaetangatá ʻo laka ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá. Ka naʻe fakataueleʻi ʻa e niʻihi kehe ia ʻe he mateakiʻi fonuá. (Maake 7:13; Ngāue 5:37) ʻI he aʻu ki he taimi naʻe ʻaloʻi ai ʻa Sīsuú, naʻe toe tafoki ai ʻa e puleʻangá ia mei he lotu maʻá. Neongo naʻe tali ʻe he kau Siu tāutaha ʻa e ongoongo lelei naʻe talaki ʻe Sīsuú, naʻe siʻaki ʻa ia tonu ʻe he puleʻangá fakalūkufua pea ko ia naʻe liʻaki ai kinautolu ʻe he ʻOtuá. (Sione 1:​9-12; Ngāue 2:36) Naʻe ʻikai kei hoko ʻa ʻIsileli ko e fakamoʻoni ʻa e ʻOtuá, pea ʻi he taʻu 70 T.S., naʻe toe fakaʻauha ai ʻa Selusalema mo hono temipalé, ʻo fai ia ʻe he kautau Lomá ʻi he taimi ko ʻení.​—Mātiu 21:43.

8. Ko hai naʻe hoko ko e fakamoʻoni ʻa Sihová, pea ko e hā naʻe taimi tonu ai ʻa e fakatokanga ʻa Paula ki he fakamoʻoni ko ʻení?

8 Lolotonga iá, naʻe fanauʻi ha “Isileli faka-ʻOtua” Kalisitiane ia, pea naʻe ngāue ʻa e meʻá ni ʻi he taimi ko ʻení ko e fakamoʻoni ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi puleʻangá. (Kaletia 6:16) Tuai-e-kemo, ne faʻufaʻu leva ʻa Sētane ke fakameleʻi ʻa e puleʻanga foʻou fakalaumālie ko ʻení. ʻI he aʻu mai ki he ngataʻanga ʻo e ʻuluaki senitulí, naʻe hā ai ʻa e ngaahi tākiekina fakaelotu mavahe ʻi he ngaahi fakatahaʻangá. (Fakahā 2:​6, 14, 20) Naʻe taimi tonu ʻa e fakatokanga ʻa Paulá: “Mou vakai naʻa faifai pea ai ha taha, te ne fai ʻaki ʻene poto fiefilosefa, ʻa ia ko e koto muna mo e kākā, ʻo ne holataki kimoutolu ʻi he ʻalunga ʻo e ngaahi tuʻutuʻuni fakaeonoʻaho ʻa e kakai, ʻio, ʻi he ʻalunga ʻo e ngaahi elemeniti ʻo e lotu ʻa ia ʻoku fakamaama, ʻo ʻikai ʻi he ʻalunga faka-Kalaisi.”​—Kolose 2:8.

9. Hangē tofu pē ko ia naʻe fakatokanga ki ai ʻa Paulá, ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga laka ki muʻa naʻe iku ai ki he ʻi ai ʻa Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané?

9 Naʻe faifai atu pē, ʻo hanga ʻe he filōsofia faka-Kalisí, ngaahi fakakaukau fakalotu faka-Pāpiloné, pea ki mui mai ko e “poto” fakaetangatá hangē ko e fakakaukau fekauʻaki mo e ʻevolūsoné mo e ako fakaangaʻi ʻo e Tohitapú ʻo fakaʻuliʻi ʻa e lotu ʻa e tokolahi ko ia naʻa nau taku ko e Kalisitiane kinautolú. Naʻe hangē pē ko ia naʻe tomuʻa tala ʻe Paulá: “He ʻoku ou ʻilo, ʻo ka hili ʻeku hokosi, ʻe hu atu ha fanga ulofi anga malohi, ʻa ia ʻe ʻikai te nau mamae ki he fanga sipi. ʻIo, naʻa mo kimoutolu ʻe tupu mei ai ha kau tangata ʻoku leaʻaki ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻalu kehe, ke tohoaki ʻaki ʻa e kau ako ke muimui kiate kinautolu.” (Ngāue 20:​29, 30) Ko hono ola ʻo e tafoki ko ʻeni mei he moʻoní, naʻe hoko mai ai ʻo ʻi ai ʻa Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiane.

10. Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga laka ki muʻa naʻá ne ʻai ke hā mahino naʻe ʻikai tukulolo ʻa e tokotaha kotoa pē ki he founga lotu fakameleʻi naʻe fai ʻi Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané?

