Ngaahi Akonaki Moʻoni ʻOku Fakahōifua ki he ʻOtuá
KE ʻILOʻI ʻe he kau nofo ʻi he māmaní pe ko e hā ʻa e ngaahi akonaki ʻoku moʻoni mo fakahōifua ki he ʻOtuá, kuo pau ke Ne fakahaaʻi ʻene ngaahi fakakaukaú ki he tangatá. Kuo pau foki ke ne toe ʻai ʻa e meʻa fakahā ko iá ke ala maʻu ʻe he tokotaha kotoa. ʻE toe malava fēfē ke ʻiloʻi ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá pe ko e hā ʻa e faʻahinga tokāteline, lotu mo e ʻulungāanga ʻoku hōifua ki ai ʻa e ʻOtuá? Kuo ʻosi tokonaki mai ʻe he ʻOtuá ha fakamatala pehē? Kapau ko ia, ʻi he founga fē?
ʻE lava nai ʻe ha tangata pē, ko e lōloa ʻo ʻene moʻuí ko ha ngaahi hongofuluʻi taʻu siʻi, ke ne fetuʻutaki ʻiate ia pē mo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá peá ne hoko ko ha fouʻanga ʻo e fetuʻutakí mei he ʻOtuá? ʻIkai. Ka ʻe lava ia ʻe ha tohi lēkooti tohinima tuʻumaʻu. Ko ia ai, ʻikai nai ʻoku feʻungamālie ke ʻai ʻo ala maʻu ʻa e meʻa fakahā mei he ʻOtuá ʻi ha founga ʻo ha tohi? Ko e taha ʻo e ngaahi tohi motuʻa ʻokú ne taukaveʻi naʻe fakamānavaʻi ia ʻe he ʻOtuá ko e Tohi Tapú. “Ko e potu Folofola kotoa pe ne fakamanava mei he ʻOtua, ʻoku ʻaonga foki ki he akonaki, ki he fakaʻilo hala, ki he fakatonutonu, ki he ngaohia ke maʻoniʻoni,” ko e lau ia ʻa e taha ʻo e kau tohi Tohi Tapú. (2 Timote 3:16) Tau fai angé ha vakai ofi ki he Tohi Tapú pea sio angé pe ko e matavai ia ʻo e ngaahi akonaki moʻoní.
Ko e Hā Hono Motuʻá?
ʻI he lotolotonga ʻo e ngaahi tohi fakalotu tefitó, ko e Tohi Tapú ʻa e taha ʻo e ngaahi tohi motuʻa tahá. Ko hono ngaahi ʻuluaki kongá naʻe tohi ia ʻi ha taʻu nai ʻe 3,500 kuohilí. Ko e tohi ko ení naʻe kakato ia ʻi he 98 T.S.a Neongo ko hono kau tohí ko ha kau tangata ʻe toko 40 nai ʻi ha vahaʻa taimi laka hake ʻi he taʻu ʻe 1,600, ko e Tohi Tapú ko ha foʻi sinoʻi fakamatala feongoongoi ia. ʻOku peheé koeʻuhí ko hono Faʻu-Tohi moʻoní ʻa e ʻOtuá.
Ko e Tohi Tapú ʻa e tohi tufaki mo liliu lea lahi taha ʻi he kotoa ʻo e hisitōliá. ʻI he taʻu taki taha, ʻoku tufaki ai ha ngaahi tatau fakakātoa pe ngaahi konga ʻo e Tohi Tapú ʻe 60 miliona nai. Kuo liliu fakakātoa pe fakakonga ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi lea fakafonua mo e lea fakafeituʻu laka hake he 2,300. Laka hake he peseti ʻe 90 ʻo e fāmili ʻo e tangatá kuo nau maʻu ʻa e Tohi Tapú, pe ko ha konga ʻo ia, ʻi heʻenau lea tuʻufonuá. Ko e tohi ko ení kuó ne ikuʻi ʻa e ngaahi ngatangataʻanga fakafonuá, ngaahi faikehekehe fakamatakalí mo e ngaahi ʻā vahevahe fakafaʻahingá.
Naʻe Anga-Fēfē Hono Fokotuʻutuʻú?
