LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w04 11/1 p. 4-7
  • Ko Hai ʻa e Taki Totonu ki he ʻAho Ní?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Ko Hai ʻa e Taki Totonu ki he ʻAho Ní?
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2004
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • ʻIkai Lava ke Fai ʻe he Tangatá ʻa e Ngāué
  • Tokotaha ʻOku Taau Moʻoni ke Takí
  • Ko e Meʻa ʻe Fai ʻe he Taki Foʻou ko Ení
  • Tuʻunga-Taki Leleí—ʻE Lava Ke Tau Maʻu Ia mei Fē?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2002
  • Ko Hai ʻe Lava Ke Ne Fakahaofi ʻa e Faʻahinga ʻOku Tangi ki ha Tokoní?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2010
  • Ko Hai ʻa e Taki Te Ke Filí?​​—Ko e Hā ʻa e Lau ʻa e Tohi Tapú?
    Ngaahi Kaveinga Kehe
  • ʻOku Moʻoni ʻa e Tuʻunga-Taki ʻa Kalaisí Kiate Koe?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2002
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2004
w04 11/1 p. 4-7

Ko Hai ʻa e Taki Totonu ki he ʻAho Ní?

ʻI he 1940, naʻe ʻi ai ha liliu mahuʻinga ʻi he tuʻunga takí ʻi he Fale Alea Pilitāniá. Ko e taʻu fitungofulumāfitu ko David Lloyd George, ʻa ia naʻe fanongo ki he tipeití, naʻá ne taki ʻa Pilitānia ki he ikuna ʻi he Tau I ʻa Māmaní, pea ko hono ngaahi taʻu lahi ʻi he meʻa fakapolitikí naʻe ʻai ai ke ne malava ʻo fakafuofuaʻi lelei ʻa e ngāue ʻa e kau ʻōfisa māʻolungá. ʻI ha lea ki he Fale Aleá ʻi Mē 8, naʻá ne pehē ai: “ʻOku teuteu ʻa e fonuá ki he feilaulau kotoa pē lolotonga ʻoku ʻi ai ʻa hono tuʻunga takí, lolotonga ʻoku fakahaaʻi mahino ʻe he Puleʻangá ʻa e meʻa ʻoku nau fakataumuʻa ki aí pea lolotonga ʻoku falala ʻa e fonuá ko e faʻahinga ʻoku nau taki iá ʻoku nau fai ʻenau lelei tahá.”

KO E ngaahi lea ʻa Lloyd George ʻoku fakamahino ai ʻoku ʻamanekina ʻe he kakaí ʻa honau kau takí ke nau taau pea ke nau fai ha ngaahi ngāue faitotonu ʻi he feinga ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻá. Ko ha tokotaha ngāue ʻi he kemipeini ki ha fili naʻá ne fakahaaʻi ia ʻo peheni: “ʻI hono fakahoko ʻe he kakaí ha fili ki ha palesitení, ʻoku nau fakahoko ai ha fili ki ha taha ʻa ia ʻoku fakafalala ki ai ʻenau moʻuí, ko honau kahaʻú, ko ʻenau fānaú.” Ko hono maluʻi ʻo ha falala peheé ko ha ngāue lahi fakaʻulia ia. Ko e hā ʻoku pehē aí?

ʻOku toloto hotau māmaní ʻi he ngaahi palopalema ʻoku hā ngali faingataʻa ke fakaleleiʻi. Ko e fakatātaá, ko hai ha taki, kuó ne fakamoʻoniʻi tonu ʻokú ne poto mo mālohi fau ʻa ia ʻe lava ke ne toʻo ʻosi atu ʻa e faihiá mo e taú? Ko hai ʻi he lotolotonga ʻo e kau taki he ʻaho ní ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi koloa mo e manavaʻofa ke tokonaki mai ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻa e meʻakai, vai maʻa mo e tokangaʻi fakafaitoʻó? Ko hai ʻokú ne maʻu ʻa e ʻilo mo e fakapapau ke maluʻi mo toe fakafoʻou ʻa e ʻātakaí? Ko hai ʻoku taau mo mālohi feʻunga ke ne fakapapauʻi ʻoku maʻu ʻe he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ha moʻui fuoloa mo fiefia?

