Ko Fē ʻe Lava ke Maʻu mei Ai ʻa e Fakafiemālie Moʻoní?
‘Koe Otua, moe Tamai a ho tau Eiki ko Jisu Kalaisí . . . okú ne fakafiemalieʻi akitautolu i he e tau mamahi kotaobe.’—2 KOLINITO 1:3, 4, PM.
1. Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga te ne fakatupunga nai ʻa e kakaí ke nau ongoʻi ha fiemaʻu lahi ʻo e fakafiemālié?
KO E mahaki fakatupu maumau ki he sinó ʻokú ne ʻai nai ha tokotaha ke ne ongoʻi kuo taʻeʻaonga ʻa ʻene moʻuí. Ko e ngaahi mofuiké, afaá, mo e hongé ʻokú ne tuku ʻa e kakaí ki he masiva. ʻE iku nai ʻa e taú ki he mate ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí, fakaʻauha nai ha ngaahi ʻapi, pe fakamālohiʻi nai ʻa e kau maʻu ʻapí ke nau liʻaki ʻenau koloá. ʻE ʻai nai ʻe he fakamaau taʻetotonú ʻa e kakaí ke nau ongoʻi ʻoku ʻikai ha feituʻu ʻa ia ʻe lava ke nau hanga ki ai ki ha fakafiemālie. Ko e faʻahinga ʻoku uesia ʻe he ngaahi mamahi peheé ʻoku nau mātuʻaki fiemaʻu ha fakafiemālie. Ko fē ʻe lava ke maʻu mei aí?
2. Ko e hā ʻoku taʻehanotatau ai ʻa e fakafiemālie ʻoku ʻomai ʻe Sihová?
2 ʻOku feinga ʻa e faʻahinga tāutaha mo e ngaahi kautaha ʻe niʻihi ke tokonaki ha fakafiemālie. Ko e ngaahi lea ʻofá ʻoku fakahoungaʻi ia. Ko e ngaahi feinga tokoni fakamatelié ʻoku tokoni ia ke fakalato ʻa e ngaahi fiemaʻu taimi nounoú. Ka ko Sihova pē, ʻa e ʻOtua moʻoní, ʻe lava ke ne vete ʻa e maumau kotoa pea tokonaki mai ʻa e faʻahinga tokoni ʻa ia ʻoku fiemaʻú koeʻuhi ke ʻoua ʻe toe hoko ʻa e ngaahi faingataʻa peheé. ʻI he fekauʻaki mo iá, ʻoku pehē ʻe he Tohitapú: ‘Fakafetai ki he Otua, moe Tamai a ho tau Eiki ko Jisu Kalaisí, koe Tamai ae gaahi aloofa, moe Otua oe fiemalie kotoabe; Aia okú ne fakafiemalieʻi akitautolu i he e tau mamahi kotoabe, koeuhi ke tau faa fai ai ke fakafiemalieʻi akinautolu oku mamahiiá, aki ae fakafiemalie koia aia oku fakafiemalieʻi aki akitautolu e he Otuá.’ (2 Kolinito 1:3, 4, PM) ʻOku anga-fēfē hono fakafiemālieʻi kitautolu ʻe Sihová?
Aʻu ki he Tupuʻanga ʻo e Ngaahi Palopalemá
3. ʻOku anga-fēfē ʻa e aʻu ʻa e fakafiemālie ʻoku ʻomai ʻe he ʻOtuá ki he tupuʻanga ʻo e ngaahi palopalema ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?
3 Ko e fāmili kotoa ʻo e tangatá naʻa nau maʻu tukufakaholo ʻa e taʻehaohaoá ko e tupu ia mei he angahala ʻa ʻĀtamá, pea ʻoku fakatupunga ʻe he meʻa ko iá ʻa e ngaahi palopalema taʻefaʻalaua ʻoku taki atu ʻo iku ki he maté. (Loma 5:12) ʻOku ʻai ke kovi ange ʻa e tuʻungá ʻe he moʻoniʻi meʻa ko ia ko Sētane ko e Tēvoló ʻa e “ʻeiki ʻo e maama ko eni.” (Sione 12:31; 1 Sione 5:19) Naʻe fai ʻe Sihova ʻa e meʻa lahi ange ʻi hono fakahāhā pē ʻa e mamahi ʻi he tuʻunga taʻefakafiefia ʻoku fehangahangai mo e faʻahinga ʻo e tangatá. Naʻá ne ʻomai hono ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupú ko ha huhuʻi ke tokonaki mai ʻa e fakahaofi, pea naʻá Ne tala mai kia kitautolu ʻe lava ke fakaʻatā kitautolu mei he ngaahi nunuʻa ʻo e angahala ʻa ʻĀtamá kapau ʻoku tau ngāueʻi ʻa e tui ki Hono ʻAló. (Sione 3:16; 1 Sione 4:10) Naʻe toe tomuʻa tala ʻe he ʻOtuá ko Sīsū Kalaisi, ʻa ia kuo tuku ki ai ʻa e mafai kotoa pē ʻi hēvani mo māmaní, te ne fakaʻauha ʻa Sētane mo ʻene fokotuʻutuʻu fulikivanu kotoa ʻo e ngaahi meʻá.—Mātiu 28:18; 1 Sione 3:8; Fakahā 6:2; 20:10.
