Ko e Ngaahi Talaʻofa ʻa Hai ʻe Lava Ke Ke Falala ki Aí?
“KO ʻENE ngaahi talaʻofá, naʻe mālohi, ʻo hangē pē ko ia naʻá ne ʻi ai he taimi ko iá; ka ko ʻene fakahoko ngāué, hangē ko ia he taimi ní, ko e halaʻatā.”—King Henry the Eighth, ʻa William Shakespeare.
Ko e ngaahi talaʻofa mālohi naʻe lave ki ai ʻa Shakespeare ko e ngaahi talaʻofa ʻa e katinale Pilitānia ko Thomas Wolsey, ʻa ia naʻá ne ngāueʻaki ʻa e mafai fakapolitikale lahi ʻi ʻIngilani ʻi he lolotonga ʻa e senituli hono 16. ʻE pehē ʻe ha niʻihi ko e fakamatala ʻa Shakespeare ʻoku toe feʻungamālie ia mo e lahi taha ʻo e ngaahi talaʻofa ʻoku nau fanongo ki ai he ʻaho ní. ʻOku talaʻofa ki he kakaí ʻi he taimi ki he taimi ʻa e meʻa lahi ka ʻoku nau maʻu pē ʻa e meʻa siʻisiʻi. Ko ia ai, ʻoku ʻikai faingataʻa ke mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku nau hoko ai ʻo veiveiua ʻi ha faʻahinga talaʻofa pē.
Lahi e Siva ʻa e ʻAmanakí
Ko e fakatātaá, lolotonga ʻa e fepaki fakalilifu ʻi he ʻOtu Palakaná ʻi he 1990 tupú, ko e Kōsilio Maluʻi ʻa e Puleʻanga Fakatahatahá naʻá ne talaki ko ha “ʻēlia malu” ʻa e kolo Posinia ko Srebrenica. Naʻe hā ko ha fakapapauʻiʻanga alafalalaʻanga ia kuo fai ʻe he ngaahi mēmipa fakavahaʻapuleʻangá. Naʻe fakakaukau pehē ʻa e laui afe ʻo e kau kumi hūfanga Mosilemi ʻi Srebrenica. Kae kehe, ko hono ikuʻangá, ko e talaʻofa ʻo ha taulangaū malú naʻe ʻuhinga iá ki ha halaʻatā fakaʻaufuli. (Sāme 146:3) ʻI Siulai 1995, naʻe tekeʻi pē ai ʻe he ngaahi kongakau ʻohofí ʻa e UN ki he tafaʻakí pea nau fakalele ʻe kinautolu ʻa e koló. Naʻe pulia ʻa e kau Mosilemi laka hake he toko 6,000, pea ʻikai siʻi hifo he kau Mosilemi ʻe toko 1,200 naʻe fakapoongi.
Ko e tafaʻaki kotoa ʻo e moʻuí ʻoku fakafonuʻaki ia ʻa e ngaahi talaʻofa kuo maumauʻi. ʻOku ongoʻi ʻe he kakaí ʻoku kākaaʻi kinautolu ʻe he “ngaahi tafaʻaki taʻefaʻalaua ʻo e tuʻuaki loi mo takihalaʻi” ʻokú ne nafui kinautolu he ʻahó ni. ʻOku mole ʻenau ʻamanakí ʻi he “ngaahi feingangāue talaʻofa kuo maumauʻi ʻa ha kau politiki tokolahi.” (The New Encyclopædia Britannica, Voliume 15, peesi 37) Ko e kau taki lotu falalaʻanga ʻoku nau talaʻofa ke tokangaʻi ʻenau ngaahi tākangá ʻoku nau pāʻusiʻi kinautolu ʻi he founga fakalielia tahá. Naʻa mo e ngaahi ngāue hangē ko ia ʻi he akó mo e faitoʻó—ʻoku pehē ʻoku puleʻi ʻaki ʻa e manavaʻofa mo e tokanga ki he niʻihi kehé—kuo lavakiʻi ai ʻe he niʻihi ʻa e falala kia kinautolú pea ngāue kākā pe aʻu ʻo fakapoongi ʻa e faʻahinga ʻoku nau tokangaʻí. ʻOku ʻikai ha ofo ʻi he fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú kia kitautolu ke ʻoua ʻe tui ki he lea kotoa pē!—Palovepi 14:15.
Ngaahi Talaʻofa ʻOku Fakahoko
Ko e moʻoni, ʻoku tauhi ʻe he kakai tokolahi ʻenau leá, ʻo tupu ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e mole lahi kia kinautolu. (Sāme 15:4) Ko ʻenau leá ʻa ʻenau fakapapaú, pea ʻoku nau fakahoko ia. ʻOku fiemaʻu loto-moʻoni ʻe he niʻihi kehé ke tauhi ʻa e ngaahi talaʻofa ʻoku nau faí fakataha mo e ngaahi fakapapau lelei tahá. ʻOku nau mateuteu mo loto-lelei ke fai ʻa e meʻa naʻa nau talaʻofa ki aí ka ko e ʻikai pē malava ke nau fai iá. ʻE hanga nai ʻe he ngaahi tuʻungá ʻo fakasivaʻi ʻa e ʻamanakí naʻa mo e ngaahi palani lelei tahá.—Koheleti 9:11.
Ki ha ʻuhinga pē, ko hono moʻoní, ko e kakai tokolahi ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku faingataʻa ʻaupito ke tui ki he ngaahi talaʻofa ʻa ha taha pē. Ko ia ʻoku malanga hake ai ʻa e fehuʻi: ʻOku ʻi ai ha ngaahi talaʻofa ʻe lava ke tau falala ki ai? ʻIo. ʻOku lava ke tau falala ki he ngaahi talaʻofa ʻoku maʻu ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohi Tapú. Ka ko e hā ʻoku ʻikai ai ke tau sivisiviʻi ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻi he kupu hoko maí ʻi he kaveinga ko ení? Te ke fakaʻosiʻaki nai, hangē ko ia kuo ʻosi fai ʻe he laui miliona, ʻe lava moʻoni ke tau falala ki he ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá.
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 3]
AP Photo/Amel Emric