Kapau ʻokú ke maʻu ha Tohi Tapu, ko e hā ʻoku ʻikai te ke fakaava ai ia pea sio ki he founga ʻo hono fokotuʻutuʻú?b ʻUluakí, huke ki he tēpile ʻo e ngaahi meʻa ʻi lotó. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi Tohi Tapú ʻoku ʻi ai ha tēpile ʻo e ngaahi meʻa ʻi lotó ʻi he kamataʻangá, ʻo fakahokohoko ai ʻa e hingoa ʻo e tohi taki taha mo e fika ʻo e peesi ʻe lava ke maʻu ai iá. Te ke fakatokangaʻi ai ko e Tohi Tapú, ko hono moʻoní, ko ha tānekinga lahi ia ʻo e ngaahi tohi tāutaha, ʻa ia ʻoku nau taki taha maʻu ha hingoa makehe. Ko e fuofua ʻuluaki tohí ko Sēnesi, pea ko e tohi fakamuimuí ko Fakahā, pe ʻApokalipí. Ko e ngaahi tohí ʻoku fakakulupu kinautolu ki he ongo konga ʻe ua. Ko e ʻuluaki ngaahi tohi ʻe 39 ʻoku ui ia ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū, koeʻuhi naʻe meimei hiki kotoa kinautolu ʻi he lea faka-Hepeluú. Ko e ngaahi tohi fakamuimui ʻe 27 naʻe tohi ia ʻi he lea faka-Kalisí ʻo faʻuʻaki ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi. Ko e niʻihi ʻoku nau lave ki he ongo konga ʻe ua ko ení ko e Fuakava Motuʻá mo e Fuakava Foʻoú.
Ko e ngaahi tohi ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi vahe mo e ngaahi veesi maʻuʻanga fakamatala faingofua. ʻI he taimi ʻoku hā ai ʻa e ngaahi konga Tohi Tapú ʻi he makasini ko ení, hili pē ʻa e hingoa ʻo e tohi Fakatohitapú, ko e ʻuluaki fiká ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e vahe ʻo e tohi ko iá pea ko e hokó ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e vēsí. Ko e fakatātaá, ko ʻene hā ʻa e “2 Timote 3:16” ʻoku ʻuhingá ko e tohi Ua Timote, vahe 3, veesi 16. Sio angé pe te ke lava ʻo maʻu ʻa e veesi ko iá ʻi he Tohi Tapú.
ʻIkai nai ʻokú ke loto-tatau ko e founga lelei taha ke hoko ai ʻo alāanga mo e Tohi Tapú ko hono lau tuʻumaʻu ia? Ko e niʻihi kuo nau ʻiloʻi ʻoku ʻaonga ke ʻuluaki lau ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí, ʻo kamata mei he tohi ʻa Mātiú. ʻAki hono lau mei he vahe ʻe tolu ki he vahe ʻe nima he ʻaho, te ke lava ai ʻo lau fakakātoa ʻa e Tohi Tapú ʻi he taʻu ʻe taha. Ka ʻe lava fēfē ke ke fakapapauʻi ko e meʻa ʻokú ke lau ʻi he Tohi Tapú ko e fakamānavaʻi moʻoni ʻe he ʻOtuá?
ʻE Lava Ke Ke Falala ki he Tohi Tapú?
