LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w05 2/15 p. 23-26
  • ‘Kapau ʻOku Fakamālohiʻi Koe ki he Ngāué’

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • ‘Kapau ʻOku Fakamālohiʻi Koe ki he Ngāué’
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2005
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Ngāue Naʻe Pau ke Fai
  • ʻI he Malumalu ʻo e Pule Faka-Lomá
  • Founga ʻOku Totonu ke Taliʻaki ʻe he Kau Kalisitiané
  • ʻAlu ʻi he Maile ʻe Ua
  • Ko Hono ʻOange kia Sisa ʻa e Ngaahi Meʻa ʻa Sisá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1996
  • Ko e Vakai ʻa e Kalisitiané ki he Tuʻunga-Pulé
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1994
  • ʻOtuá mo Sisa
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1996
  • Naʻá Ke ʻIloʻi?
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2012
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2005
w05 2/15 p. 23-26

‘Kapau ʻOku Fakamālohiʻi Koe ki he Ngāué’

“EI MEʻA! Tuku he taimí ni pē ʻa e meʻa ʻokú ke faí peá ke haʻu leva ki heni ʻo fua ʻa ʻeku haʻinga meʻá.” ʻOkú ke fakakaukau naʻe mei fēfē ʻa e tali ʻa ha Siu femoʻuekina ʻi he ʻuluaki senitulí kapau naʻe tala ange kiate ia ʻa e meʻá ni ʻe ha sōtia Loma? ʻI heʻene Malanga ʻi he Moʻungá, naʻe faleʻi ai ʻe Sīsū: “Bea ko ia e fakafiuʻi [pe fakamālohiʻi] koe ke mo o mo ia i he maile e taha, alu mo ia i he maile e ua.” (Mātiu 5:​41, PM) Naʻe anga-fēfē hono mahinoʻi ʻa e faleʻi ko iá ʻe he kau fanongo ʻa Sīsuú? Pea ʻoku totonu ke ʻuhinga ia ki he hā kia kitautolu he ʻaho ní?

Ke maʻu ʻa e ngaahi talí, ʻoku fiemaʻu ke tau ʻilo fekauʻaki mo e ngāue naʻe pau ke fai ʻi he kuonga muʻá. Ko e tōʻonga ko iá naʻe mātuʻaki maheni mo ia ʻa e kau nofo ʻIsileli ʻi he ʻaho ʻo Sīsuú.

Ngāue Naʻe Pau ke Fai

Ko e fakamoʻoni ʻo e ngāue naʻe pau ke faí (pe corvée) ʻi he Hahake Ofí ʻoku fakaʻaho ia ki he senituli hono 18 K.M. Ko e ngaahi tohi fakalele ngāue mei he kolo Sīlia motuʻa ko Alalakh ʻoku lave ai ki he ngaahi kulupu corvée naʻe ui ʻe he puleʻangá ki he ngāue fakaekinautolu. ʻI ʻIukaliti, ʻi he matāfonua Sīliá, naʻe fakamoʻulaloaʻi ai ʻa e kau faama kelekele totongí ki he ngaahi ngāue meimei tatau tuku kehe kapau naʻe fakaʻatā mei ai ʻe he tuʻí.

Ko e moʻoni, ko e kakai naʻe ikunaʻi pe fakavaivaiʻí naʻe faʻa vaheʻi kinautolu ki he ngāue fakamamahi. Naʻe fakamālohiʻi ʻe he kau pule ngāue ʻIsipité ʻa e kau ʻIsilelí ke nau ngāue pōpula ange kia kinautolu ʻi hono ngaohi ʻo e pilikí. Ki mui ai, naʻe fakangāueʻi pōpula ʻe he kau ʻIsilelí ʻa e kau nofo Kēnani ʻi he Fonua ʻo e Talaʻofá pea naʻe hokohoko atu ʻa e ngaahi tōʻongafai meimei tatau ʻe Tēvita pea mo Solomone.​—Ekisoto 1:​13, 14; 2 Samiuela 12:31; 1 Tuʻi 9:​20, 21.

