ʻOku Totonu ke Fēfē Hono Manatua ʻo Sīsū Kalaisí?
Ko Sīsū Kalaisí “ko e taha moʻoni ia ʻi he kakai faitākiekina lahi taha ʻa ia kuo moʻui maí.”—“The World Book Encyclopedia.”
KO E kau tangata lalahí ʻoku faʻa manatua kinautolu ʻi he meʻa naʻa nau faí. Ko ia ko e hā ʻoku manatua ai ʻe he tokolahi ʻa Sīsū ʻi hono ʻaloʻí kae ʻikai ko ʻene ngaahi ngāué. ʻI he kotoa ʻo e Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiané, ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku lava ke nau fakalau ʻa e ngaahi meʻa takatakai ʻi hono ʻaloʻí. Ko e toko fiha ʻoku nau manatuʻi mo feinga ke ngāueʻaki ʻa ʻene akonaki māʻolungá hangē ko ia ʻoku maʻu ʻi he Malanga he Moʻungá?
Ko e moʻoni, ko e ʻaloʻi ʻo Sīsuú naʻe mahuʻinga, ka ko ʻene muʻaki kau ākongá naʻa nau fokotuʻu ʻa e tuʻunga mahuʻinga lahi ange ki he meʻa naʻá ne faí pea ki he meʻa naʻá ne akoʻí. Ko e moʻoni, naʻe ʻikai ʻaupito fakataumuʻa ʻa e ʻOtuá ke fakasiʻisiʻi ʻe he ʻaloʻi ʻo Kalaisí ʻa e mahuʻinga ʻo ʻene moʻui ko ha tangata matuʻotuʻá. Neongo ia, kuo lavameʻa ʻa e Kilisimasí ʻi hono fakaʻuliʻulilātaiʻi e mahuʻinga ʻo e tokotaha ko Kalaisí ʻi ha tuʻunga fihi ʻo e ngaahi talatupuʻa mo e fananga ʻo e ʻAloʻí.
ʻOku malanga hake ʻa e toe fehuʻi fakahohaʻa ʻe taha fekauʻaki mo e natula ʻo e ngaahi kātoanga Kilisimasí. Kapau naʻe foki mai ʻa Sīsū he ʻahó ni ki he māmaní, ko e hā ʻene fakakaukau fekauʻaki mo e tuʻunga fakakomēsiale kotoa ʻo e Kilisimasí? ʻI he taʻu ʻe ua afe kuohilí, naʻe ʻaʻahi ai ʻa Sīsū ki he temipale ʻi Selusalemá. Naʻá ne ʻita tōlili ʻi he kau fetongi paʻangá mo e kau faifakatau ʻa ia naʻa nau ngāueʻaki ʻa e kātoanga fakalotu faka-Siú ke fakatupu paʻanga ai. “ʻAve ʻa e ngaahi meʻa na” ko ʻene leá ia. “ʻOua ʻe ngaohi ʻa e fale o ʻeku Tamai koe fale fakatau.” (Sione 2:13-16) ʻOku hā mahino, naʻe ʻikai hōifua ʻa Sīsū ki hono fio ʻa e komēsialé mo e lotú.
ʻOku fakahaaʻi ʻe he kau Katolika Sipeini loto-moʻoni tokolahi ʻa e hohaʻa fekauʻaki mo e natula fakakomēsiale fakautuutu ʻo e Kilisimasí. Neongo ia, ko ha hehema pehē ki he tuʻunga fakakomēsialé ʻoku hā ngali ʻikai ala kalofi ia ʻi he vakai atu ki he ngaahi tupuʻanga ʻo e ngaahi tōʻongafai faka-Kilisimasi lahi. Ko e fainusipepa ko Juan Arias ʻokú ne fakahaaʻi: “Ko e faʻahinga ko ia ʻi loto ʻi he lotu faka-Kalisitiané, ʻa ē ʻoku nau fakaangaʻi ʻa e founga ʻo e hoko ʻa e Kilisimasí ʻo ‘fakapanganí’ pea līʻoa ʻa e tuʻunga lahi ki he fakafiefiá mo e maʻu lahi ʻo e koloá ʻo laka ia ʻi he lotú, ʻoku ʻikai ʻaupito te nau lāuʻilo naʻa mo hono tupuʻanga ʻo e ʻAloʻí . . . ʻoku ʻosi fakatahaʻi ai ʻa e ngaahi tafaʻaki lahi ʻo e kātoanga pangani faka-Loma [ʻo e laʻaá].”—El País, Tīsema 24, 2001.