ʻIkai nai ʻoku maʻu ʻi ha tohi fakamānavaʻi fakaʻotua maʻá e kakaí kotoa ha faleʻi tuʻuloa fekauʻaki mo e founga ki he moʻuí? ʻOku tapua mai ʻe he Tohi Tapú ha mahinoʻi ʻo e natula fakaetangatá ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ki he toʻutangata kotoa pē ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, pea ko hono ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻoku ʻaonga tatau pē ʻi he ʻahó ni mo e taimi ko ē naʻe ʻuluaki hā aí. ʻE lava ke fakatokangaʻi ngofua eni ʻi ha malanga ʻiloa naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi, ʻa e Tokotaha-Fokotuʻu ʻo e lotu faka-Kalisitiané. ʻOku hiki ia ʻi he Mātiu vahe 5 ki he 7. Ko e malanga ko ení, ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e Malanga ʻi he Moʻungá, ʻoku fakahaaʻi mai ai kia kitautolu ʻo ʻikai ko e founga pē ke maʻu ai ʻa e fiefia moʻoní ka ko e founga foki ke fakaleleiʻi ʻaki ʻa e fekīhiakí, founga ke lotú, founga ke vakaiʻaki ki he ngaahi fiemaʻu fakamatelié mo e meʻa lahi ange. ʻI he malanga ko ení, pea ʻi he kotoa ʻo e toenga ʻo hono ngaahi pēsí, ʻoku tala mahino mai ai kia kitautolu ʻe he Tohi Tapú ʻa e meʻa ke faí mo e meʻa ke fakaʻehiʻehi mei aí kae lava ke fakahōifuaʻi ai ʻa e ʻOtuá pea fakaleleiʻi ai ʻa hotau tuʻunga ʻi he moʻuí.
Ko e toe ʻuhinga ʻe taha ʻe lava ai ke ke falala ki he Tohi Tapú he ʻi heʻene lave ko ia ki he ngaahi meʻa fakasaienisí, ko e meʻa ʻoku fakahaaʻi ʻi he tohi motuʻa ko ení ʻoku moʻoni. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi naʻe tui ai ʻa e tokolahi taha ʻo e kakaí naʻe lafalafa ʻa e māmaní, naʻe lea ʻa e Tohi Tapú ʻo fekauʻaki mo e “takatakai [pe fuopotopoto] o mamani.”c (Aisea 40:22, PM) Pea laka hake he taʻu ʻe 3,000 ki muʻa pea toki fakamatalaʻi ʻe he faisaienisi ʻiloa ko ia ko Tangataʻeiki ʻAisake Niutoni ko e ngaahi palanité ʻoku tautau ʻe he kalāvité ʻi he ʻatāloá, naʻe leaʻaki fakapunake ʻe he Tohi Tapú ʻo pehē ʻoku “tautau a mamani ki he atā noabe.” (Siope 26:7, PM) Toe fakakaukau foki ki hono fakamatalaʻi fakapunake ko eni ʻo e vilo takai ʻa e vaí, ʻa ia naʻe hiki ʻi he taʻu nai ʻe 3,000 kuohilí: “Ko e ngaahi vaitafe kotoa ʻoku nau toka ki tahi, ka ʻoku ʻikai ke fonu ai ʻa e tahi; ko e potu ʻoku tafe ai ʻa e ngaahi vaitafe ʻoku nau foki ke tafe ai.” (Koheleti 1:7) ʻIo, ko e Tokotaha-Fakatupu ʻo e ʻunivēsí ko e toe Faʻu-Tohi foki ia ʻo e Tohi Tapú.
Ko e tonu fakahisitōlia ʻo e Tohi Tapú ʻoku tali ai ʻa e foʻi moʻoni ko ia naʻe fakamānavaʻi ia ʻe he ʻOtuá. Ko e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻoku kāpui ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻikai ko ha ngaahi talatupuʻa pē ia. ʻOku nau felāveʻi mo e ngaahi ʻaho, kakai mo e ngaahi feituʻu pau. Ko e fakatātaá, ʻoku lave totonu ʻa e Luke 3:1 ki he “hongofulu mā nima taʻu ʻo e pule ʻa Taipilio ko e Sisa, pea lolotonga ʻa e kovana ʻa Ponitō Pailato ʻi Siutea, pea tuʻi ʻa Helota ʻi Kaleli.”
Neongo naʻe faʻa meimei līpooti maʻu pē ʻe he kau faihisitōlia motuʻá ʻa e ngaahi ikuna mo e ngaahi ʻulungāanga lelei pē ʻo e kau takí, naʻe faitotonu ʻa e kau tohi Tohi Tapú ia, ʻo fakahaaʻi fakahāhā naʻa mo ʻenau ngaahi fehālaakí tonu. Ko e fakatātaá, naʻe vetehia ʻa Tuʻi Tēvita ʻo ʻIsilelí: “Kuo u matuʻaki hia he meʻa kuo u fai . . . kuo u fai vale ʻaupito.” ʻOku fakahaaʻi totonu ʻa e fakamatala ko iá ʻi he Tohi Tapú. (2 Samiuela 24:10) Pea ko e tokotaha tohi Tohi Tapu ko Mōsesé tonu naʻá ne lēkooti ʻa e meʻa naʻe hoko ʻa ia naʻe ʻikai te ne fakahāhaaʻi ai ʻene falala ki he ʻOtua moʻoní.—Nomipa 20:12.