ʻI he taimi naʻe kole ai ʻa e kau ʻIsilelí ki hanau tuʻí, naʻe fakamatalaʻi ai ʻe Sāmiuela ʻa e tuʻunga ʻe ʻi ai ʻa e fiemaʻu totonu ʻa e tuʻí. Te ne ʻave ʻa e faʻahinga ʻoku pule ki aí ke ngāue ko e kau fakaʻuli saliote mo e kau tangata heka hoosi, ke nau fai ʻa e palaú mo e utu-taʻú, ke nau ngaohi meʻa tau, mo e hā fua. (1 Samiuela 8:​4-​17) Kae kehe, lolotonga ʻa hono langa ʻo e temipale ʻo Sihová, ʻi he lolotonga ia hono fakamoʻulaloaʻi ʻa e kau mulí ki he ngāue pōpula fakamamahí, “naʻe ʻikai ngaohi ʻe Solomone ha niʻihi ʻo haʻa Isileli ke hopoate: ka ko kinautolu ko e kau pateʻi tau, mo ʻene kau tamaioʻeiki, mo ʻene houʻeiki, mo ʻene ngaahi kapiteni, mo e angi ʻo ʻene tau saliote mo e tau hosi.”—1 Tuʻi 9:22.

Ka ki he kau ʻIsileli naʻe ngāue ʻi he ngaahi ngāue langá, ʻoku pehē ʻe he 1 Tuʻi 5:​13, 14: “Pea fai ʻe Kingi Solomone ha tuʻutuʻuni ngaue ki Isileli katoa; pea ko e tokolahi ʻo e kau ngaue ko e toko tolu mano. Pea ne fekau kinautolu ki Lepanoni ke fai fakalakanga, ʻo toko taha mano ki he mahina: naʻa nau mahina ʻe taha ʻi Lepanoni, pea mahina ʻe ua ʻi ʻapi.” “ʻOku ʻikai lava ke ʻi ai ha veiveiua,” ko e lau ia ʻa ha mataotao ʻe taha, “naʻe ngāueʻaki ʻe he ngaahi tuʻi ʻIsileli mo Siutá ʻa e corvée ko ha ngaahi founga ia ki hono maʻu ʻo e leipa taʻetotongi ki heʻenau ngaahi ngāue langá pea pehē ki he ngāue ʻi he ngaahi kelekele ʻo e tuʻí.”

Naʻe mamafa ʻa e kavengá ʻi he malumalu ʻo Solomoné. Naʻe mātuʻaki fakamamahi ia he ʻi he taimi naʻe fakamanamana ai ʻa Lehopoame ke fakalahi ʻa e ngaahi kavenga peheé, naʻe angatuʻu ʻa ʻIsileli kotoa ʻo tolomakaʻi ʻa e kau ʻōfisa naʻe fakanofo ki he faʻahinga naʻe ui ki he ngāue fakamamahí. (1 Tuʻi 12:​12-18) Kae kehe, naʻe ʻikai tāmateʻi ʻosi ʻa e tōʻonga ko ení. Ko ʻAsa, ʻa e mokopuna ʻo e Lehopoamé, naʻá ne fekauʻi ʻa e kakai ʻo Siutá ke nau langa ʻa e ongo kolo ko Kepa mo Misipaá, pea “naʻe ʻikai ha taha ʻe ʻatā” mei ai.—1 Tuʻi 15:22.

ʻI he Malumalu ʻo e Pule Faka-Lomá

ʻOku fakahaaʻi he Malanga ʻi he Moʻungá naʻe maheni ʻa e kau Siu ʻi he ʻuluaki senitulí mo e tuʻunga ʻo e malava ke ‘fakamālohiʻi ki he ngāué.’ Ko e kupuʻi leá ʻoku liliuʻi ai ʻa e foʻi lea faka-Kalaisi ko e ag·ga·reuʹo, ʻa ia naʻe muʻaki felāveʻi mo e ngāue ʻa e kau talafekau Pēsiá. Naʻa nau maʻu ʻa e mafai ke fakamālohiʻi ki he ngāué ʻa e kau tangata, fanga hoosi, ngaahi vaka, pe ko ha meʻa kehe pē naʻe fiemaʻu ke fakahoko vave ai ʻa e pisinisi fakapuleʻangá.