ʻI he ngaahi taʻu ki mui ní, kuo fakamatala ai ʻa e kau fainusipepa mo e ngaahi ʻenisaikolopētia faka-Sipeini lahi ki he ngaahi tupuʻanga fakapangani ʻo e ngaahi kātoanga tukufakaholo faka-Kilisimasí, pea pehē ki honau ngaahi ʻuhinga fakakomēsialé. ʻI he fekauʻaki mo e ʻaho ki he ngaahi kātoanga Kilisimasí, ko e Enciclopedia de la Religión Católica ʻoku fakamatalaʻi hangatonu ai: “Ko e ʻuhinga naʻe fili ai ʻa e Siasi faka-Lomá ke vaheʻi ʻa e ʻaho ko ení ki he kātoangá ʻoku hā ngali ko ʻene hehema ke fetongiʻaki ʻa e ngaahi kātoanga panganí ʻa e ngaahi kātoanga faka-Kalisitiané. . . . ʻOku tau ʻiloʻi ʻi Loma he taimi ko iá, naʻe fakatapui ai ʻe he kau panganí ʻa Tīsema 25 ki he kātoanga ʻo natalis invicti, ko e fanauʻi ʻo e ‘laʻā taʻealaikunaʻí.’”
Ko e Enciclopedia Hispánica ʻoku fakamatala meimei tatau ai: “Ko e ʻaho 25 ʻo Tīsemá ki he kātoanga ʻo e Kilisimasí ʻoku ʻikai ko e tupu ia mei ha ʻaho fakamanatu totonu, ka ʻi hono kehé, ko hono ʻai ia ke Kalisitiane ʻa e ngaahi kātoanga ʻo e puli ʻa e laʻaá he faʻahitaʻu momokó ʻa ia naʻe kātoangaʻi ʻi Lomá.” Naʻe anga-fēfē hono kātoangaʻi ʻe he kau Lomá ʻa e hopo hake ʻa e laʻaá ʻi he langí he hili ʻa e taimi momokó? ʻAki ʻa e kātoanga kai, paati longoaʻa mo e fefetongiʻaki meʻaʻofa. Koeʻuhi ko e toumoua ʻa e kau maʻu mafai ʻo e siasí ke fakangata ha kātoanga manakoa peheé, naʻa nau “ʻai ia ke Kalisitiane” ʻaki hono ui ko e ʻaloʻi ʻo Sīsuú kae ʻikai ko e fanauʻi ʻo e laʻaá.
ʻI he kamatá, ʻi he senituli hono faá mo hono nimá, naʻe taʻofingataʻa ai ʻa e pipiki ʻi he lotu ki he laʻaá mo hono ngaahi anga fakafonuá. Ko e “Sangato” Katolika ko ʻAokositainé (354-430 T.S.) naʻá ne ongoʻi ʻokú ne moʻuaʻaki ke ekinaki ki he kaungātuí ke ʻoua ʻe kātoangaʻi ʻa Tīsema 25 hangē ko ia naʻe fai ʻe he kau panganí ʻi hono fakalāngilangiʻi ʻo e laʻaá. Naʻa mo e ʻahó ni, ko e ngaahi kātoanga motuʻa faka-Lomá ʻoku hā ngali ʻokú ne maʻu ʻa e tuʻunga tākiekina māʻolunga.