ʻIkai Lava ke Fai ʻe he Tangatá ʻa e Ngāué

Ko e moʻoni kuo lavaʻi ʻe he kau taki ʻe niʻihi ha tuʻunga lavameʻa. Kae kehe, ʻe lava ke nau ngāue ʻi he tuʻunga lahi tahá ʻi ha ngaahi hongofuluʻi taʻu siʻi—pea ko hai leva ʻe hoko mai aí? Ko e taha ʻo e kau taki taau taha kuo moʻui maí, ʻa Tuʻi Solomone ʻo ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, naʻá ne fakalaulauloto ki he fehuʻi ko ení. Naʻá ne fakaʻosiʻaki: “Pea u fehiʻa ki he ngaue kehekehe kuo u fakafitaʻa ai ʻi he lalo laʻa: koeʻuhi ke u tuku ia ki he tangata ʻe hoko mo au, pea naʻe ʻilo ʻehai pe ko e poto ia pe ko e vale? Ka te ne pule pe ki he meʻa kotoa kuo u fakafitefitaʻa ai, mo fai ʻaki ʻeku poto ʻi he lalo laʻa. Ko e muna mo eni foki.”—Koheleti 2:​18, 19.

Naʻe ʻikai ʻiloʻi ʻe Solomone pe ʻe hoko atu ʻe hono fetongí ʻa ʻene ngāue leleí pe te ne hae hifo kotoa ia. Kia Solomone, ko e vilo ʻo e fetongi ʻo e kau taki motuʻá ʻaki ʻa e faʻahinga foʻoú naʻe “muna” ia. ʻOku ui ʻe he ngaahi liliu Tohi Tapu kehe ʻa e ngāue ko ení ko e “launoa,” pe “taʻeʻuhinga.” ʻOku pehē ʻe ha liliu ʻe taha: “ʻOku ʻikai ke mahino.”

ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e fakamālohí ke fakamālohiʻi ʻaki ha liliu ʻi he kau takí. Kuo tāmateʻi ʻa e kau taki lavameʻá ʻi heʻenau fai ʻenau ngāué. Ko Abraham Lincoln, ko ha palesiteni naʻe hakeakiʻi māʻolunga ʻo e ʻIunaite Seteté, naʻá ne tala ʻi he taimi ʻe taha ki he kau fanongó: “Kuo fili au ke u fetongi ha lakanga mahuʻinga ʻi ha vahaʻa taimi nounou, pea ko au eni he taimí ni, ʻi hoʻomou vakaí, kuo tuku mai ki ai ha tākiekina ʻa ia ʻe vavé ni pē ke mole atu.” Ko ʻene ngāué naʻe nounou moʻoni. Neongo ʻa e meʻa kotoa naʻá ne faí mo ʻene holi ke fai ʻa e meʻa lahi ange maʻá e kakaí, naʻe taki ʻe Palesiteni Lincoln ʻa hono fonuá ʻi ha taʻu pē ʻe fā. ʻI he kamata ʻa hono teemi hono ua ʻi he lakangá, naʻe fakapoongi ai ia ʻe ha tangata naʻá ne loto ki ha liliu ʻi he tuʻunga takí.

Naʻa mo e kau taki fakaetangata lelei tahá ʻoku ʻikai lava ke nau fakapapauʻi ʻa honau kahaʻú tonu. ʻOku totonu leva ke ke falala kia kinautolu ke nau fakapapauʻi hoʻoú kahaʻu? ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “ʻOua ʻe tuʻu hoʻomou falala kia houʻeiki, ki ha hakoʻi tangata ʻoku ʻikai ai ha tokoni. ʻOku mole ʻene manava, ʻoku ne foki ki hono kelekele; ko e ʻaho pe ko ia ko ʻene ngaahi fakakaukau ʻoku mate.” ʻOku fakalea ʻe he liliu Byington ʻa e konga fakaʻosi ʻo e veesi 4: “ʻI he ʻaho ko iá ʻoku mole kotoa ai ʻa ʻene loto-leleí.”—Sāme 146:​3, 4.