4. (a) Ko e hā kuo tokonaki mai ʻe Sihova ke ʻai ke mālohi ʻetau falala ki heʻene ngaahi talaʻofá ʻo e fakafiemālié? (e) ʻOku anga-fēfē hono tokoniʻi kitautolu ʻe Sihova ke ʻiloʻi ʻa e taimi ʻe hoko mai ai ʻa e fakafiemālié?
4 Ke ʻai ke mālohi ʻetau falala ki heʻene ngaahi talaʻofá, kuo fakatolonga mai ʻe he ʻOtuá ʻa e fakamoʻoni lahi ʻoku hoko ha meʻa pē ʻokú ne tomuʻa tala. (Siosiua 23:14) Naʻá ne fakakau ʻi he Tohitapú ha lēkooti ʻo e meʻa kuó ne fai ke fakahaofi ʻa ʻene kau sevānití mei he ngaahi tuʻunga taʻealalavaʻi ʻi he sio fakaetangatá. (Ekisoto 14:4-31; 2 Tuʻi 18:13–19:37) Pea fakafou ʻia Sīsū Kalaisi, naʻe fakahāhā ʻe Sihova ko ʻene taumuʻá ʻoku kau ai ʻa e fakamoʻui ʻo e kakai ʻo e ‘hā pe ha mahamahaki,’ naʻa mo hono fokotuʻu ʻa e maté. (Mātiu 9:35; 11:3-6) ʻE hoko ʻafē ʻa e meʻa kotoa ko ení? ʻI hono talí, ʻoku ʻi he Tohitapú ha fakamatala ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu motuʻa ko ení, ʻa ia ʻoku muʻa ia ʻi he langi foʻou mo e fonua foʻou ʻa e ʻOtuá. Ko e fakamatala ʻa Sīsuú ʻoku fehoanakimālie ia mo e taimi ʻoku tau moʻui aí.—Mātiu 24:3-14; 2 Timote 3:1-5.
Fakafiemālie ki ha Kakai ʻi he Faingataʻá
5. ʻI hono fai ʻa e fakafiemālie ki ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, ko e hā ne tataki ki ai ʻe Sihova ʻenau tokangá?
5 Mei he founga ʻo e feangainga ʻa Sihova mo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, ʻoku tau ako ai ʻa e founga naʻá ne ʻomai ai ʻa e fakafiemālie kia kinautolu ʻi he ngaahi taimi ʻo e faingataʻá. Naʻá ne fakamanatu kia kinautolu ko e faʻahinga ʻOtua fēfē ia. Naʻe ʻai ʻe he meʻá ni ke mālohi ʻenau falala ki heʻene ngaahi talaʻofá. Naʻe fakatupunga ʻe Sihova ʻa ʻene kau palōfitá ke nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi faikehekehe mataʻāʻā ʻi hono vahaʻa ʻi he tuʻunga ko e ʻOtua moʻoni mo moʻuí pea mo e ngaahi ʻaitolí, ʻa ia ʻe ʻikai lava ke nau tokoniʻi kinautolu pe ko e faʻahinga ʻoku lotu kia kinautolú. (Aisea 41:10; 46:1; Selemaia 10:2-15) ʻI hono tala kia ʻAisea, “Mou fakafiemalieʻi, mou fakafiemalieʻi, a hoku kakai,” naʻe ueʻi ʻe Sihova ʻa ʻene palōfitá ke ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi fakatātā mo e ngaahi fakamatala ʻo ʻEne ngaahi ngāue fakatupú koeʻuhi ke fakamamafaʻi ʻaki ʻa e lahi ʻo Sihova ʻi he tuʻunga ko e ʻOtua moʻoni pē tahá.—Aisea 40:1-31, PM.
6. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa naʻe fakahaaʻi ʻe Sihova ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻo fekauʻaki mo e taimi ʻe hoko ai ʻa e fakahaofí?
6 ʻI he taimi ʻe niʻihi, naʻe ʻoange ai ʻe Sihova ʻa e fakafiemālie ʻaki hono fakahaaʻi pau ha taimi, ofi pe mamaʻo, ʻa ia ʻe fakahaofi ai ʻa hono kakaí. ʻI he fakaofiofi mai ʻa e fakahaofi mei ʻIsipité, naʻá ne tala ki he kau ʻIsileli lōmekiná: “ʻOku kei toe ha ta ʻe taha ke u ʻomi kia Felo, pea ki Isipite; hili ia te ne tukuange kimoutolu.” (Ekisoto 11:1) ʻI he taimi naʻe fakatūʻuta ai ha puleʻanga faʻahi toko tolu ki Siuta ʻi he ngaahi ʻaho ʻo Tuʻi Sihosafaté, naʻe tala ange ʻe Sihova kia kinautolu te Ne kau maʻanautolu “ʻapongipongi.” (2 Kalonikali 20:1-4, 14-17) Ko honau fakahaofi mei Pāpiloné, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe lēkooti ia ʻe ʻAisea ʻi he meimei taʻu ʻe 200 ki muʻa, pea naʻe tokonaki mai ʻa e fakaikiiki lahi ange fakafou ʻia Selemaia ʻi he meimei taʻu ʻe laui teau ki muʻa ke hoko ʻa e fakahaofí. He fakalototoʻa moʻoni ko e ngaahi kikite ko iá ki he kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he fakaofiofi mai ʻa e taimi ki he fakahaofí!—Aisea 44:26–45:3; Selemaia 25:11-14.
7. Ko e hā naʻe faʻa fakakau ʻi he ngaahi talaʻofa ʻo e fakahaofí, pea naʻe anga-fēfē hono uesia ʻe he meʻa ni ʻa e kakai loto-tōnunga ʻi ʻIsilelí?
7 ʻOku taau ke fakatokangaʻi ko e ngaahi talaʻofa ko ia naʻe ʻomai ai ʻa e fakafiemālie ki he kakai ʻa e ʻOtuá naʻe faʻa ʻi ai maʻu pē ʻa e fakamatala fekauʻaki mo e Mīsaiá. (Aisea 53:1-12) ʻI he toʻutangata ki he toʻutangata, naʻe ʻomai ʻe he meʻá ni ʻa e ʻamanaki ki he kakai loto-tōnungá ʻi heʻenau fehangahangai mo e ngaahi ʻahiʻahi lahi. ʻI he Luke 2:25, ʻoku tau lau ai: “Ta naʻe nofo ʻi Selusalema ha tangata naʻe hingoa ko Simione; pea ko e tangata tauhi tuʻutuʻuni ia mo lotu moʻoni, heʻene nofo ʻamanaki ki he taukapoʻi ʻo Isileli [pe fakafiemālie; ko hono moʻoní, ko e hoko mai ʻa e Mīsaiá]; pea naʻe faʻa haʻelea ia ʻe he Laumalie Maʻoniʻoni.” Naʻe ʻiloʻi ʻe Simione ʻa e ʻamanaki faka-Mīsaia ʻoku fokotuʻu ʻi he ngaahi Konga Tohitapú, pea ko e ʻamanaki ki hono fakahokó naʻá ne tākiekina ʻa ʻene moʻuí. Naʻe ʻikai te ne mahinoʻi ʻa e founga ʻe fakahoko kotoa aí, pea naʻe ʻikai te ne moʻui ke sio tonu ki he hoko ʻo moʻoni ʻa e fakamoʻui naʻe tomuʻa talá, ka naʻá ne fiefia ʻi heʻene ʻiloʻi ʻa e Tokotaha ʻa ia ʻe fakamoʻoniʻi ko e “fakamoʻuiʻanga” ʻa e ʻOtuá.—Luke 2:30.
Fakafiemālie Naʻe Tokonaki Fakafou ʻia Kalaisi
8. Naʻe anga-fēfē hono fakahoa ʻa e tokoni naʻe fai ʻe Sīsuú mo e meʻa naʻe fakakaukau ʻa e kakai tokolahi naʻa nau fiemaʻú?