10 Ko e faʻahinga ko ia naʻe līʻoa moʻoni ki he lotu maʻá naʻe pau ke nau “fekuki fakamatoato koeuhi koe tui nae atu i muʻa ki he kaiga maonioni.” (Siutasi 3 [Jute], PM) ʻE puli mei he māmaní ʻa e fakamoʻoni ki he lotu maʻá mo Sihová? ʻIkai. ʻI he fakaofi mai ʻa e taimi ke fakaʻauha ai ʻa e tokotaha angatuʻu ko Sētané mo e kotoa ʻo ʻene ngaahi ngāué, naʻe hoko ʻo hā mahino naʻe ʻikai tukulolo ʻa e tokotaha kotoa pē ki he lotu tafoki mei he moʻoní naʻe fai ʻi Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané. ʻI he konga ki mui ʻo e senituli hono 19, ʻi Pittsburgh, Pennsylvania, U.S.A., naʻe fokotuʻutuʻu maau ai ha kulupu ʻo e kau ako Tohitapu loto-moʻoni pea naʻe hoko ia ko e uho ʻo e kalasi fakamoʻoni ʻa e ʻOtuá ʻi onopōní. Naʻe hanga ʻe he kau Kalisitiane ko ʻení ʻo fakahanga ʻa e tokangá ki he fakamoʻoni Fakatohitapu ko e fakaʻosiʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu fakamāmani lolotongá naʻe ofi. ʻI he moʻoni ʻa e kikite ʻa e Tohitapú, ko e “fakaʻosiʻosi” ʻo e māmani ko ʻení naʻe kamata ia ʻi he 1914 pea naʻe fakaʻilongaʻi ia ʻe he kamata ʻa e ʻuluaki tau ʻa e māmaní. (Mātiu 24:​3, 7, NW) ʻOku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni mālohi naʻe lī hifo ʻa Sētane mo ʻene ngaahi kongakau tēmenioó mei hēvani ʻi he hili ʻa e taʻu ko iá. Kuo ʻomai ʻe he senituli hono 20 fonu he koví ʻa e fakamoʻoni maʻalaʻala ʻo e ngāue ʻa Sētané pea mo ha fakahoko fakaofo ʻo e fakaʻilonga ʻo e ʻi ai fakatuʻi ʻa Sīsū ʻi he mālohi ʻo e Puleʻanga fakahēvaní.​—Mātiu, vahe 24 mo e 25; Maake, vahe 13; Luke, vahe 21; Fakahā 12:​10, 12.

11. Ko e hā naʻe feinga ʻa Sētane ke faí, ka naʻe anga-fēfē ʻa e taʻelavameʻa ʻa ʻene feingá?

11 ʻI Sune 1918, naʻe feinga teketekelili ai ʻa Sētane ke tafiʻi atu ʻa e kau ako Tohitapu ko iá, ʻa ē naʻa nau malanga ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi ʻi he taimi ko iá. Naʻá ne toe feinga foki ke fakaʻauha ʻenau kautaha fakalaó, ʻa e Sōsaieti Taua Leʻo Tohitapu mo e Tulekí. Ko e kau ʻōfisa fua fatongia ʻo e Sōsaietí naʻe tuku pilīsone, ʻi hono tukuakiʻi loi ki he feinga ke fakatupu angatuʻu, ʻo hangē pē ko ia naʻe hokosia ʻe Sīsū ʻi he ʻuluaki senitulí. (Luke 23:2) Ka ʻi he 1919, naʻe tukuange ai ʻa e kau ʻōfisá ni, ʻo fakaivia ai kinautolu ke hokohoko atu ʻenau ngāue fakafaifekaú. Ki mui mai, naʻe fakatonuhiaʻi kakato ai kinautolu.

Ko ha “Leʻo” ʻOku Tokanga ʻAupito

12. Ko hai he ʻahó ni ʻoku faʻuʻaki ʻa e kalasi tangata-leʻo ʻa Sihová, pe “leʻo,” pea ko e hā ʻa e fakakaukau kuo nau maʻú?