ʻOku ʻi he Tohi Tapú ha toe fakamoʻoni ʻe taha ki hono fakamānavaʻi fakaʻotuá. Ko e fakamoʻoni ko iá ko hono fakahoko ʻene ngaahi kikité—ko e hisitōlia naʻe tomuʻa hiki ki muʻá. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni ko e ngaahi kikite fekauʻaki mo Sīsū Kalaisí. Ko e fakatātaá, laka hake he taʻu ʻe 700 ki muʻa ʻi hono ʻaloʻi ʻo Sīsuú, naʻe tomuʻa tala totonu ʻe he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ko e Tokotaha ko eni naʻe talaʻofaʻaki maí ʻe ʻaloʻi ia “ʻi Petelihema ʻi Siutea.”—Mātiu 2:1-6; Maika 5:2.
Fakakaukau angé ki ha fakatātā ʻe taha. ʻI he 2 Timote 3:1-5, ʻoku pehē ai ʻe he Tohi Tapú: “Ka hokosia ʻa e kuonga fakamui, ʻe ai ha ngaahi taimi faingataʻa. He ko hono kakai te nau ʻofa kiate kinautolu pe, te nau ʻofa ki he paʻanga, te nau fielahi, te nau angataʻetokaʻi, te nau lea fieʻotua, te nau talangataʻa ki he matuʻa; ko e kau taʻehounga, ko e kau angataʻemolumalu, ko e kau taeʻofa-ki-hoʻota, ko e kau taʻe fakamolemole, ko e kau fakakovi, ko e kau taʻefakamaʻumaʻu, ko e kau angafakamanu, ko e kau taeʻofa ki he lelei, ko e kau lavaki, ko e kau ʻohonoa, ko e kau loto ʻaoʻaofia ʻi he ʻafungi, ko e kau ʻofa ki he malie ʻo ʻikai ʻofa ki he ʻOtua, ko e kakai ʻoku maʻu ʻa e ngeʻesi ʻo e lotu, ka kuo nau liʻaki hono kakano.” ʻIkai nai ʻoku fakamatalaʻi ʻe he meʻá ni ʻa e vakai ʻa e kakaí ʻi he tuʻunga fakalūkufuá he ʻahó ni? Ko e ngaahi leá ni naʻe hiki ia ʻi he taʻu 65 T.S., laka hake he taʻu ʻe 1,900 kuohilí!
Ko e Hā ʻOku Akoʻi Mai kia Kitautolu ʻe he Tohi Tapú?
ʻI hoʻo lau ʻa e Tohi Tapú, te ke malava ai ʻo sio ko e Tohi Tapú ko ha matavai ia ʻo ha poto ʻoku māʻolunga ange. ʻOku tokonaki mai ai ha ngaahi tali fakafiemālie ki he ngaahi fehuʻi hangē ko ení: Ko hai ʻa e ʻOtuá? Ko e tokotaha moʻoni ʻa e Tēvoló? Ko hai ʻa Sīsū Kalaisi? Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e faingataʻá? Ko e hā ʻoku hoko kia kitautolu ʻi heʻetau maté? Ko e ngaahi tali ko ia ʻokú ke fanongo nai ai mei he niʻihi kehé ʻoku kehekehe lahi ʻo hangē pē ko e ngaahi tui mo e ngaahi anga fakafonua ʻo e kakai ʻoku nau ʻoatu iá. Ka ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e ngaahi meʻá ni pea mo e ngaahi kaveinga kehe lahi. ʻIkai ko ia pē, ʻi he meʻa fekauʻaki mo e ʻulungāangá mo e vakai ki he kakai kehé mo e ngaahi mafai māʻolunga angé, ko e tataki ʻa e Tohi Tapú ʻa e lelei tahá.d
Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻo fekauʻaki mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he māmaní mo e faʻahinga ʻo e tangatá? ʻOku talaʻofa ai: “ʻIo ʻoku toe siʻi pea mole ʻa ia ʻoku faikovi . . . Ka ʻe maʻu ʻa e fonua ʻe he faʻa kataki; pea te nau fefiefiaʻi ʻi he melino lahi.” (Sāme 37:10, 11) “Ko e ʻOtua ʻoku kau maʻanautolu [faʻahinga ʻo e tangatá], ʻio, ko honau ʻOtua. Pea te ne holoholo ʻa e loʻimata kotoa pē mei honau mata; pea ʻe ʻikai toe ai ha mate, pea ʻe ʻikai toe ai ha mamahi, pe ha tangi, pe ha ongosia; kuo mole ʻa e ngaahi meʻa muʻa.” (Fakahā 21:3, 4) “Ko haʻa fai totonu te nau maʻu ʻa e fonua, pea te nau nofo ai ʻo tuputupuʻa.”—Sāme 37:29.