8 ʻI hono fakahoko ʻe Sīsū Kalaisi ʻa ʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní, naʻe ʻikai te ne tokonaki mai maʻu pē ʻa e tokoni naʻe fakakaukau ʻa e kakaí naʻa nau fiemaʻú. Naʻe fakaʻamu ʻa e niʻihi ki ha Mīsaia ʻa ia te ne fakatauʻatāinaʻi kinautolu mei he ʻioke fehiʻanekina ʻa Lomá. Ka naʻe ʻikai poupouʻi ʻe Sīsū ha liukava; naʻá ne tala ange kia kinautolu ke “ʻange kia Sisa ʻa e ngāhi meʻa ʻa Sisa.” (Mātiu 22:21) Naʻe kau ki he taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻa e meʻa lahi mamaʻo ange ia ʻi hono fakatauʻatāinaʻi pē ʻa e kakaí mei he hoko ʻo puleʻi ʻe ha founga-pule fakapolitikalé. Naʻe loto ʻa e kakaí ke fakanofo ʻa Sīsū ko e tuʻi, ka naʻá ne pehē te ne “tuku ʻene moʻui ke huhuʻiʻaki ha tokolahi, heʻene fetongi kinautolu.” (Mātiu 20:28; Sione 6:15) Naʻe teʻeki ai taimi kiate ia ke ne maʻu ʻa e tuʻunga tuʻí, pea ko e tuʻunga mafai kiate ia ke pulé ʻe toki ʻoange kiate ia ʻe Sihova, ʻikai ʻe ha fuʻu kakai taʻemanonga.
9. (a) Ko e hā ʻa e pōpoaki ʻo e fakafiemālie naʻe fanongonongo ʻe Sīsuú? (e) Naʻe anga-fēfē hono fakahāhā ʻe Sīsū ʻa e kaunga ʻo e pōpoakí ki he ngaahi tuʻunga naʻe fehangahangai fakafoʻituitui mo e kakaí? (f) Ko e hā ʻa e makatuʻunga naʻe fakatoka ʻi he ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú?
9 Ko e fakafiemālie naʻe ʻomai ʻe Sīsuú naʻe fakasino mai ia ʻi he ‘ongoongolelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.’ Ko e pōpoaki eni naʻe fanongonongo ʻe Sīsū ʻi ha feituʻu pē naʻá ne ʻalu ki ai. (Luke 4:43) Naʻá ne fakamamafaʻi ʻa e kaunga ʻa e pōpoakí ki he ngaahi palopalema fakaʻaho ʻa e kakaí ʻaki hono fakahāhā ʻa e meʻa te ne fai ki he faʻahinga ʻo e tangatá ʻi hono tuʻunga ko e Pule Faka-Mīsaiá. Naʻá ne ʻoange ki he faʻahinga faingataʻaʻiá ʻa e ʻuhinga foʻou ke nau moʻui ai ʻaki hono fakamoʻui ʻa e kuí mo e noá. (Mātiu 12:22; Maake 10:51, 52), fakamoʻui ʻa e nima mo e vaʻe naʻe mamateá (Maake 2:3-12), fakamaʻa ʻa e kaungā ʻIsilelí mei he ngaahi mahaki palakuú (Luke 5:12, 13), pea fakafiemālieʻi kinautolu mei he ngaahi mahaki fakamamahi kehé. (Maake 5:25-29) Naʻá ne ʻomai ʻa e fakafiemālie lahi ki he ngaahi mēmipa mamahi ʻi he fāmilí ʻaki hono fokotuʻu hake ʻenau fānaú mei he maté. (Luke 7:11-15; 8:49-56) Naʻá ne fakahāhā ʻene malava ke puleʻi ʻa e ngaahi afā fakatuʻutāmakí pea fakalato ʻa e fiemaʻu ʻa e fuʻu kakaí ki ha meʻakaí. (Maake 4:37-41; 8:2-9) ʻIkai ngata aí, naʻe akoʻi ʻe Sīsū kia kinautolu ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻuí ʻa ia ʻe lava ke tokoniʻi ai kinautolu ke nau fekuki ola lelei mo e ngaahi palopalema ʻoku hokó pea ʻe fakafonu ai ʻa e loto ʻo e kakaí ʻaki ʻa e ʻamanaki ki he tuʻunga-pule māʻoniʻoni ʻi he malumalu ʻo e Mīsaiá. Ko ia, ʻi he fakahoko ʻe Sīsū ʻa ʻene ngāue fakafaifekaú, naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻene fakafiemālieʻi ʻa e faʻahinga naʻe fanongo fakataha mo e tuí ka naʻá ne toe fakatoka ha makatuʻunga ki hono fakalototoʻaʻi ʻa e kakaí ʻi he ngaahi taʻu ʻe afe ka hoko maí.