12 Ko ia ai, ʻi he kamata ʻa e “taimi fakamui,” naʻe toe maʻu ai ʻe Sihova ha tangata-leʻo, ke ʻai ke ʻilo ʻe he kakaí ʻa e ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻoku fekauʻaki mo hono fakahoko ʻo ʻEne ngaahi taumuʻá. (Taniela 12:4; 2 Timote 3:1) ʻI he aʻu mai ki he ʻaho ní, ko e kalasi tangata-leʻo ko iá​—ʻa e kau Kalisitiane paní, ʻa e ʻIsileli ʻo e ʻOtuá​—kuó ne ngāue ʻo fehoanaki mo e fakamatala ʻa ʻAisea fekauʻaki mo e tangata-leʻo fakaekikité: “Pea ne fokotuʻu telinga, ʻo ne tukuingata hono fakaongo. Pea ne toki kalanga hange ha laione, Atonai ʻe, ko au ʻeni ʻoku ou tuʻu maʻu pe ʻaho ʻi hoku potu leʻo, pea ʻoku ou nofo atu ki heʻeku lama ʻi he po kotoa.” (Aisea 21:​7, 8) Ko ha tangata-leʻo ʻeni ʻokú ne fai fakamātoato hono fatongiá!

13. (a) Ko e hā ʻa e pōpoaki kuo fanongonongo ʻe he tangata-leʻo ʻa Sihová? (e) ʻOku malava fēfē ke pehē kuo tō ʻa Pāpilone ko e Lahi?

13 Ko e hā naʻe sio ki ai ʻa e tangata-leʻo ko ʻení? Ko ʻeni, ko e tangata-leʻo ʻa Sihová, ʻa ʻene kalasi fakamoʻoní, naʻá ne fanongonongo: “Kuo to ki lalo ʻa Papilone, kuo to ki lalo; pea ko e ngaahi imisi kotoa ʻo hono ngaahi ʻotua kuo ne [Sihova] haʻaki ki he kelekele ʻo lailai.” (Aisea 21:9) ʻI he taimi ko ʻení, ʻi he hili ʻa e Tau I ʻa Māmaní, ko Pāpilone ko e Lahi, ʻa e ʻemipaea fakaemāmani ʻo e lotu loí, ko ia ʻoku tō mei hono tuʻunga tuʻu-ki-muʻa ʻo e mafaí. (Selemaia 50:​1-3; Fakahā 14:8) ʻOku ʻikai ha ofo! Ko e Tau Lahí, ʻo hangē ko ia naʻe uiʻaki ʻi he taimi ko iá, naʻe kamata ia ʻi Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiane, ʻa ia ko e haʻa faifekau ʻi he ongo tafaʻakí fakatouʻosi naʻa nau tafunaki ʻa e velá ke lahi ʻaki hono fakaʻaiʻai ʻenau kau tangata kei talavoú ke nau ʻalu atu ʻi he taú. He meʻa fakamā moʻoni ē! ʻI he 1919, naʻe ʻikai malava ai ʻe Pāpilone ko e Lahi ʻo taʻofi ʻa e Kau Ako Tohitapú, ʻa ia naʻe toki ʻiloa ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, mei heʻenau mavahe mei honau tuʻunga ʻikai longomoʻuí ʻo kamata ʻi ha feingangāue fakaefakamoʻoni ʻi māmani lahi ʻa ia ʻoku kei hokohoko atú. (Mātiu 24:14) Naʻe fakaʻilongaʻi ʻe he meʻa ko iá ha tō ʻa Pāpilone ko e Lahi, ʻo hangē tofu pē ko hono fakaʻilongaʻi ʻe he tukuange ʻo ʻIsileli ʻi he senituli hono ono K.M. ha tō ʻa Pāpilone ʻo e kuonga muʻá.

14. Ko e hā ʻa e makasini kuo ngāue tuʻu-ki-muʻa ʻaki ʻe he kalasi tangata-leʻo ʻa Sihová, pea kuo anga-fēfē hono tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa hono ngāueʻakí?