ʻI he ʻaho ʻo Sīsuú, naʻe puleʻi ai ʻa ʻIsileli ʻe he kau Lomá, ʻa ia naʻa nau ohi ha founga meimei tatau. ʻI he ngaahi vahefonua Hahaké, ʻi he tānaki atu ki he ngaahi tukuhau anga-mahení, naʻe lava ke kounaʻi ʻa e ngāue kuo pau ke faí mei he kakaí ʻi ha tuʻunga tuʻumaʻu pe anga-kehe. Naʻe ʻikai moʻoni ke manakoa ʻa e ngaahi ngāue peheé. ʻIkai ko ia pē, naʻe failahia ʻa hono faʻao taʻefakamafaiʻi ʻo e fanga monumanú, kau fakaʻulí, pe ngaahi saliote ki he fefonongaʻaki Fakapuleʻangá. Fakatatau ki he faihisitōlia ko Michael Rostovtzeff, ko e kau fakalele ngāué “naʻa nau feinga ke puleʻi pea ke fokotuʻutuʻu [ʻa e tuʻungá], kae ʻikai lavameʻa, he ʻi he lolotonga ʻene hokohoko atú, naʻe pau ke ne ʻomai ha ngaahi nunuʻa kovi. Naʻe tuku mai ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni lahi ʻe he kau ʻōfisa māʻolungá, ʻa ē naʻa nau feinga faitotonu ke taʻofi ʻa e fakaaoao mo e fakafeʻātungia naʻe tōʻongaʻaki ʻi he fokotuʻutuʻú . . . Ka naʻe kei fakafeʻātungia ai pē ʻa e tuʻungá.”

“Naʻe lava ke fakamālohiʻi ha taha pē ke ne fua ha meʻangāue ʻa ha kau tau ʻi ha foʻi mamaʻo pau,” ko e lau ia ʻa ha mataotao Kalisi, pea “naʻe lava ke fakamālohiʻi ha taha pē ke ne fakahoko ha faʻahinga ngāue pē naʻe fili ʻe he kau Lomá ke hilifaki kiate iá.” Naʻe hoko ia kia Saimone ʻo Sailiné, ʻa ia naʻe “kouna [pe fakamālohiʻi ki he ngāué]” ʻe he kau sōtia Lomá ke ne fua ʻa e ʻakau fakamamahi ʻo Sīsuú.—Mātiu 27:32.

ʻOku lave foki ʻa e ngaahi tohi faka-Lāpaí ki he tuʻunga taʻemanakoa ko ení. Ko e fakatātaá, naʻe fakamālohiʻi ha lāpai ke ne ʻave ha uta maile ki ha palasi. Naʻe lava ke ʻave ha kau ngāue leipa mei ha kau pule ngāue ʻo vaheʻi ki ha ngaahi ngāue kehe, lolotonga ia naʻe pau ke kei totongi pē ʻe he kau pule ngāué ʻenau ngaahi vahé. Ko e fanga monumanu utá pe pulu-tangatá naʻe lava ke faʻao fakamālohi. Kapau naʻe faifai pea toe fakafoki kinautolu, naʻe ngalingali ne ʻikai te nau ʻi ha tuʻunga feʻunga ke fai ha toe ngāue. ʻOku lava ke ke sio ki he ʻuhinga naʻe tatau ai ʻa hono faʻaó mo e faʻao ʻosí. Ko ia, naʻe fakahaaʻi ai ʻi ha foʻi palōveepi faka-Siu: “Ko e Angareia ʻoku hangē ia ko e maté.” ʻOku pehē ʻe ha faihisitōlia: “Naʻe lava ke hoko ʻo maumau ha kolo ʻi hono faʻao ʻa e pulu-tangata palaú ki he angareia kae ʻikai ko e fanga monumanu naʻe ngāueʻaki ki he tohó.”

ʻE lava ke ke fakaʻuta atu pē ki he taʻemanakoa ʻo e ngaahi ngāue peheé, tautefito koeʻuhi naʻe faʻa hilifaki ia fakataha mo e anga-fefeka pea mo e fakamaau taʻetotonu. ʻI he fakakaukau atu ki he fehiʻa naʻa nau ohi ki he ngaahi mafai Senitaile naʻe pule kia kinautolú, naʻe fehiʻa lahi ʻaupito ʻa e kau Siú ʻi he tuʻunga fakamā ʻo hono fakamālohiʻi kinautolu ki he ngāue fakamamahi peheé. ʻOku ʻikai ʻi ai ha lao te ne fakahaaʻi tonu mai ʻa e lahi naʻe lava ke fakamālohiʻi ai ha tangataʻifonua ke ne fua ha kavenga. ʻOku ngalingali naʻe ʻikai loto-lelei ʻa e tokolahi ke toe fakalaka atu ʻi ha sitepu lahi ange ʻi he meʻa naʻe fiemaʻu ʻe he laó.