10. Ko e hā ʻoku ʻai ke ala lava ko e ola ia ʻo e feilaulau ʻa Sīsuú?
10 Laka hake he taʻu ʻe 60 hili hono foaki ʻe Sīsū ʻa ʻene moʻui fakaetangatá ʻi he feilaulaú pea fokotuʻu hake ki he moʻui fakahēvaní, naʻe fakamānavaʻi ai ʻa e ʻapositolo ko Sioné ke ne tohi: “Siʻeku fanau, ʻoku ou tohi pehe atu koeʻuhi ke ʻoua te mou momoʻi angahala. Pea ka kuo fai ha angahala ʻe ha taha, ʻoku tau maʻu ha taukapo ki he Tamai, ko Sisu Kalaisi ko e faitotonu; pea ko e fakatupuhōifuaʻanga foki ia koeʻuhi ko ʻetau ngaahi hia; pea talaʻehai koeʻuhi ko e ngaahi hia ʻatautolu pe, ka koeʻuhi foki ko e ngaahi hia ʻa mamani katoa.” (1 Sione 2:1, 2) Koeʻuhi ko e ngaahi ʻaonga ʻo e moʻui haohaoa fakaetangata ʻa Sīsuú, ʻoku fakafiemālieʻi lahi ai kitautolu. ʻOku tau ʻiloʻi ʻe lava ke fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá, ko ha konisēnisi maʻa, ko ha vahaʻangatae fakahōifua mo e ʻOtuá, mo e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá.—Sione 14:6; Loma 6:23; Hepelu 9:24-28; 1 Pita 3:21.
Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha Fakafiemālie
11. Ko e hā ha toe tokonaki ki he fakafiemālié naʻe talaʻofa ʻe Sīsū ki muʻa ʻi heʻene pekiá?
11 Lolotonga ʻene nofo mo ʻene kau ʻapositoló ʻi he efiafi fakaʻosi ki muʻa ʻi heʻene pekia fakaefeilaulaú, naʻe lea ʻa Sīsū ʻo fekauʻaki mo ha toe tokonaki ʻe taha ʻa ia kuo fai ʻe heʻene Tamai fakahēvaní ke fakafiemālieʻi ʻaki kinautolu. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Te u tala ki he Tamai, pea te ne foaki kiate kimoutolu ha Taukapo [fakafiemālie; faka-Kalisí, pa·raʹkle·tos] ʻe toko taha, koeʻuhi ke ne ʻiate kimoutolu ʻo taʻengata; ʻio, ko e Laumālie ʻo e Moʻoni.” Naʻe fakapapauʻi ʻe Sīsū kia kinautolu: “Ko e Taukapo, ko e Laumālie Māʻoniʻoni, . . . te ne ako kiate kimoutolu ʻa e meʻa kotoa pē, pea te ne fakamanatu kiate kimoutolu ʻa e meʻa kotoa pē kuo u lea ʻaki kiate kimoutolu.” (Sione 14:16, 17, 26) Naʻe anga-fēfē hono ʻomai moʻoni ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻa e fakafiemālie kia kinautolú?
12. Kuo anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e ngafa ʻo e laumālie māʻoniʻoní ko ha tokoni ia ki he manatu ʻa e kau ākonga ʻa Sīsuú ke ʻomai ai ʻa e fakafiemālie ki he tokolahi?
