ʻOku ʻi Ai ʻa e Ngaahi ʻAonga ki he Hoko ʻo Mateakí
ʻI HE ngaahi fonua ʻe niʻihi, ʻoku saiʻia ʻa e fānau aí ʻi hono fakamataliliʻi ha kaungāvaʻinga ʻaki hono fakapipiki e fanga kiʻi foʻi hefá ʻi hono kofu māfana fulufulú. ʻOku pipiki ʻa e fanga kiʻi foʻi hefá ʻi he fulufulú, pea tatau ai pē pe ko e hā ʻe fai ʻe he kaungāvaʻingá—pe ʻokú ne lue, lele, tupeʻi pe punopuna—ʻoku pikimaʻu ʻa e foʻi hefá ia. Ko e founga pē ʻe taha ke toʻo ai iá ko hono hamu tahataha kinautolu. Ki he fānaú, ko e meʻa fakaoli lahi ia.
Ko hono moʻoní, ʻoku ʻikai ke saiʻia ʻa e tokotaha kotoa ʻi he fanga kiʻi foʻi hefá ke ʻi honau valá, ka ʻoku ofo ʻa e tokotaha kotoa ʻi heʻenau malava ko ia ke pipikí. Ko ha tokotaha ʻoku mateaki ʻokú ne maʻu ha ʻulungāanga meimei tatau. Ko e tokotaha mateakí ʻokú ne tauhi maʻu ha vahaʻangatae hokohoko mo ha tokotaha. ʻOkú ne fakahoko faitōnunga ʻa e ngaahi fatongia mo e ngafa ʻo e vahaʻangatae ko iá naʻa mo e taimi ʻoku ʻai ai ia ʻe he ngaahi tuʻungá ke faingataʻá. Ko e foʻi lea ko e “mateaki” ʻoku ʻomai ai ki he fakakaukaú ʻa e ngaahi ʻulungāanga lelei hangē ko e moʻoní, tukupaá mo e līʻoá. Kae kehe, neongo te ke saiʻia nai ʻi he taimi ʻoku mateaki atu ai ʻa e kakaí kiate koé, ʻokú ke maʻu ʻa e loto fakapapau ke mateaki ki he niʻihi kehé? Kapau ko ia, ko hai ʻoku totonu ke ke mateaki ki aí?
Ko e Faitōnunga ʻi he Nofo Malí —Ko ha Fiemaʻu Tefito
Ko e nofo malí ko e tafaʻaki ia ʻe taha ʻa ia ʻoku mātuʻaki fiemaʻu ai ʻa e mateakí, ka ko e meʻa pangó, ʻoku ʻikai faʻa maʻu ia ai. Ko ha husepāniti mo ha uaifi ʻokú na nofoʻaki faitōnunga ki heʻena ngaahi tukupā fakaemalí—ʻa ia ko ʻena nofo fakataha peá na taki taha ngāue ki he lelei ʻa e tokotaha ʻe tahá—kuó na lākai ai ha sitepu mahuʻinga ki hono maʻu ʻa e fiefiá mo e malú. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ko e tangatá naʻe fakatupu ia fakataha mo ha fiemaʻu fakatouʻosi ke ne fakahāhaaʻi pea ke ne maʻu ʻa e mateakí mei he niʻihi kehé. ʻI he taimi naʻe fakahoko ai ʻa e nofo mali ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he ngoue ko ʻĪtení, naʻe talaki ai ʻe he ʻOtuá: “ʻE tukuange ʻe he tangata ʻene tamai mo ʻene faʻe, kae pikitai ki hono uaifi.” Ko e meʻa tatau naʻe ngāueʻaki ki ha uaifi; naʻe fiemaʻu ke ne pīkitai ki hono husepānití. Naʻe fiemaʻu ʻa e husepānití mo e uaifí ke na fefaitōnungaʻaki pea ke na fengāueʻaki fakataha.—Senesi 2:24; Mātiu 19:3-9.
ʻOku moʻoni, ko e taʻu ia ʻe laui afe kuo maliu atú. ʻOku ʻuhinga iá kuo ʻolokuonga ʻa e mateaki ia ʻi he nofo mali ʻo e ʻaho ní? Ko e tokolahi tahá te nau tali ʻikai. Naʻe ʻiloʻi ʻe ha kau fakatotolo ʻi Siamane ha peseti ʻe 80 naʻa nau fakakaukau ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e faitōnunga ʻi he nofo malí. Naʻe fakahoko ha savea ko hono tuʻo uá ia koeʻuhí ke ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi ʻulungāanga fakamānako taha ʻi he kakai tangatá mo e kakai fefiné. Naʻe kole ange ki ha kulupu ʻo ha kau tangata ke nau lisi ʻa e ngaahi ʻulungāanga ʻe nima naʻa nau leleiʻia taha ai ʻi he kakai fefiné, pea naʻe lisi ʻe ha kulupu ʻo ha kau fefine ʻa e ngaahi ʻulungāanga ʻe nima naʻa nau leleiʻia taha ai ʻi he kakai tangatá. Ko e ʻulungāanga naʻe fakamahuʻingaʻi taha fakatouʻosi ʻe he kakai tangatá mo e kakai fefiné ko e faitōnungá.
ʻIo, ko e mateakí ko ha konga ia ʻo ha makatuʻunga fefeka ki ha nofo mali lavameʻá. