Ko Hono Maʻu ʻa e Faleʻi ʻAonga Tahá
ʻOKU manakoa moʻoni ha moʻui lavameʻa. Ko e faleʻi leleí pea mo e holi ke ngāue ʻo fehoanaki mo iá ʻa e ongo kī ki hono lavaʻi ha moʻui pehē ʻi he māmani fihituʻu ko ení. Kae kehe, kuo ʻikai maʻu pē ke loto-lelei ʻa e tangatá ke tokanga ki he faleʻi ʻaongá. Kuo taukaveʻi ʻe he tokolahi ʻoku totonu ke moʻui ʻa e tangatá ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi saiʻia pē ʻaʻaná. Ko hono moʻoní, ʻoku fakahaaʻi ʻe he lēkooti ʻa e Tohi Tapú, ko Sētane, ʻa e fili tefito ʻo e tuʻunga-hau fakaʻotuá, naʻá ne tuʻuaki ange ʻa e tauʻatāina ki he ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá. ʻOku lēkooti ʻi he Senesi 3:5 ʻa ʻene fakahaaʻi kia ʻIvi: “ʻOku meaʻi ʻe he ʻOtua ko e ʻaho te mo kai ai [ʻa e ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví] ʻe ʻa ai homo mata, pea te mo hoko ke hange ko e ʻOtua, hoʻomo ʻilo ʻa e lelei mo e kovi.”
Naʻe malava ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ke na moʻui lavameʻa ʻi he hili iá, ʻo ʻikai ha ngaahi nunuʻa mafatukituki, ʻi hono tataki ʻataʻatā pē ʻe heʻena ngaahi fakakaukaú? ʻIkai ʻaupito. Naʻe siva vave ʻena ʻamanakí ʻi he ngaahi ola ʻo e pehē tokua te na ʻiloʻi ʻa e leleí mei he koví. Naʻá na tō ki he malumalu ʻo e taʻehōifua totonu ʻa e ʻOtuá pea kamata ai ha moʻui fakamamahi ʻi he taʻehaohaoa, ʻo hoko ai ʻa e maté ko e ikuʻanga fakaʻosí ia. (Senesi 3:16-19, 23) ʻOku uesia kotoa kitautolu ʻe he maté. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko e hoko ʻa e fakamoʻui naʻe tatau mo e hoko ʻa e angahala ki mamani, ʻi he tangata pe taha; mo e hoko ʻa e mate ʻi he angahala; mo ʻene aʻusia pehe ʻa e kakai kotoa pe ʻe he mate, koeʻuhi ne angahala kotoa pe.”—Loma 5:12.
Neongo ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi nunuʻa kovi ʻo e fili ʻa ʻĀtama mo ʻIví, ʻoku kei ʻikai pē ke tuipau ʻa e tokolahi ki he fakapotopoto ʻo hono ngāueʻaki ʻa e faleʻi mei he Tokotaha-Ngaohi ʻo e tangatá. Kae kehe, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ‘ne fakamanava [ia tonu] mei he ʻOtuá pea ʻoku ʻaonga,’ pea ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau ‘tuʻu kakato, kuo ʻosi sāuni ki he ngāue lelei fulipe.’ (2 Timote 3:16, 17) Te tau fiefia moʻoni ange kapau te tau muimui ki he faleʻi ʻi he Tohi Tapú. Ko e moʻui fakafāmilí ko ha tafaʻaki lahi ia ʻa ia ʻoku ngāueʻaki eni ki ai.
Falala ʻi he Nofo Malí
Fakatatau ki he Tohi Tapú, naʻe fakataumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he nofo malí ke tuʻuloa. (Senesi 2:22-24; Mātiu 19:6) ʻIkai ko ia pē, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú “[ʻoku totonu] ke taʻeʻuliʻi ʻa e mohenga [ʻo e nofo malí],” ʻo ʻuhingá ko e fāʻūtaha ko ení ʻoku ʻikai totonu ke ʻuliʻi ia ʻe ha ngaahi vā fakaefehokotaki fakasino ʻi tuʻa ʻi he nofo malí. (Hepelu 13:4) Kae kehe, ngalingali ʻokú ke ʻiloʻi, ʻi he ʻahó ni ʻoku ʻikai ke aʻusia ʻe he ngaahi nofo mali lahi ʻa e tuʻunga ko ení. Ko e kakai ʻe niʻihi ʻoku nau ʻi he tōʻonga ʻo e fakamalinga ʻi he ngāueʻangá mo e faʻahinga tāutaha ʻoku ʻikai ko honau ngaahi hoa. ʻOku loi ʻa e niʻihi ki honau ngaahi fāmilí koeʻuhi ke fakamoleki ʻa e taimí ʻi ha mahuʻingaʻia fakaemanako kehe mei honau hoa malí. ʻOku aʻu ʻo liʻaki ʻe he niʻihi ʻa honau hoa malí ke nofo mo ha hoa kei siʻi ange, ʻi he fakaʻuhinga ʻoku nau ongoʻi kei siʻi ange mo fiefia ange ai, ʻo hangē ko ia naʻe hoko ʻi he tuʻunga ʻo Veloniká, ʻa ia naʻe lave ki ai ʻi he kupu ki muʻá.
Ka neongo ia, ko ha fakapapauʻi ke fakafiemālieʻi kita ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻa e nunuʻá ʻe ʻikai fakatupu ai ha fiefia tuʻuloa. ʻOku lava ke fakamoʻoni ʻa Loni ki he meʻa ko iá. ʻI he tuipau te ne fakaleleiʻi ʻa ʻene moʻuí, naʻá ne liʻaki ai ʻa hono uaifí ke maʻu ha fāmili foʻou mo e fefine ʻa ia naʻe hoko ko hono ʻofaʻanga fakapulipuli ʻo feʻunga mo e taʻu ʻe ono pea naʻe ʻosi ʻi ai ʻene fānau ʻe toko ua mo ia. Kae kehe, ʻi ha taimi hili ʻene fakangata ʻa ʻene nofo malí, naʻe liʻaki ia ʻe hono ʻofaʻangá! Naʻe iku ʻo ʻalu ʻa Loni ʻo nofo mo ʻene ongo mātuʻá. Naʻá ne fakamatalaʻi ʻoku “ololalo” ʻa hono tuʻungá. Ko e fakatātā pē ia ʻe taha. Ko e tōʻonga pehē ʻi hono ueʻi ʻe he ngaahi holi siokitá kuo fakatupunga ai ha hoko fakautuutu taʻehanotatau ʻo e ngaahi vete mo e ngaahi movete ʻi he fāmilí, ʻo iku ai ki he faingataʻaʻia ʻa e faʻahinga taʻefaʻalaua—ʻo tatau pē ʻa e kakai lalahí mo e fānaú.
ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e tokanga ki he faleʻi ʻa e Tohi Tapú ʻoku iku ia ki he fiefia moʻoní. Ko e tuʻunga pehē naʻe hoko ʻia Lōpeto, ʻa ia ʻokú ne pehē: “ʻI he faleʻi ʻa e Tohi Tapú, naʻe ʻikai pau ai ke u tukuange ʻa hoku uaifí. ʻOku ʻikai te tau maʻu ʻa e fiefia moʻoní ʻi he ʻulutukua ki he ʻahiʻahí fakataha mo ha taha ʻa ia ʻoku ʻikai ko hotau hoa mali, neongo ai pē kapau ʻoku hā ngali fakaʻofoʻofa nai ʻa e tokotaha ko iá. Ko e ako Fakatohitapú kuo tokoniʻi ai au ke u fakamahuʻingaʻi ʻa hoku hoá, ʻa ia kuó ne ʻi hoku tafaʻakí ʻi he ngaahi taʻu lahi.” Ko e faleʻi Fakatohitapu “ke ʻoua naʻa ai ha kākā ʻe fai ki he uaifi ʻo hoʻo talavou” naʻá ne fakahoko ha ngafa mahuʻinga ʻi he moʻui ʻa Lōpetó. (Malakai 2:15) ʻI he ngaahi tafaʻaki kehe fē ʻe lava ke tau maʻu ʻaonga ai mei he faleʻi fakaʻotuá?
Ko Hono ʻOhake ʻEtau Fānaú
ʻI he ngaahi hongofuluʻi taʻu kuo maliu atú naʻe hoko ai ʻo manakoa ʻa e foʻi fakakaukau, ʻoku ʻikai totonu ke fokotuʻutuʻu ʻe he ngaahi mātuʻá ha ngaahi fakangatangata lahi ʻi hono ʻohake ʻenau fānaú. Naʻe hā ʻuhinga lelei ke fakaʻatā ʻa e fānaú ke nau fai ʻenau ngaahi fili pē ʻanautolu fekauʻaki mo e founga ʻo e fakakaukaú mo e tōʻongá. Ko e taumuʻá ke fakaʻehiʻehi mei hono lōmia ʻenau tupú. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, naʻe aʻu ʻo fokotuʻu ai ʻa e ngaahi sisitemi fakaeako ʻoku siʻi ʻa ʻene fokotuʻutuʻu māú, ʻa ia ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi meʻa kehé, naʻe lava ke fili ai ʻe he kau akó pe te nau maʻu ʻa e ngaahi kalasí pe ʻikai, pea naʻe lava ke nau fili ʻa e lahi ʻo e fakafiefia pe fakahinohino te nau maʻú. Ko e founga ʻa e akoʻanga ʻe taha ʻi he kalasi ko ení ko hono ʻai “ke fakaʻatā ʻa e fānaú ke nau hokosia ʻa e tuʻunga kakato ʻo e ongoʻi tauʻatāina mei he fakaanga mo e kau mai ʻa ha tokotaha lahí.” ʻI he ʻahó ni, ko e kau faleʻi ʻe niʻihi ʻi he tōʻonga fakaetangatá ʻoku nau kei fakakikihiʻi pē ʻa e ngaahi ʻaonga ʻo hono fakahoko ʻa e ngaahi faʻahinga pau ʻo e akonakí, naʻa mo e ʻi he ngaahi tuʻunga ʻa ia ʻoku fakakaukau ai ʻa e ngaahi mātuʻá ʻoku fiemaʻu ai ke fai ha akonaki ʻofá.
Ko e hā ʻa e olá? ʻOku ʻi ai ʻa e kakai tokolahi ʻoku nau tui ko e ngaahi founga fakangofua tavale ʻo hono ʻohake ʻo e fānaú ʻoku fakaʻatā ai ʻa e fānaú ki he tauʻatāina fuʻu lahi. ʻOku nau ongoʻi ko e meʻá ni ʻoku iku ʻo tupulaki ai ʻa e faihiá mo e maʻunimā ʻe he faitoʻo kona tapú. Ko ha savea ʻi he ʻIunaite Seteté naʻe fakahaaʻi ai ko e meimei peseti ʻe 70 ʻo e faʻahinga naʻa nau talí naʻa nau fakakaukau ko e fānaú mo e toʻutupú ʻoku ʻikai te nau maʻu ʻa e tataki fakaemātuʻa lahi tatau mo ia ʻoku nau fiemaʻú. ʻI he feinga ke fakamatalaʻi ʻa e tupuʻanga ʻo e ngaahi fana ʻi he akoʻangá pea mo e ngaahi faihia fakalilifu kehe naʻe fai ʻe he kau taʻu hongofulu tupú, ʻoku tukuakiʻi ʻe he tokolahi ʻa e “taʻefeʻunga ʻa e puleʻi fakaemātuʻá.” Pea naʻa mo e taimi ʻoku ʻikai ke fuʻu fakamamahi ai ʻa e ngaahi olá, ʻoku utu ʻe he ngaahi mātuʻá mo e fānaú ʻa e ngaahi fua tamaki ʻo hono ʻohake halaʻi ʻo e fānaú.
Ko e hā ʻoku pau ke leaʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻi he fekauʻaki mo e meʻá ni? Ko e faleʻi Fakatohitapú ʻoku pehē ai ʻoku totonu ke ngāueʻaki ʻa e mafai fakaemātuʻá ʻaki ʻa e ʻofa pea pehē foki ki he tuʻumaʻu. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “ʻOku tāvani ʻa e vale ʻi he loto ʻo ha tamasiʻi: ko e ʻakau ako te ne vaea ke mavahe.” (Palovepi 22:15) Ko e moʻoni, ko e akonaki fakaemātuʻá ʻoku totonu ke feʻungamālie ia ki he ngaahi tuʻungá. Ko e anga-maluú, mapuleʻi-kitá mo e fakaʻatuʻí ʻoku totonu ke ne puleʻi ha akonaki pē ʻoku fai. ʻI he fai peheé ko ha fakaʻilonga ia ʻo e ʻofá. Ko e ngāueʻaki ʻo e mafai fakaemātuʻá ʻi ha founga ʻofá, ʻo ʻikai ʻi he anga-fakamamahi fefeká, ʻoku ngalingali te ne ʻomi ʻa e lavameʻa ʻi he tuʻunga lelei tahá.
ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi ola lelei ʻoku ala fakatokangaʻi ʻi hono ngāueʻaki ʻa e faleʻi ko ení. Ko ʻĀtulo, ko ha tangata taʻu 30 ʻi Mekisikou ʻa ia naʻe toki mali, ʻokú ne pehē: “Naʻe ʻai ʻe heʻeku tamaí ke mahino ki hoku fanga tokouá mo au ko ia mo ʻeku faʻeé naʻá na maʻu ʻa e tuʻunga mafai ʻi he fāmilí. Naʻe ʻikai ʻaupito te na toumoua ke akonakiʻi kimautolu. Neongo ia, naʻe ʻi ai maʻu pē hona taimi ke talanoa ai mo kimautolu. ʻI he taimí ni ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha lahí, ʻoku ou fakamahuʻingaʻi ʻa e moʻui tuʻumaʻu naʻá ku maʻú, pea ʻoku ou ʻiloʻi ʻoku tupu lahi taha pē iá mei he tataki lelei naʻá ku maʻú.”