12 Naʻe maʻu ʻe he kau ʻapositoló ʻa e ako lahi ange meia Sīsū. ʻE ʻikai ʻaupito ke ngalo ʻia kinautolu ʻa e meʻa naʻe hokosiá, ka te nau manatuʻi ʻa e meʻa moʻoni naʻá ne leaʻakí? ʻE mole ʻa e ngaahi fakahinohino mahuʻingá koeʻuhi ko ʻenau ngaahi manatu taʻehaohaoá? Naʻe fakapapauʻi ʻe Sīsū kia kinautolu ʻe hanga ʻe he laumālie māʻoniʻoní ‘ʻo fakamanatu kia kinautolu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē naʻá ne leaʻaki kia kinautolú.’ Ko ia ai, ʻi he taʻu nai ʻe valu hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, naʻe malava ai ʻa Mātiu ke ne hiki ʻa e ʻuluaki Kōsipelí, ʻa ia naʻá ne lēkooti ai ʻa e Malanga fakalotomāfana ʻa Sīsū ʻi he Moʻungá, ko ʻene ngaahi talanoa fakatātā lahi fekauʻaki mo e Puleʻangá, mo ʻene lāulea fakaikiiki fekauʻaki mo e fakaʻilonga ʻo ʻene ʻi aí. Laka hake he taʻu ʻe 50 ki mui ai, naʻe malava ʻa e ʻapositolo ko Sioné ke ne tohi ha fakamatala alafalalaʻanga ʻa ia naʻe fonu ai ʻa e ngaahi fakaikiiki lahi ange fekauʻaki mo e ngaahi ʻaho siʻi fakaʻosi ʻo e moʻui fakaemāmani ʻa Sīsuú. He fakalototoʻa moʻoni ko e ngaahi lēkooti fakamānavaʻi ko ení ʻo aʻu mai ki hotau ʻahó ni!
13. Naʻe anga-fēfē ʻa e ngāue ʻa e laumālie māʻoniʻoní ko ha faiako ki he muʻaki kau Kalisitiané?
13 ʻI he ʻikai ngata pē ʻi hono fakafoki mai ʻa e ngaahi leá ki heʻenau manatú, naʻe akoʻi ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻa e kau ākongá pea tataki kinautolu ki hano mahinoʻi kakato ange ʻo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá. Lolotonga ʻa e kei ʻi heʻene kau ākongá ʻa Sīsuú, naʻá ne tala ange kia kinautolu ʻa e ngaahi meʻa naʻe ʻikai te nau mahinoʻi lelei ʻi he taimi ko iá. Kae kehe, ki mui ai, ʻi hono ueʻi ʻe he laumālie māʻoniʻoní, ko Sione, Pita, Sēmisi, Siutasi, mo Paulá naʻa nau tohi ha ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e fakalakalaka lahi ange ʻi he taumuʻa ʻa e ʻOtuá. Ko ia naʻe ngāue ai ʻa e laumālie māʻoniʻoní ko ha faiako, ʻi hono fai ʻa e fakapapau mahuʻinga fekauʻaki mo e tataki fakaʻotuá.
14. ʻI he ngaahi founga fē naʻe tokoniʻi ai ʻe he laumālie māʻoniʻoní ʻa e kakai ʻa Sihová?
14 Ko e ngaahi meʻaʻofa fakaemana ʻo e laumālié naʻe toe tokoni ia ke ʻai ke mahino kuo hiki ʻe he ʻOtuá ʻene hōifuá mei ʻIsileli fakaekakano ki he fakatahaʻanga Kalisitiané. (Hepelu 2:4) Ko e fua ʻo e laumālie ko iá ʻi he moʻui ʻa e faʻahinga tāutahá ko ha toe meʻa mahuʻinga tefito ia ʻi hono fakaʻilongaʻi ʻa e faʻahinga naʻa nau hoko moʻoni ko e kau ākonga ʻa Sīsuú. (Sione 13:35; Kaletia 5:22-24) Pea naʻe fakaivimālohiʻi ʻe he laumālié ʻa e kau mēmipa ʻo e fakatahaʻanga ko iá ke nau hoko ko e kau fakamoʻoni loto-toʻa mo taʻemanavahē.—Ngāue 4:31.
Tokoni ʻi he Malumalu ʻo e Tenge Lahi Fakaʻulia
15. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi tenge kuo fehangahangai mo e kau Kalisitiane ʻi he kuohilí mo e lolotongá? (e) Ko e hā ʻe fiemaʻu nai ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe he faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e fakalototoʻá ke maʻu iá?