14 Kuo fakahoko maʻu pē ʻe he kalasi tangata-leʻó ʻa hono fatongiá ʻaki ʻa e faivelenga mo ha holi mālohi ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú. ʻI Siulai 1879, naʻe kamata ai ʻe he Kau Ako Tohitapú ʻa hono pulusi ʻo e makasini ko ʻení, ʻa ia naʻe ʻiloa ʻi he taimi ko iá ko e Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence. Ko e ʻīsiu taki taha talu mei he 1879 ʻo aʻu mai ki Tīsema 15, 1938, naʻe ʻi hono takafi ʻi muʻá ʻa e ngaahi foʻi leá ni “‘Tagata-Leo, Oku Fefe ʻae Bo?’​—Aisea 21:​11, PM.”a ʻI he anga-tonu, kuo hanganaki leʻo ʻa e Taua Leʻo ʻi he taʻu ʻe 120 ki he ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he māmaní pea mo honau ʻuhinga fakaekikité. (2 Timote 3:​1-5, 13) Ko e kalasi tangata-leʻó pea mo hono takanga ko e “fanga sipi kehe” kuo nau ngāueʻaki ʻa e makasini ko ʻení ʻi hono fanongonongo longomoʻui ki he faʻahinga ʻo e tangatá ko e fakatonuhiaʻi ʻo e tuʻunga-hau ʻo Sihová ʻaki ʻa e Puleʻanga ʻo Kalaisí ʻoku ofí ni. (Sione 10:16) Kuo tāpuakiʻi ʻe Sihova ʻa e faifakamoʻoni ko ʻení? Sai, mei he ʻuluaki ʻīsiu ʻo e ngaahi tatau ʻe 6,000 ʻi he 1879, kuo tupulaki ai ʻa e Taua Leʻo ʻo takatakai ʻi māmani lahi ʻi he ngaahi tatau laka hake ʻi he 22,000,000 ʻi he ngaahi lea ʻe 132​—ko e 121 ʻo e ngaahi leá ni ʻoku pulusi taimi taha. He feʻungamālie ē ko e makasini fakalotu ʻoku tufaki lahi taha ʻi he māmaní ʻoku totonu ko e taha ia ʻokú ne fakahīkihikiʻi ʻa e huafa ʻo e ʻOtua moʻoní, ʻa Sihova!

Ko ha Fakamaʻa Fakalakalaka

15. Ko e hā ʻa e fakamaʻa fakalakalaka naʻe kamata naʻa mo e ki muʻa ʻi he 1914?

15 ʻI he lolotonga ʻa e taʻu nai ʻe 40 ʻo aʻu mai ki he kamata ʻa e pule fakahēvani ʻa Kalaisí ʻi he 1914, naʻe fakatauʻatāinaʻi ai ʻa e Kau Ako Tohitapú mei he ngaahi tokāteline lahi ʻikai faka-Tohitapu ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, ʻo hangē ko e papitaiso valevalé, taʻefaʻamate ʻa e soulu fakaetangatá, pulekatolio, fakamamahiʻi ʻi he afi ʻo helí, pea mo ha Tolu-Tahaʻi-ʻOtua. Ka naʻe fiemaʻu ʻa e toe taimi ke fakamaʻa kotoa atu ai ʻa e ngaahi fakakaukau halá. Ko e fakatātaá, ʻi he 1920 tupú naʻe tui ai ʻe he kau Kau Ako Tohitapu tokolahi ha pine ʻoku fakahaaʻi ai ha fakatātā ʻo e kolosi-mo e-kalauni, pea naʻa nau kātoangaʻi ʻa e Kilisimasí pea mo e ngaahi ʻaho mālōlō kehe fakapanganí. Kae kehe, ke maʻa ʻa e founga lotú, naʻe pau ke liʻaki atu ʻa e ngaahi toetoenga kotoa pē ʻo e tauhi ʻaitolí. Ko e Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohitapu Māʻoniʻoní, kuo pau ko e makatuʻunga pē ia ʻe taha ʻo e tui mo e founga moʻui ʻa e Kalisitiané. (Aisea 8:​19, 20; Loma 15:4) ʻOku hala ke toe fakalahi atu ki he Folofola ʻa e ʻOtuá pe ke toʻo ha meʻa mei ai.​—Teutalonome 4:2; Fakahā 22:​18, 19.

16, 17. (a) Ko e hā ʻa e fakakaukau hala naʻe piki ki ai ʻa e kalasi tangata-leʻó he ngaahi hongofuluʻi taʻu? (e) Ko e hā ʻa e fakamatala totonu ki he “olita” mo e “pou” ʻi “Isipite”?