Ngāueʻaongaʻaki ʻa e Faleʻi ʻAonga Tahá
Ko e Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohi Tapú, ʻoku ʻi ai ʻa e faleʻi ʻaonga taha ʻoku ala maʻu ki he faʻahinga ʻo e tangatá. Ko ʻene tatakí ʻoku ʻikai fakangatangata pē ia ki he siakale fakafāmilí. ʻOku tokoni ia ke teuʻi kitautolu ʻi he ngaahi founga lahi koeʻuhi ʻokú ne akoʻi mai ʻa e founga ke tōʻongaʻaki ʻi ha māmani ʻa ia ʻoku ʻikai ke loto-lelei ai ʻa e tokolahi tahá ke tali ʻoku totonu ki he Matavai māʻolunga ange ʻo e potó ke ne tataki ʻenau moʻuí ki he lelei pē ʻanautolú.
Ko Sihova ko e ʻOtuá, ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻá ne ʻomai ʻa e fakapapau ko ení fakafou ʻi he tokotaha-tohi-saame ko Tēvitá: “Te u akonakiʻi koe mo hulu ki he hala te ke foua: te u faleʻi koe ʻaki ʻeku hila.” (Sāme 32:8) ʻE lava ke ke fakaʻuta atu ki he ʻuhinga ʻo hono tokangaʻi kitautolu ʻe he Tokotaha-Fakatupú koeʻuhi ke maluʻi kitautolu mei he ngaahi fakatuʻutāmakí? Ko ia ai, ko e fehuʻi kia kitautolu taki tahá ʻa eni: ‘Te u tali fakatōkilalo ʻa e tataki fakaemaluʻi ʻa Sihová?’ ʻOku tala anga-ʻofa mai ʻe heʻene Folofolá kia kitautolu: “Falala ki he ʻEiki ʻaki ʻa e kotoa ʻo ho loto, ʻo ʻouae fāki ki ho poto oʻou: ke ke fakaongo kiate ia ʻi ho hala kotoa pe, pea ʻe fakatonutonu ʻe ia ho ngaahi ʻalunga.”—Palovepi 3:5, 6.
Ko e hoko ʻo ʻiloʻi ʻa Sihová ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feinga mo e līʻoa, neongo ia ʻoku lava ke aʻusia ia ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá fakafou ʻi he Tohi Tapú. Ko e founga moʻui ʻokú ne tuku maí “ʻoku ne maʻu talaʻofa ki he moʻui ko eni, pea mo ia ka hoko mai.” Ko e moʻoni ko ha meʻa fakakoloa ʻaupito ia ʻi he vakai atu ki he ngaahi ʻaonga ʻokú ne ʻomaí.—1 Timote 4:8; 6:6.
Kapau ʻoku tohoakiʻi koe ʻe he fakamaama ʻoku ʻomai ʻe he Tohi Tapú pea ʻi he ngaahi tāpuaki ʻoku hoko mei he moʻui ʻo fehoanaki mo iá, ʻai ʻa e lau mo e fakalaulauloto ki he Folofola ʻa e ʻOtuá ko ha meʻa muʻomuʻa ia ʻi hoʻo moʻuí. Ko hono fai iá ʻe tokoniʻi ai koe ke ke fehangahangai lavameʻa mo e ngaahi faingataʻa ʻo e ʻaho ní pea mo ha faingataʻa pē ʻoku tuʻu mei muʻa. Tānaki atu ki ai, te ke maʻu ai ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui ʻi he māmani foʻou ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻe akoʻi ai ʻa e tokotaha kotoa pē ʻe Sihova pea ʻe lahi ʻenau fiemālié.—Aisea 54:13.
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko e faleʻi ʻa e Tohi Tapú ʻe lava ke ne ʻai ke mālohi ʻa e haʻi ʻo e nofo malí
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Ko e faleʻi ʻa e Tohi Tapú ʻa e makatuʻunga ki he tataki leleí, neongo ia ʻoku fakaʻatā ai ke maʻu ʻa e fiefiá
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Ko e faʻahinga ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e faleʻi ʻa e Tohi Tapú ʻe lava ke nau maʻu ha moʻui mafamafatatau