ʻOku toe tomuʻa tala foki ʻe he Tohi Tapú ʻe vavé ni ke ngata ʻa e taú, faihiá, fakamālohí mo e fulikivanú. Ko e mahamahakí, taʻumotuʻá mo e maté ʻe ʻikai toe ʻi ai. ʻE hoko ko ha meʻa moʻoni ʻa e moʻui taʻengata ʻi ha māmani palataisí. He ngaahi ʻamanaki fisifisimuʻa ia! Pea he fakahāhaaʻi moʻoni ē ʻe he kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni ʻa e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá!
Ko e Hā Te Ke Faí?
Ko e Tohi Tapú ko ha meʻaʻofa maʻongoʻonga ia mei he Tokotaha-Fakatupú. ʻOku totonu ke fēfē hoʻo tali ki he tohi ko ení? Naʻe tui ha tangata, ko hono puipuituʻá ko e tokotaha lotu Hinitū, ke hoko ʻo ʻaonga ha meʻa fakahā mei he ʻOtuá ki he kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá kuo pau ke foki ia ki he kamata ʻo e sivilaisé. ʻI hono ʻiloʻi ko e ngaahi konga ʻo e Tohi Tapú ʻoku motuʻa ange ia ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi tohi Hinitū motuʻá, ʻa e ngaahi Veda, naʻá ne fakapapauʻi ai ke lau ʻa e Tohi Tapú pea sivisiviʻi ʻa hono ngaahi meʻa ʻi lotó.e Naʻe toe hoko foki ha palōfesa ʻunivēsiti ʻi he ʻIunaite Seteté ʻo ne ʻiloʻi ʻa e fiemaʻu ko ia ke lau ʻa e tohi tufaki lahi taha ko eni ʻi he māmaní ki muʻa peá ne fokotuʻu haʻane fakakaukau fekauʻaki mo iá.
Ko hono lau ʻa e Tohi Tapú mo ngāueʻaki ʻa e meʻa ʻokú ne akoʻí te ne ʻoatu ai kiate koe ʻa e ngaahi tāpuaki lahi. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Monuʻiaa [pe fiefiaā], ka ko e tangata ko ē . . . ko e Lao ʻo Sihova ʻa ʻene manako, ʻio ʻi he lao oʻona ʻoku ne fakalaulauloto ʻaho mo e po. Te ne hange ia ha ʻakau kuo to ki he ngaahi mangaʻivai, ʻa ia ʻoku ne fua ʻi hono toʻukai, ko hono lau foki ʻoku ʻikai mae; pea neongo pe ko e ha ʻoku ne fai ʻoku ne monuʻia pe.”f (Sāme 1:1-3) Ko hono ako ʻa e Tohi Tapú pea fakalaulauloto ki he meʻa ʻokú ne leaʻakí ʻe ʻoatu ai kiate koe ʻa e fiefia koeʻuhi ʻe fakalato ai ʻa hoʻo fiemaʻu fakalaumālié. (Mātiu 5:3) ʻE fakahaaʻi atu ʻe he Tohi Tapú kiate koe ʻa e founga ke moʻuiʻaki ai ha moʻui fua lahi pea mo e founga ke fekuki lavameʻa ai mo e ngaahi palopalemá. ʻIo, “ʻi hono tauhi [ʻa e ngaahi lao ʻa e ʻOtuá ʻa ia ʻoku ʻomai ʻi he Tohi Tapú] ʻoku iku ai ki ha fuʻu totongi.” (Sāme 19:11) ʻIkai ngata aí, ko hono tuku ʻa e falalá ʻi he ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá te ne ʻoatu ai kiate koe ʻa e ngaahi tāpuaki he taimí ni pea mo ha ʻamanaki fiefia ki he kahaʻú.