Neongo ia, ko e tuʻunga eni naʻe ʻuhinga ki ai ʻa Sīsū ʻi heʻene pehē: “Bea ko ia e fakafiuʻi [pe fakamālohiʻi] koe ke mo o mo ia i he maile e taha, alu mo ia i he maile e ua.” (Mātiu 5:​41, PM) ʻI he fanongo ki aí, kuo pau pē naʻe fakakaukau ʻa e niʻihi ʻokú ne taʻefakaʻatuʻi. Ko e hā tonu ʻa e meʻa naʻá ne ʻuhinga ki aí?

Founga ʻOku Totonu ke Taliʻaki ʻe he Kau Kalisitiané

Ko hono ʻai mahinó, naʻe tala ange ʻe Sīsū ki heʻene kau fanongó kapau naʻe fakamālohiʻi kinautolu ʻe ha tuʻunga mafai ki ha faʻahinga ngāue fakalao, ʻoku totonu ke nau fai loto-lelei ia ʻo ʻikai ha loto-tāufehiʻa. Ko ia naʻe pau ai ke nau ʻange “kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisa” kae ʻikai ke tukunoaʻi ʻa e fatongia ke ʻange “ki he ʻOtua ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtua.”—Maake 12:17.a

ʻIkai ngata aí, naʻe ekinaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiané: “Ke anganofo ʻa e tangata kotoa pe ki he ngaahi pule ʻoku maʻolunga: he ʻoku ʻikai ha pule, ka ʻoku mei he ʻOtua pe; pea ko e ngaahi pule ʻoku ʻi ai ni ko e fokotuʻu ʻe he ʻOtua. Ko ia, ʻilonga ʻa ia ʻoku angatuʻu ki he pule, ko ʻene tuʻu ia ki he tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtua: . . . Ka ʻo kapau te ke fai kovi, ke ke manavahe muʻa; he talaʻehai ko e vaʻinga ʻene toʻo ʻa e heletā.”—Loma 13:​1-4.

Naʻe fakahaaʻi ai ʻe Sīsū mo Paula ʻa e totonu ʻa ha tuʻi pe ko ha puleʻanga ke ne fakahoko ha tautea ki he faʻahinga ko ia naʻa nau maumauʻi ʻena ngaahi fekaú. Ko e faʻahinga tautea fēfē? Ko e filōsefa Kalisi ko ʻEpikitetasi, ʻo e senituli ʻuluaki mo e ua T.S., ʻokú ne ʻomai ʻa e tali ʻe taha: “Kapau ʻoku malanga hake ha kouna fakatuʻupakē pea ʻave ʻe ha sōtia ʻa hoʻo ʻasí, tukuange ia. ʻOua ʻe talitekeʻi, ʻoua ʻe muhumuhu, telia naʻa tā lahi koe pea pehē foki ki ha mole ʻa hoʻo ʻasí.”

Neongo ia, ʻi ha taimi, fakatouʻosi ʻi he kuonga muʻá pea ʻi onopooni, kuo ongoʻi ai ʻe he kau Kalisitiané naʻe ʻikai te nau lava ke fai ʻi ha konisēnisi lelei ki he ngaahi fekau ʻa e puleʻangá. Naʻe mafatukituki ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e ngaahi nunuʻá. Naʻe tautea mate ʻa e kau Kalisitiane ʻe niʻihi. Naʻe ngāueʻi ʻe he niʻihi ʻa e ngaahi taʻu lahi ʻi he pilīsoné ʻi he fakafisi ke kau ʻi he meʻa naʻa nau fakakaukau ko e ngaahi ngāue ʻoku ʻikai tuʻu-ʻatā. (Aisea 2:4; Sione 17:16; 18:36) ʻI he ngaahi taimi kehe, naʻe ongoʻi ai ʻe he kau Kalisitiané naʻe lava ke nau fai ki he meʻa naʻe fiemaʻu meia kinautolú. Ko e fakatātaá, ʻoku ongoʻi nai ʻe he kau Kalisitiane ʻe niʻihi ʻe lava ke nau fakahoko ʻi ha konisēnisi lelei ʻa e ngaahi ngāué ʻi he malumalu ʻo ha fakalele ngāue fakasiviliane ʻoku kau ki ai ʻa e ngāue fakalūkufua ʻoku ʻaonga ki he koló. ʻOku ʻuhinga nai iá ko hono tokoniʻi ʻa e kau taʻumotuʻá pe faingataʻaʻia fakasinó, hoko ko e kau tāmate-afi, fakamaʻa ʻa e ngaahi matātahí, ngāue ʻi he ngaahi paʻaké, ngaahi vaotaá, pe ngaahi laipelí mo e alā meʻa peheé.