Ko e faleʻi ke ʻoua ʻe falala ki he kau taki fakaetangatá ʻe faingataʻa nai ke tali. Kae kehe, ʻoku ʻikai pehē ʻe he Tohi Tapú ʻe ʻikai ʻaupito ke maʻu ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá ha tuʻunga taki lelei mo tuʻu maʻu. “Vakai ʻe pule maʻoniʻoni ha tuʻi,” ko e lau ia ʻa e Aisea 32:1. Ko Sihova ko e ʻOtuá, ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo e tangatá, kuó ne teuteu “ha tuʻi,” ko ha Taki, ʻa ia ʻe vavé ni ke ne puleʻi kakato ʻa e ngaahi meʻa ʻi he māmaní. Ko hai ia? ʻOku fakahaaʻi ia ʻi he kikite Fakatohitapú.

Tokotaha ʻOku Taau Moʻoni ke Takí

ʻI he taʻu ʻe ua afe kuohilí, naʻe tala ai ʻe ha ʻāngelo ki ha finemui Siu ko hono hingoá ko Mele: “Te ke tuʻituʻia, pea te ke ʻaloʻi ha tama, pea te ke fakahingoa ia ko Sisu. Pea ʻe hoko ko e lahi ʻa e toko taha ko ia; pea ʻe lau ia ko e ʻAlo ʻo e ʻEiki Taupotu; pea ʻe foaki kiate ia ʻe he ʻEiki ko e ʻOtua ʻa e taloni ʻo ʻene kui ko Tevita: pea te ne tuʻi ki he hako ʻo Sekope ʻo lauikuonga; pea ko ʻene pule ʻe ʻikai ngata.” (Luke 1:​31-33) ʻIo, ko Sīsū ʻo Nasaletí ʻa e Tuʻi ʻo e kikite Fakatohitapú.

Ko e ngāue ʻaati fakalotú ʻoku faʻa tā valivaliʻi ai ʻa Sīsū ko ha pēpē, ko ha tokotaha sino vaivai masiva, pe ko ha taha anga-fefeka ʻokú ne fakamoʻulaloa ʻikai talitekeʻi ha meʻa pē ʻe hoko kiate ia. Ko e ngaahi ʻīmisí ni ʻoku ʻikai ueʻi ai ha falala kiate ia ʻi he tuʻunga ko e Pulé. Kae kehe, ko e Sīsū Kalaisi moʻoni ʻo e Tohi Tapú, naʻe tupu hake ia ʻo hoko ko ha tangata mālohi mo matuʻotuʻa naʻe fonu ʻi he faivelengá mo mateuteu ke fai ha meʻa. Pea naʻá ne maʻu ʻa e ngaahi ʻulungāanga kehe ʻa ia naʻá ne taau ai ki he tuʻunga takí. (Luke 2:​52) ʻOku hoko hake heni ha ngaahi tafaʻaki siʻi ʻo hono angaʻitangata tuʻu-ki-muʻá.

Naʻe tauhi maʻu ʻe Sīsū ʻa e anga-tonu haohaoa. Ko hono anga-faitotonu mo totonú naʻe aʻu ia ki ha tuʻunga naʻá ne poleʻi fakahāhā ai ʻa hono ngaahi filí ke nau ʻomai ha tukuakiʻi totonu fekauʻaki mo ia. Naʻe ʻikai te nau lava. (Sione 8:​46) Ko ʻene ngaahi akonaki taʻemālualoí naʻe fakalotoʻi ai ʻa e kakai loto-moʻoni tokolahi ke nau hoko ko hono kau muimui.​—Sione 7:​46; 8:​28-​30; 12:19.