Ko e Kātoanga Lelei ki he Fakafiefiá mo e Fakakomēsialé
ʻI he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, kuo fakahoko ai ʻe ha ngaahi meʻa tefito ha ngafa pau ʻi hono fakafuo ʻa e Kilisimasí ke hoko ko e kātoanga fakavahaʻapuleʻanga manakoa taha ia ki he fakafiefiá mo e fakakomēsialé. Pehē foki, ko e ngaahi anga fakafonua ʻo e ngaahi kātoanga faʻahitaʻu momoko kehe, tautefito ki he ngaahi kātoanga ko ia ʻi ʻIulope tokelaú, naʻe fāitaha māmālie ia mo e sīpinga faka-Lomá.a Pea ʻi he senituli hono 20, ko e kau mataotao tuʻuaki koloá mo fakakomēsialé naʻa nau pouaki loto-māfana ai ha anga fakafonua pē ʻe lava ke ne fakatupunga ha ngaahi fuʻu tupu lahi faufaua.
Ko e hā ʻa e olá? Ko e kātoanga ʻo e ʻaloʻi ʻo Kalaisí kae ʻikai ko e mahuʻinga ʻo iá kuo hoko ʻo mahuʻinga taupotu. ʻI he ngaahi tuʻunga lahi, naʻa mo e lave kia Kalaisí kuo meimei pulia ia mei he Kilisimasi tukufakaholó. “Ko e [Kilisimasí] ko ha kātoanga fakamāmani ia, ko ha meʻa ki he fāmilí, pea ʻoku kātoangaʻi ʻe he tokotaha kotoa ʻi he founga pē ʻaʻana,” ko e fakamatala ia ʻa e nusipepa Sipeini ko e El País.
ʻOku tapua mei he fakamatala ko ení ha hehema fakautuutu ki ai ʻi Sipeini mo e ngaahi fonua lahi kehe ʻi he kotoa ʻo e māmaní. Lolotonga ʻa e hoko ai pē ʻo fuʻu tōtuʻa ʻa e ngaahi kātoanga Kilisimasí, ʻoku hōloa ʻa e ʻilo ia kia Kalaisí. Ko hono moʻoní, ko e ngaahi kātoanga Kilisimasí kuo toe foki lahi ia ki he meʻa naʻa nau muʻaki ʻi ai ʻi he taimi ʻo Lomá—ko e paati longoaʻa, kātoanga kai mo e fefetongiʻaki ʻo e ngaahi meʻaʻofá.
Kuo ʻAloʻi Mai ha Tama
Kapau naʻe ʻikai ha kaunga ʻo e Kilisimasi tukufakaholó kia Kalaisi, ʻoku totonu ke fēfē hono manatua ʻe he kau Kalisitiane moʻoní ʻa e ʻaloʻi mo e moʻui ʻa Kalaisí? ʻI he senituli ʻe fitu ki muʻa he ʻaloʻi ʻo Sīsuú, naʻe kikite ai ʻa ʻAisea fekauʻaki mo ia: “Kuo ʻaloʻi mai ha Tama, kuo tuku mai ha Foha: pea ʻe ʻi hono uma ʻa e puleʻanga.” (Aisea 9:6 [Ai 9:5, PM]) Ko e hā naʻe fakahaaʻi ai ʻe ʻAisea ko e ʻaloʻi ʻo Sīsuú mo e ngafa hoko atu aí ʻe mātuʻaki mahuʻingá? Koeʻuhi ʻe hoko ʻa Sīsū ko e tokotaha-pule māfimafi. ʻE ui ia ko e Pilinisi ʻo e Melinó, pea ʻe ʻikai ha ngataʻanga ʻo e melinó pe ko ʻene pule fakapilinisí. ʻIkai ko ia pē, ko e tuʻunga-pule ʻo Sīsuú ʻe fakatolonga ia ʻaki “ʻa e fakakonisitutone [pe fakamaau totonu] mo e faitotonu.”—Aisea 9:7 (Ai 9:6, PM).