ʻI heʻene fakanatulá, ʻoku kehekehe ʻa e ngaahi tuʻungá ʻi he fonua ki he fonua. Ko ia ai, koeʻuhi ke fili pe ʻe fai ki he ngaahi fekaú pe ʻikai, kuo pau ke muimui ʻa e Kalisitiane taki taha ʻi hono konisēnisi kuo akoʻi ʻe he Tohi Tapú.

ʻAlu ʻi he Maile ʻe Ua

Ko e tefitoʻi moʻoni naʻe akoʻi ʻe Sīsuú, ʻa ia ko e loto-lelei ke fakahoko ha ngaahi fiemaʻu fakalaó, ʻoku totonu ia ʻo ʻikai ngata pē ki he ngaahi fiemaʻu fakapuleʻangá kae pehē foki ki he ngaahi vā fakaetangatá ʻi he ʻaho kotoa pē. Hangē ko ení, mahalo pē ʻoku kole atu ʻe ha tokotaha maʻu mafai kiate koe ke ke fai ha meʻa ʻe ʻikai te ke saiʻia nai ke fai, ka ʻoku ʻikai ke fepaki ia mo e lao ʻa e ʻOtuá. ʻE fēfē hoʻo talí? Te ke ongoʻi nai ʻoku fai ha ngaahi kounaʻi taʻefakaʻatuʻi ʻo ho taimí mo ho iví peá ke fai nai ai ha tali ʻita. Ko e olá ko ha fakafili nai. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau te ke fai fakaʻita, ʻe mole nai ai ʻa hoʻo loto-nongá. Ko e hā ʻa e fakaleleiʻangá? Fai ʻa e meʻa naʻe faleʻi ʻe Sīsuú—ʻalu ʻi he maile ʻe ua. Fai ʻo ʻikai ngata pē ʻi he meʻa ʻoku kole atú kae aʻu ʻo toe lahi ange ʻi he meʻa ʻoku kolé. Fai loto-lelei ia. ʻI he fakakaukau ko iá, ʻe ʻikai te ke kei ongoʻi ai ʻoku ngaohikoviʻi koe, ka te ke kei ʻatā ai ke hoko ʻo pule ki hoʻo ngaahi ngāué.

“ʻOku fai ʻe he kakai tokolahi ʻi he kotoa ʻo ʻenau moʻuí ʻa e ngaahi meʻa pē ʻoku fakamālohiʻi ke nau faí,” ko e lau ia ʻa ha tokotaha faʻu-tohi. “Kia kinautolu ko e moʻuí ko ha hokosia faingataʻa, pea ʻoku nau hokohoko helaʻia. ʻOku fai ʻe he niʻihi ʻa e meʻa lahi ange ʻi honau fatongiá pea foaki loto-lelei atu kinautolu.” Ko hono moʻoní, ʻoku ʻomai ʻi he ngaahi tuʻunga lahi ʻa e fili ʻo e ʻalu ʻi he maile pē taha ʻi he malumalu ʻo e fakamālohiʻí—pe ko e ua. ʻI he tuʻunga ʻuluakí, ʻoku mahuʻingaʻia nai ha taha ʻi hono kounaʻi ʻene ngaahi totonú. Ko hono uá, ʻokú ne maʻu nai ʻene ngaahi hokosia fakafiemālie tahá. Ko e faʻahinga tokotaha fēfē koe? Ngalingali te ke fiefia lahi ange mo fua lahi ange kapau ʻe lava ke ke vakai ki hoʻo ngaahi ngāué, ʻoku ʻikai ko ha ngaahi fatongia pē pe ko e ngaahi meʻa pē kuo pau ke ke fai, ka ko e ngaahi meʻa ʻokú ke loto ke fai.