Naʻe fakatapui kakato ʻa Sīsū ki he ʻOtuá. Naʻá ne mātuʻaki fakapapauʻi ke fakaʻosi ʻa ʻene ngāue naʻe vaheʻi ange ʻe he ʻOtuá ʻo ʻikai lava ai ʻe ha tokotaha feʻauhi—fakaetangata pe tēmeniō—ke taʻofi ia. Ko e ngaahi ʻohofi fakamālohí naʻe ʻikai te ne ilifia ai. (Luke 4:​28-​30) Naʻe ʻikai fakalotosiʻiʻi ia ʻe he ongosiá mo e fiekaiá. (Sione 4:​5-​16, 31-​34) Neongo naʻe liʻaki ia ʻe hono ngaahi kaumeʻá, naʻe ʻikai ʻaupito te ne afe mei heʻene taumuʻá.​—Mātiu 26:​55, 56; Sione 18:​3-9.

Naʻe tokanga lahi ʻa Sīsū ki he kakaí. Naʻá ne tokonaki ʻa e meʻakai ki he fiekaiá. (Sione 6:​10, 11) Naʻá ne ʻoange ʻa e fakafiemālie ki he loto-mafasiá. (Luke 7:​11-​15) Naʻá ne fakafoki ke toe sio, fanongo mo moʻui lelei ʻa e faʻahinga naʻa nau fiemaʻu ha faitoʻó. (Mātiu 12:22; Luke 8:​43-​48; Sione 9:​1-6) Naʻá ne ʻoange ʻa e fakalototoʻa ki heʻene kau ʻapositolo ngāue mālohí. (Sione, vahe 13-​17) Naʻá ne fakamoʻoniʻi ko e “Tauhi Lelei” ia naʻe tokanga ki heʻene fanga sipí.—Sione 10:​11-14.

Naʻe loto-lelei ʻa Sīsū ke ngāue. Naʻá ne fufulu ʻa e vaʻe ʻo ʻene kau ʻapositoló koeʻuhi ke akoʻi kia kinautolu ha lēsoni mahuʻinga. (Sione 13:​4-​15) Ko hono vaʻé tonu naʻe ʻuli ʻi heʻene malangaʻi ʻa e ongoongo leleí ʻi he ngaahi hala efua ʻo ʻIsilelí. (Luke 8:1) Naʻa mo e taimi naʻá ne palani ai ke mālōlō ʻi ha “potu lala,” naʻá ne tali ʻa e taimi naʻe kumi ai kiate ia ʻa e fuʻu kakaí ki ha fakahinohino lahi angé. (Maake 6:​30-34) Naʻá ne fokotuʻu ai ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo e tōtōivi ki he kau Kalisitiané kotoa.​—1 Sione 2:6.

Naʻe fakaʻosi ʻe Sīsū ʻa ʻene ngāué pea mavahe atu mei he māmaní. Ko ha pale ki heʻene faitōnungá, naʻe ʻoange kiate ia ʻe Sihova ko e ʻOtuá ʻa e tuʻunga tuʻí mo e moʻui taʻefaʻamate ʻi hēvani. Fekauʻaki mo Sīsū naʻe toetuʻú, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “I he e tau ilo kuo fokotuu a Kalaisi mei he bekia, bea e ikai toe bekia ia; e ikai toe buleʻi ia e he mate.” (Loma 6:​9, PM) ʻE lava ke ke fakapapauʻi ko ia ʻa e Taki lelei taha ʻe malava ki he faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI hono puleʻi kakato pē ʻe Kalaisi Sīsū ʻa e māmaní, ʻe ʻikai ha fiemaʻu ke fakamafaiʻi ha taha kehe, pea ʻe ʻikai ʻaupito ke ʻi ai ha fiemaʻu ki ha liliu ʻi he tuʻunga takí. ʻE ʻikai ʻaupito ke toʻo ia lolotonga ʻene ʻi hono lakangá, pea ko ʻene ngāué ʻe ʻikai ke taʻefakahoko ia pe maumauʻi ʻe ha tokotaha fetongi taʻefeʻunga. Ka ko e hā te ne fai tefito ke maʻu ʻaonga ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá?