15 Ko e faʻahinga kotoa ʻoku nau līʻoa kia Sihova pea ʻoku nau mateaki kiate iá ʻoku nau hokosia ʻa e fakatangá ʻi ha faʻahinga founga. (2 Timote 3:12) Kae kehe, kuo hoko ʻa e kau Kalisitiane tokolahi ʻo ʻi he malumalu ʻo e tenge ʻa ia ʻoku kakaha fakaʻulia. ʻI onopooni, kuo tulitāupusi ʻa e niʻihi ʻe ha fuʻu kakai pea laku ki he ngaahi kemi fakamamahí, ngaahi pilīsoné, mo e ngaahi kemi pōpulá ʻi he malumalu ʻo e ngaahi tuʻunga taʻeʻofa. Kuo hoko ʻa e ngaahi puleʻanga ʻe niʻihi ko e kau fakatanga longomoʻui, pe kuo nau fakaʻatā ʻa e ngaahi ʻelemēniti taʻefakalao ke nau faʻifaʻiteliha taʻetautea. ʻIkai ko ia pē, kuo fehangahangai ʻa e kau Kalisitiané mo e ngaahi palopalema mafatukituki ki he moʻuí pe ko ha ngaahi fakatamaki lahi ʻi he fāmilí. ʻE toe hokosia nai ʻa e tengé ʻe ha Kalisitiane matuʻotuʻa ʻokú ne tokoniʻi ha kaungātui tokolahi ke nau fekuki mo e ngaahi tuʻunga faingataʻá. ʻI he ngaahi tuʻunga peheé, ko e tokotaha ʻokú ne fai ʻa e fakalototoʻá te ne toe fiemaʻu nai ke maʻu ia.
16. ʻI he taimi naʻe ʻi he malumalu ai ʻo e faingataʻa lahi ʻa Tēvitá, naʻe anga-fēfē ʻene maʻu ʻa e tokoní?
16 ʻI he taimi naʻe tuli ai ʻe Tuʻi Saula ʻa Tēvita ke tāmateʻí, naʻe hanga ʻa Tēvita ki he ʻOtuá ko hono Tokoní: “Fanogo mai ki he eku lotu, E Otua,” ko ʻene kolé ia. “Te u hufanga ki he malu ʻo ho kapakau na.” (Sāme 54:2, 4, PM; Sāme 57:1) Naʻe maʻu ʻe Tēvita ha tokoni? ʻIo, naʻá ne maʻu. Lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ko iá, naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova ʻa Kata ko e palōfitá mo ʻĀpaiata ko e taulaʻeikí ke fakahaaʻi ʻa e fakahinohinó kia Tēvita, pea naʻá Ne ngāueʻaki ʻa Sionatane ko e foha ʻo Saulá ke ne fakaivimālohiʻi ʻa e kiʻi tangatá. (1 Samiuela 22:1, 5; 23:9-13, 16-18) Naʻe toe fakaʻatā ʻe Sihova ʻa e kau Filisitiá ke nau fai ha ʻohofi ʻo e fonuá, ʻo afeʻi ai ʻa Saula mei heʻene tulí.—1 Samiuela 23:27, 28.
17. ʻI he malumalu ʻo e faingataʻa lahí, ko fē naʻe hanga ki ai ʻa Sīsū ki ha tokoní?
17 Ko Sīsū Kalaisi naʻá ne ʻi he malumalu tonu ʻo e faingataʻa lahi ʻi he fakaofiofi ke ngata ʻa ʻene moʻui fakaemāmaní. Naʻá ne lāuʻilo kakato ki he founga ʻe lava ai ke uesia ʻi hono ʻulungāngá ʻa e huafa ʻo ʻene Tamai fakahēvaní mo e meʻa ʻe lava ke ʻuhinga ki ai ʻa e kahaʻu ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Naʻá ne lotu fakamātoato, naʻa mo ʻene ‘moua i he mamahi lahí.’ Naʻe fakapapauʻi ʻe he ʻOtuá ke maʻu ʻe Sīsū ʻa e poupou naʻá ne fiemaʻú lolotonga ʻa e taimi faingataʻa ko iá.—Luke 22:41-44, PM.
18. Ko e hā ʻa e fakafiemālie naʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá ki he muʻaki kau Kalisitiane ʻa ia naʻe fakatangaʻi kakahá?