ʻOku ekinaki mai ʻa e Tohi Tapú kia kitautolu: “Mou holi lahi, o hage koe fānau toki faeleʻi, ki he hua huhu taekākā oe folofola.” (1 Pita 2:2, PM) ʻOku fakafalala ha kiʻi pēpē ki he meʻakaí pea ʻokú ne vilitaki ke fakalato ʻa e fiemaʻu ko iá. ʻOku pehē pē, ʻoku tau fakafalala moʻoni ki he ʻilo mei he ʻOtuá. Ko ia, fakatupu ha “holi lahi,” pe holi mālohi ki heʻene folofolá. Ko e Tohi Tapú ko ha tohi ia ʻo e ngaahi akonaki moʻoni mei he ʻOtuá. ʻAi ko hoʻo taumuʻá ke ke ako tuʻumaʻu ia. Ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova ʻi ho feituʻú te nau fiefia ke tokoniʻi koe ke ke maʻu ʻa e meʻa lahi taha mei hoʻo akó. ʻOku fakaafeʻi loto-māfana koe ke ke fetuʻutaki kia kinautolu. Pe te ke tohi nai ki he kau faipulusi ʻo e makasini ko ení.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku fakafofongaʻi ʻe he T.S. ʻa e “Taimi ʻo Sīsuú,” pe ʻoku faʻa ui ko e A.D., ki he Anno Domini, ʻa ia ʻoku ʻuhingá ko e “ʻi he taʻu ʻo e ʻEikí.” ʻOku ʻuhinga ʻa e K.M. ki he “Ki Muʻa ʻia Kalaisi.”
b Kapau ʻoku ʻikai te ke maʻu ha tatau fakafoʻituitui ʻo e Tohi Tapú, ʻe fiefia ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ke ʻoatu kiate koe ha tatau ʻo e New World Translation. ʻOku ala maʻu ia ʻi he ngaahi lea lahi kae ʻikai ʻi he lea faka-Tongá.
c Ko e foʻi lea ʻi he muʻaki leá naʻe liliu ko e “takatakai” ʻi he Aisea 40:22 (PM) ʻe toe lava nai ke fakalea ia ko e “fuopotopoto.” ʻOku fakalea ia ʻe he ngaahi liliu Tohi Tapu pau, “ko e foʻi kolope ʻo e māmaní” (Douay Version) mo e “māmani fuopotopotó.”—Moffatt.
d Ko e ngaahi kaveinga ko ení ʻoku lāulea ki ai ʻi he tohi ʻIlo ʻA Ia ʻOku Taki Atu ki he Moʻui Taʻengatá, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
e Naʻe fai ʻa e tui ko e muʻaki ngaahi himi ʻa e ngaahi Veda naʻe faʻu ia ʻi he meimei taʻu ʻe 3,000 kuohilí pea naʻe fakahoko tala ngutu mai ia. “Naʻe toki hiki tohinima ʻa e Veda ʻi he senituli hono hongofulumāfā T.S.,” ko e lau ia ʻa P. K. Saratkumar ʻi heʻene tohi A History of India.
f Ko Sihova ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá ʻi he Tohi Tapú. ʻI he ngaahi liliu Tohi Tapu lahi, ʻe lava ke maʻu ia ʻi he Sāme 83:18.
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
“Mou holi lahi” ki he Folofola ʻa e ʻOtuá. Ako tuʻumaʻu ʻa e Tohi Tapú
[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 5]
NASA photo