Pea fēfē kapau ko ha tokotaha koe ʻokú ke maʻu ha mafai? ʻOku hā mahino, ʻoku ʻikai ke anga-ʻofa pe faka-Kalisitiane ke ke ngāueʻaki ho mafaí ke fakamālohiʻi ʻaki ʻa e niʻihi kehé ke nau fai taʻelotolelei ʻa e meʻa ʻokú ke fiemaʻu meia kinautolú. “Ko kinautolu ʻoku pule ki he Senitaile ʻoku nau fakafieʻeiki ki he kakai, pea ko honau kau maʻolunga ʻoku nau fakamoʻulaloaʻi ʻa e kakai,” ko e lea ia ʻa Sīsuú. Ka ʻoku ʻikai ko e founga faka-Kalisitiané ia. (Mātiu 20:​25, 26) Lolotonga ʻe maʻu nai ha ngaahi ola ʻi ha fakaofiofi fakaaoao, he lelei ange ē ʻe hoko ki he ngaahi vā ʻo e faʻahinga kotoa ʻoku kau ki aí kapau ʻoku fakahoko ʻa e ngaahi kole anga-ʻofa mo feʻungamālié ʻaki ʻa e talangofua anga-fakaʻapaʻapa mo fiefia! ʻIo, ko ha mateuteu ke ʻalu ʻi he maile ʻe ua kae ʻikai ko e taha peé ʻe lava moʻoni ke ne fakakoloa ʻa hoʻo moʻuí.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ki ha lāulea kakato ki he ʻuhinga ko ia ki he kau Kalisitiané ke nau “ʻAnge kia Sisa ʻa e ngaahi meʻa ʻa Sisa, pea ki he ʻOtua ʻa e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtua,” sio ki he Taua Leʻo ʻo Mē 1, 1996, peesi 27-32.

[Puha ʻi he peesi 25]

NGĀUEHALAʻAKI ʻI HE KUONGA MUʻÁ ʻA E FAKAMĀLOHIʻI KI HE NGĀUÉ

Ko e fakamālohiʻi ko ia ki he ngāué ʻa ia naʻe faʻa ngāueʻaki ko ha taumuʻa ke fakamālohiʻiʻaki ha ngaahi ngāué ʻoku hā ia ʻi he ngaahi lao ke taʻofi ʻaki ʻa e ngaohikovia peheé. ʻI he 118 K.M., naʻe tuʻutuʻuni ai ʻa Tolimi ʻEuketesi II ʻo ʻIsipité ʻo pehē ko ʻene kau ʻōfisá “ʻe ʻikai te nau fakamālohiʻi ha taha pē ʻo e kau nofo ʻi he fonuá ki ha ngaahi ngāue fakafoʻituitui, pe kounaʻi (aggareuein) ʻenau monumanú ki ha taumuʻa pē ʻanautolu.” Tānaki atu ki ai: “ʻE ʻikai ha taha te ne kounaʻi . . . ha ngaahi vaka ki haʻane ngāueʻaki fakaeia pē ʻi ha faʻahinga taumuʻa ʻo tatau ai pē pe ko e hā.” ʻI ha tā tongitongi ʻi he 49 T.S., ʻi he Temipale ʻo e Fuʻu Feituʻu Moʻui ʻi he Toafá, ʻi ʻIsipite, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he ʻōfisa Loma ko Vēsiliasi Kepito, naʻe fai ʻe he kau sōtiá ʻa e ngaahi kouna taʻefakalao, pea naʻá ne fokotuʻu ai ʻo pehē “ʻe ʻikai ha taha te ne toʻo pe kounaʻi . . . ha meʻa ʻe taha, kae ʻoua kuó ne maʻu ha tohi fakamafai meiate au.”

[Fakatātā ʻi he peesi 24]

Naʻe fakamālohiʻi ki he ngāué ʻa Saimone ʻo Sailiné

[Fakatātā ʻi he peesi 26]

Kuo fakamoleki ʻe he Kau Fakamoʻoni tokolahi ʻa e taimi ʻi he pilīsoné ʻi he hokohoko atu ʻenau tuʻu faka-Kalisitiané

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share