Naʻe fakaongo atu ʻe he ʻāngelo ko Kepalelí ʻa e meʻa ne tala ʻe ʻAiseá ʻi heʻene fanongonongo kia Mele ʻa e ʻaloʻi ka hoko mai ʻo Sīsuú. “ʻE hoko ko e lahi ʻa e toko taha ko ia; pea ʻe lau ia ko e ʻAlo ʻo e ʻEiki Taupotu,” ko ʻene tomuʻa talá ia. “Pea ʻe foaki kiate ia ʻe he ʻEiki ko e ʻOtua ʻa e taloni ʻo ʻene kui ko Tevita: pea te ne tuʻi ki he hako ʻo Sekope ʻo lauikuonga; pea ko ʻene pule ʻe ʻikai ngata.” (Luke 1:32, 33) ʻOku hā mahino, ko e ʻuhinga tefito ʻo e ʻaloʻi ʻo Sīsuú ʻoku felāveʻi ia mo e ngāue ʻe fakahoko ʻe Kalaisi ʻi he tuʻunga ko e Tuʻi fakanofo ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Ko e pule ʻa Kalaisí ʻe lava ke maʻu ʻaonga mei ai ʻa e tokotaha kotoa, ʻo kau ai koe mo e faʻahinga ʻokú ke ʻofa aí. Ko hono moʻoní, naʻe fakahaaʻi ʻe he kau ʻāngeló ko hono ʻaloʻí ʻe ʻomai ai ʻa e “melino ki māmani ki he kakai kuo hoifua ki ai [ʻa e ʻOtuá].”—Luke 2:14.
Ko hai ia ʻoku ʻikai fakaʻamu ke moʻui ʻi ha māmani ʻo e melinó mo e fakamaau totonú? Ka ke maʻu ʻa e melino ʻe ʻomai ʻe he pule ʻa Kalaisí, ʻoku fiemaʻu ke tau fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá pea maʻu ha vahaʻangatae lelei mo ia. Naʻe pehē ʻe Sīsū ko e ʻuluaki sitepu ki ha vahaʻangatae peheé ko e ako fekauʻaki mo e ʻOtuá pea mo Kalaisi. “Ko eni ia ʻa e moʻui taʻengata,” ko e lea ia ʻa Sīsuú, “ke nau fai ke ʻilo koe ko e Otua moʻonia pe taha, pea mo Sisu ne ke fekau mai ko e Misaia.”—Sione 17:3.
ʻI heʻetau ʻiloʻi lelei pē ʻa Sīsuú, ʻe ʻikai kei fiemaʻu ai ke tau fifili ki he founga te ne saiʻia ke tau manatua ai iá. ʻE hoko ia ʻi he kaí, inú, mo e fefoakiʻaki meʻaʻofa ʻi he ʻaho tatau mo ha kātoanga fakapangani motuʻa? ʻOku ngalingali ʻe ʻikai pehē. ʻI he pō ki muʻa heʻene pekiá, naʻe tala ai ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ʻa e meʻa naʻá ne fiemaʻú. “Ko ia ʻoku maʻu ʻeku ngaahi tuʻutuʻuni, mo tauhi ki ai, ko ia ia ʻoku ʻofa kiate au: pea ko ia ʻoku ʻofa kiate au ʻe ʻofeina ia ʻe heʻeku Tamai, pea te u ʻofa mo au kiate ia.”—Sione 14:21.
Kuo fai ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ha ako lahi ʻo e Tohi Tapu Māʻoniʻoní, ʻa ia kuó ne tokoniʻi kinautolu ke nau mahinoʻi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo Sīsuú. Te nau fiefia ke tokoniʻi koe ʻi hono maʻu ha fakamaama ki he ngaahi fekau mātuʻaki mahuʻinga ko iá koeʻuhi ke lava ʻo ke manatua ai ʻa Sīsū ʻo hangē ko ia ʻoku totonu ke manatua ai iá.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e fuʻu ʻakau Kilisimasí mo e fōtunga ʻo Sanitā Kolosí ko e ongo fakatātā mataʻāʻā ia ʻe ua.