18 Naʻe fuʻu kakaha ʻa e fakatangaʻi ʻo e kau Kalisitiané hili hono fokotuʻu ʻo e fakatahaʻanga ʻi he ʻuluaki senitulí ʻo movete ai mei Selusalema ʻa e tokotaha kotoa tuku kehe pē ʻa e kau ʻapositoló. Naʻe mātuʻaki fau mai ʻa e kau tangata mo e kau fefine mei honau ngaahi ʻapí. Ko e hā ʻa e fakafiemālie naʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá kia kinautolú? Ko e fakapapau mei heʻene Folofolá ʻoku nau maʻu ʻenau “koloa ʻoku lelei hake pea tolonga,” ko ha tofiʻa tuʻumaʻu ʻi hēvani fakataha mo Kalaisi. (Hepelu 10:34; Efeso 1:18-20) ʻI heʻenau hokohoko atu ke malangá, naʻa nau sio ki he fakamoʻoni ʻo e laumālie ʻo e ʻOtuá naʻe ʻia kinautolu, pea ko e ngaahi meʻa naʻa nau hokosiá naʻe ʻoange ai kia kinautolu ha ʻuhinga lahi ange ke fiefia.—Mātiu 5:11, 12; Ngāue 8:1-40.
19. Neongo naʻe tofanga ʻa Paula ʻi he fakatanga kakahá, naʻe anga-fēfē ʻene ongoʻi fekauʻaki mo e fakafiemālie naʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá?
19 Faifai pē, ko Saula (Paula), ʻa ia ko ia tonu naʻá ne hoko ko ha tokotaha fakatanga fakamālohí, naʻá ne hoko ko ha tokotaha tefito naʻe fai ki ai ʻa e fakatangá koeʻuhi naʻá ne hoko ko ha Kalisitiane. ʻI he motu ko Saipaló, naʻe ʻi ai ha faimana naʻá ne feinga ke ne taʻofi ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Paulá ʻaki ʻene ngāueʻaki ʻa e kākaá mo e mioʻí. ʻI Kalētia, naʻe tolomakaʻi ai ʻa Paula pea liʻaki ai ʻo pehē kuó ne mate. (Ngāue 13:8-10; 14:19) ʻI Masitōnia naʻe haha ai ia ʻaki ʻa e ʻakau. (Ngāue 16:22, 23) Hili ʻa e fakamālohi ʻa e fuʻu kakai ʻi ʻEfesoó, naʻá ne tohi: “Nae taomia lahi hake aubito ia i he e mau malohi, koia nae ikai ai te mau amanaki ki he moui: Ka naa mau ogoʻi kuo tuku bau akimautolu ki he mate.” (2 Kolinito 1:8, 9, PM) Ka ʻi he tohi tatau, naʻe tohi ai ʻe Paula ʻa e ngaahi lea fakafiemālie ko ia ʻi he palakalafi 2 ʻo e kupu ko ení.—2 Kolinito 1:3, 4, PM.
20. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu hoko maí?
20 ʻE lava fēfē ke ke kau ʻi hono fai ʻa e fakafiemālie peheé? ʻOku ʻi ai ʻa e tokolahi ʻi hotau ʻahó ʻoku nau fiemaʻu ia ʻi he taimi ʻoku nau hokosia ai ʻa e mamahí, koeʻuhi ko e tupu ʻi ha fakatamaki ʻokú ne uesia ʻa e laui afe tokolahi pe koeʻuhi ko ha mamahi ʻoku hoko kia kinautolu pē. ʻI he kupu hoko maí, te tau lāulea ai ki he founga ke fai ai ha fakafiemālie ʻi he ongo tuʻungá fakatouʻosi.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
• Ko e hā ʻoku mahuʻinga lahi taha ai ʻa e fakafiemālie mei he ʻOtuá?
• Ko e hā ʻa e fakafiemālie ʻoku tokonaki mai fakafou ʻia Kalaisí?
• ʻOku anga-fēfē ʻa e fakamoʻoniʻi ko e laumālie māʻoniʻoní ko ha fakafiemālié?
• ʻOmai ʻa e ngaahi fakatātā ʻo e fakafiemālie naʻe tokonaki mai ʻe he ʻOtuá ʻi he taimi naʻe ʻi he malumalu ai ʻo e tenge lahi fakaʻulia ʻa ʻene kau sevānití.
[Fakatātā ʻi he peesi 15]
ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he Tohitapú kia kitautolu ʻoku ʻomai ʻe Sihova ʻa e fakafiemālié ʻaki hono fakahaofi ʻa hono kakaí
[Fakatātā ʻi he peesi 16]
Naʻe tokonaki ʻe Sīsū ʻa e fakafiemālié ʻaki ʻa e faiakó, ʻaki ʻa e faifakamoʻuí, pea ʻaki hono fokotuʻu ʻa e maté
[Fakatātā ʻi he peesi 18]
Naʻe maʻu ʻe Sīsū ʻa e tokoni mei ʻolunga