16 Ko e fakatātā ʻeni ʻe taha te ne fakamamafaʻi ʻa hono mahuʻinga ʻo e tefitoʻi moʻoni ko ʻení. ʻI he 1886 ʻi hono pulusi ʻe C. T. Russell ha tohi naʻe hoko ʻo ui ko e The Divine Plan of the Ages, naʻe ʻi he voliumé ni ha saati naʻá ne fakafekauʻaki ʻa e ngaahi kuonga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ki he Pilamiti Lahi ʻo ʻIsipité. Naʻe ʻi ai ʻa e fakakaukau ʻo pehē ko e fakamanatu ko ʻeni ʻo Felo Khufu ko e pou ia naʻe lave ki ai ʻi he Aisea 19:​19, 20: “ʻI he taimi ko ia ʻe tuʻu ha olita ʻo Sihova ʻi he loto fonua ʻo Isipite, pea mo e pou tapu ʻo Sihova ofi ki hono kauʻa. Pea ʻe hoko ia ko e fakaʻilonga mo e fakamoʻoni maʻa Sihova Sapaoti ʻi he fonua ʻo Isipite.” Ko e hā ʻa e fekauʻaki naʻe malava ke ʻi he pilamití mo e Tohitapú? Sai, ko ha fakatātā, ko e lōloa ʻo e ngaahi hala vahaʻa loki ʻe niʻihi ʻi he Pilamiti Lahí naʻe pehē naʻá ne fakahaaʻi ʻa e taimi ki he kamataʻanga ʻo e “mamahi lahi” ʻo e Mātiu 24:​21, ʻo hangē ko ia ko hono mahinoʻi ʻi he taimi ko iá. Naʻe hoko ai ʻa e Kau Ako Tohitapu ʻe niʻihi ʻo nōfoʻi ʻi hono fua ʻa e ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e pilamití ke fakapapauʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻo hangē ko e ʻaho te nau ō ai ki hēvaní!

17 Ko e meʻa ko ʻeni naʻe ʻiloa ko e Tohitapu ʻi he Maká naʻe fakamolumaluʻi ia ʻi he ngaahi hongofuluʻi taʻu, ʻo aʻu mai ki he taimi naʻe toki fakamahino ai ʻe he ongo ʻīsiu ʻo e Taua Leʻo ʻo Nōvema 15 mo e Tīsema 1, 1928, naʻe ʻikai fiemaʻu ʻe Sihova ia ha maka fakamanatu naʻe langa ʻe he kau felo panganí pea ʻi ai ʻa e ngaahi fakaʻilonga fakatēmeniō ʻo e ʻasitalolosiá ke ne fakapapauʻi ʻa e fakamoʻoni ʻoku ʻomai ʻi he Tohitapú. Ka, naʻe hā naʻe ʻi ai ha kaunga fakalaumālie ʻa e kikite ʻa ʻAiseá. Hangē ko ia ʻi he Fakahā 11:​8, ko “Isipite” ko e fakatātāʻi ia ʻo e māmani ʻa Sētané. Ko e “olita ʻo Sihova” ʻokú ne fakamanatu mai kiate kitautolu ʻa e ngaahi feilaulau fakahōifua naʻe fai ʻe he kau Kalisitiane paní he lolotonga ʻenau nofo fakataimi ʻi he māmani ko ʻení. (Loma 12:1; Hepelu 13:​15, 16) Ko e fuʻu pou “ofi ki hono [ʻIsipite] kauʻa” ʻoku tuhu ia ki he fakatahaʻanga ʻo e kau Kalisitiane paní, ʻa ia “ko e pou mo e tuʻunga ʻo e moʻoni” pea ʻoku tuʻu ko ha fakamoʻoni ʻi “Isipite,” ko e māmani ko ia ʻoku ʻamanaki ke nau mavahe mei aí.​—1 Timote 3:15.

18. (a) Kuo anga-fēfē ʻa e hokohoko atu ʻa Sihova ke fakamahino ʻa e ngaahi meʻá ki he kau ako Tohitapu loto-moʻoní? (e) Kapau ʻoku faingataʻa ki ha Kalisitiane ke ne mahinoʻi ha fakamaʻalaʻala Fakatohitapu, ko e hā ha fakakaukau fakapotopoto ke ne maʻú?