[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 6, 7]
ʻOku ʻIkai Fakaʻaiʻai ʻe he Tohi Tapú ʻa e Kātoanga Kaí mo Hono Foaki ʻo e Ngaahi Meʻaʻofá?
Ko e Foaki ʻo e Ngaahi Meʻaʻofá
ʻOku tali ʻe he Tohi Tapú ʻa hono foaki ʻo e ngaahi meʻaʻofá, ko Sihova tonu ʻoku ui ia ko e Tokotaha-Foaki ʻo e ‘foaki lelei, mo e meʻaʻofa haohaoa.’ (Semisi 1:17) Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ko e ngaahi mātuʻa leleí te nau foaki ʻa e ngaahi meʻaʻofa ki heʻenau fānaú. (Luke 11:11-13) Ko e ngaahi kaumeʻa ʻo Siopé mo e ngaahi mēmipa ʻo hono fāmilí naʻa nau foaki ʻa e ngaahi meʻaʻofa kia Siope ʻi heʻene toe foki ʻo moʻui leleí. (Siope 42:11) Kae kehe, naʻe halaʻatā ke fiemaʻu ʻi he foaki peheé ha ngaahi ʻaho kātoanga makehe. Naʻe tupu ia mei he lotó.—2 Kolinito 9:7.
Ngaahi Fakatahataha Fakafāmili
ʻOku lava ke fai ʻi he ngaahi fakatahataha fakafāmilí ʻa e meʻa lahi ke fakafāʻūtahaʻi ʻa e ngaahi mēmipa fakafāmilí, tautefito kapau ʻoku ʻikai te nau kei nofo ʻi he fale tatau. Naʻe kau ʻa Sīsū mo ʻene kau ākongá ki ha kātoanga mali ʻi Kena, ʻoku ʻikai ha veiveiua ko ha fuʻu fakatahataha lahi ia ʻa e fāmilí mo e ngaahi kaumeʻá. (Sione 2:1-10) Pea ʻi he talanoa fakatātā ʻa Sīsū fekauʻaki mo e foha maumau-koloá, naʻe kātoangaʻi ai ʻe he tamaí ʻa e toe foki mai ʻa hono fohá ʻaki ha kātoanga kai fakafāmili, ʻa ia naʻe kau ki ai ʻa e ngaahi fasi pea mo e hula.—Luke 15:21-25.
Maʻu ha Kai Lelei
ʻOku toutou lave ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻoku nau maʻu ha meʻakai lelei mo e fāmilí, ngaahi kaumeʻá, pe ko e kaungālotú. ʻI he taimi naʻe ʻaʻahi ai ʻa e kau ʻāngelo ʻe toko tolu kia ʻĒpalahamé, naʻá ne teuteu ha kātoanga kia kinautolu naʻe kau ai ʻa e pulu, huʻakau, pata mo e fanga kiʻi keke fuopotopoto. (Senesi 18:6-8) Naʻe fakamatalaʻi ʻe Solomone ʻa e ‘kaí, inú mo e fakafiefiá’ ko ha meʻaʻofa mei he ʻOtuá.—Koheleti 3:13; 8:15.
ʻOku hā mahino ʻoku fiemaʻu ʻe he ʻOtuá ke tau maʻu ʻa e meʻakai lelei ʻi he feohi mo e ngaahi kaumeʻá mo e fāmilí, pea ʻokú ne hōifua ki hono foaki ʻo e ngaahi meʻaʻofá. ʻOku tau maʻu ʻa e faingamālie feʻunga ke fai ia ʻi ha taimi pē ʻi he kotoa ʻo e taʻú.