Ko e Meʻa ʻe Fai ʻe he Taki Foʻou ko Ení

ʻOku ʻomai ʻe he Sāme 72 kia kitautolu ha ngaahi fakaikiiki fakaekikite ki he founga ʻe pule mai ai ʻa e Tuʻi haohaoa mo taʻefaʻamate ko ení. ʻI he Sāme 72:7, 8 veesi 7 mo e 8, ʻoku tau lau ai: “Ke toʻulu ʻa e maʻoniʻoni ʻi hono kuonga; pea ke leta ʻa e melino, kae ʻoua ke ngata ʻa e mahina. Ke ne pule foki mei he tahi ki he tahi, pea mei he vaitafe ki he ngataʻanga ʻo mamani.” ʻI he malumalu ʻo ʻene pule ʻaongá, ʻe maʻu ai ʻe he kau nofo ʻi he māmaní ʻa e maluʻanga taʻengata mo taʻemamotu. Te ne fakaʻauha ʻa e meʻatau kotoa pē ʻoku ʻi aí pea te ne toʻo mei he loto ʻo e tangatá naʻa mo e holi ki he fepakí. Ko e kau tangata ko ia ʻoku nau ʻohofi he ʻahó ni ʻa e niʻihi kehé hangē ha fanga laione fekaí pe ʻoku nau tōʻonga hangē ha fanga pea ʻiteʻita ki honau ngaahi kaungāʻapí ʻe liliu fakaʻaufuli honau ʻulungāangá. (Aisea 11:​1-9) ʻE lahi ʻa e melinó.

ʻOku toe pehē ʻi he Sāme 72:12-14 ʻi he veesi 12 ki he 14: “ʻOku ne fakahaofi ʻa e masiva ʻo ka tangi; ko e vaivai foki mo ia ʻoku ʻikai hano tokoni. Ko e tuʻutamaki mo e masiva ʻoku ne fakaʻatuʻi, pea ko e ngaahi laumalie ʻo e masiva ʻoku ne fakamoʻui. ʻOku ne huhuʻi honau laumalie mei he maumau mo e fakamalohi, pea ʻoku mahuʻinga honau toto ʻi heʻene vakai.” Ko e māʻulaló, masivá mo e faingataʻaʻiá te nau hoko ko e konga ʻo e fāmili fakaetangata fiefia pē taha, ʻo fāʻūtaha ʻi he malumalu ʻo e tuʻunga taki ʻa e Tuʻi ko Sīsū Kalaisí. ʻE fakamatalaʻi ʻenau moʻuí ʻaki ʻa e fiefia, ʻo ʻikai ʻaki ʻa e mamahi mo e siva ʻa e ʻamanakí.​—Aisea 35:10.

ʻOku talaʻofa mai ʻi he Sāme 72:16 veesi 16: “Ke mafola mai ʻa e koane ʻi he fonua, pea lea hange ko Lepanoni hono fua ʻi he funga moʻunga.” Ko e fiekaiá ʻokú ne taaʻi hokohoko ʻa e laui miliona ʻi he māmaní he ʻahó ni. Ko e ngaahi meʻa fakapolitikí mo e mānumanú ʻokú ne faʻa taʻofi ʻa e tufotufa totonu ʻo e meʻakai feʻungá, ko ia ai ko e fuʻu tokolahi, tautefito ki he fānaú ʻoku nau mate ʻi he fiekaiá. Ka ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa Sīsū Kalaisí, ʻe mole atu ai ʻa e palopalemá ni. ʻE tāpuakiʻi ʻa e māmaní ʻaki ʻa e ngaahi utu-taʻu lelei ʻo e meʻakai ifo. Ko e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá te nau mākona.