18 ʻI he faai atu ʻa e ngaahi taʻú, ʻoku hokohoko atu ʻa Sihova ʻi hono ʻomai kiate kitautolu ʻa e fakamaʻalaʻala lahi ange ʻo e moʻoní, ʻo kau ai ha mahino maʻalaʻala lahi ange ki heʻene folofola fakaekikité. (Palovepi 4:18) ʻI he ngaahi taʻu ki mui ní, kuo fakalototoʻaʻi ai kitautolu ke tau toe vakai ʻaki ʻa e mahino loloto ange ki he​— lotolotonga ʻo e ngaahi meʻa kehé​—ʻa e toʻutangata ko ia ʻe ʻikai te nau ʻosi ki muʻa pea hoko mai ʻa e ngataʻangá, ko e pealapeli ʻo e fanga sipí mo e fanga kosí, ko e meʻa fakalieliá pea mo e taimi ʻe tuʻu ai ʻi ha potu tapú, ko e fuakava foʻoú, ko e fakasinokehé, pea mo e vīsone temipale ʻo e tohi ʻa ʻIsikelí. ʻOku faingataʻa nai ʻi he taimi lahi ke mahinoʻi ʻa e ngaahi fakamatala fakamuimui peheé, ka ko e ngaahi ʻuhinga kiate kinautolú ʻe hoko ʻo mahino ʻi he taimi tukupau. Kapau ʻoku ʻikai ke mahino kakato ki ha Kalisitiane ha fakamatala foʻou ki ha konga Tohitapu, ʻoku lelei ke ne anga-fakatōkilalo ʻo fakaongo atu ʻa e ngaahi lea ʻa e palōfita ko Maiká: “Te u nofoʻaki tali ki hoku ʻOtua fakamoʻuiʻanga.”​—Maika 7:7.

19. Kuo anga-fēfē hono fakahāhaaʻi ʻe he toenga ʻo e kau paní pea mo honau takanga ko e fanga sipi kehé ʻa e loto-toʻa hangē ha laioné ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí ni?

19 Manatuʻi ko e tangata-leʻó ʻokú ne “toki kalanga hange ha laione, Atonai ʻe, ko au ʻeni ʻoku ou tuʻu maʻu pe ʻaho ʻi hoku potu leʻo, pea ʻoku ou nofo atu ki heʻeku lama ʻi he po kotoa.” (Aisea 21:8) Kuo fakahāhaaʻi ʻe he toenga ʻo e kau paní ha loto-toʻa hangē ha laioné ʻi hono fakaeʻa ʻa e lotu loí pea mo hono fakahaaʻi ki he kakaí ʻa e hala ki he tauʻatāiná. (Fakahā 18:​2-5) ʻI he tuʻunga ko e “tamaioeiki agatonu mo boto,” kuo nau tokonaki mai ai ʻa e ngaahi Tohitapu, ngaahi makasini, mo e ngaahi tohi kehe ʻi ha ngaahi lea lahi​—“ae mea kai i hono taimi totonu.” (Mātiu 24:​45, PM) Kuo nau taki muʻa ʻi hono fakatahatahaʻi ʻa e “fuʻu kakai lahi, . . . mei he puleʻanga kotoa pē, mo e ngaahi matakali, mo e ngaahi faʻahinga, mo e ngaahi lea.” Ko e faʻahingá ni foki ʻoku nau kau mo kinautolu ʻi hono fakamaʻa ʻe he taʻataʻa huhuʻi ʻo Sīsuú pea ʻoku nau fakahaaʻi ʻa e loto-toʻa ʻi hono fai ki he ʻOtuá ʻa e “tauhi . . . ʻi he ʻaho mo e po.” (Fakahā 7:​9, 14, 15) Ko e hā kuo hoko ko e fua ia ʻi he taʻu kuo ʻosí ʻo e kiʻi kulupu hao moʻui ko ʻeni ʻo e Kau Fakamoʻoni pani ʻa Sihová pea mo honau takangá, ʻa e fuʻu kakai lahí? ʻE tala mai ia ʻe heʻetau kupu hoko maí.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Mei Sanuali 1, 1939, naʻe liliu ai ʻeni ki he “‘Te nau ʻilo ko Sihova au.’​—Isikeli 35:15.”

ʻOkú Ke Manatuʻi?

• Ko e hā ʻa e kau fakamoʻoni kuo fokotuʻu ʻe Sihova ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú?

• Ko e hā ʻa e tupuʻanga ʻo Pāpilone ko e Lahí?

• Ko e hā naʻe fakaʻatā ai ʻe Sihova ʻa Selusalema, ʻa e kolomuʻa ʻo hono puleʻanga ʻo e kau fakamoʻoní, ke fakaʻauha ʻi he 607 K.M.? ʻi he 70 T.S.?

• Ko e hā ʻa e laumālie kuo fakahāhaaʻi ʻe he kalasi tangata-leʻo ʻa Sihová pea mo honau takangá?

[Fakatātā ʻi he peesi 7]

“Atonai ʻe, ko au ʻeni ʻoku ou tuʻu maʻu pe . . . ʻi hoku potu leʻo”

[Fakatātā ʻi he peesi 10]

ʻOku fai fakamātoato ʻe he kalasi tangata-leʻo ʻa Sihová ʻa honau fatongiá

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share