Te ke saiʻia ke fiefia ʻi he ngaahi tāpuaki ko ia ʻo e tuʻunga taki leleí? Kapau ko ia, ʻoku mau fakalototoʻaʻi koe ke ke ako fekauʻaki mo e Taki ʻa ia ʻe vavé ni ke ne fakahoko ʻa e pule kakato ki he māmaní kotoa. ʻE tokoniʻi fiefia koe ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke ke fai ia. ʻE ʻikai ke siva ʻa hoʻo ʻamanakí, he ko Sihova tonu ʻokú ne folofola fekauʻaki mo hono ʻAló: “Kuo u fakanofo ʻeku tuʻi aʻaku, ʻi funga Saione ko ʻeku moʻunga tapu.”—Sāme 2:6.

[Puha ʻi he peesi 5]

FAKAFOKIFĀ ʻA E MAVAHE MEI HE MAFAÍ

ʻOku lava ke faʻa fakafalala ha pule ki he fakaʻapaʻapa mo e poupou ʻa e faʻahinga ʻoku pule ki aí kapau ʻokú ne ʻoange kia kinautolu ha tuʻunga lelei ʻo e melinó mo ha ngaahi tuʻunga malu ʻi he moʻuí. Kae kehe, kapau ʻe mole ʻa e falala kiate ia ʻa e kakaí ʻi ha faʻahinga ʻuhinga, ʻe vave ʻa e heka ʻa ha tokotaha kehe ʻi he tuʻunga mafaí. ʻOku hoko hake heni ʻa e ngaahi fakatātā ʻo e ngaahi tuʻunga naʻá ne fakamālohiʻi fakafokifā ʻa e kau pule mālohí ke mavahe mei he mafaí.

Ngaahi tuʻunga kovi ʻi he nofó. ʻI he konga ki mui ʻo e senituli hono 18, naʻe fakamālohiʻi ai ʻa e kau tangataʻifonua Falanisē tokolahi ke nau nofo ʻi ha moʻui ʻa ia naʻe kavengaʻia ʻi he ngaahi tukuhaú pea nounou ʻa e meʻakaí. Ko e ngaahi tuʻungá ni naʻe tokoni ia ki he Liukava Falaniseé, ʻa ia naʻe ʻave ai ʻi he 1793 ʻa Tuʻi Lui XVI ki he mīsini tuʻusi ʻulú.

Tau. Naʻe fakangata ʻi he Tau I ʻa Māmaní ʻa e pule ʻa e niʻihi ʻo e kau ʻemipola mālohi taha ʻi he hisitōliá. Ko e fakatātaá, ʻi he 1917 ko ha tau naʻá ne fakatupunga ʻa e nounou ʻo e meʻakaí ʻi St. Petersburg, Lūsia, naʻá ne fakaʻaiʻai ʻa e Liukava Fepuelí. Ko e angatuʻu ko ení naʻe toʻo ai mei he taloní ʻa Sā Nikolasi II pea iku ai ki he pule faka-Kominiusí. ʻI Nōvema 1918, naʻe fiemaʻu ai ʻe Siamane ʻa e melinó, ka naʻe ʻikai tuku ʻa e tau ʻa e ngaahi Faʻahí kae ʻoua kuo fai ha liliu ʻi he tuʻunga pulé. Ko hono olá, naʻe fakamālohiʻi ai ʻa ʻEmipola Vilihemi II ʻo Siamané ke hola ki Netaleni.

Holi ki ha ngaahi sisitemi founga-pule kehekehe. ʻI he 1989 naʻe toʻo ai ʻa e Puipui Ukameá. Ko e ngaahi founga-pule naʻe hā ngali faingataʻa hangē ha maká naʻe movete ia ʻi hono siʻaki ʻe he faʻahinga naʻa nau pule ki aí ʻa e Kominiusí pea fokotuʻu ʻa e ngaahi faʻunga pule kehekehe.

[Fakatātā ʻi he peesi 7]

Naʻe fafanga ʻe Sīsū ʻa e fiekaiá, fakamoʻui ʻa e mahakí pea fokotuʻu ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ki he kau Kalisitiane kotoa pē

[Maʻuʻang ʻo e Tā ʻi he peesi 4]

Lloyd George: Photo by Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share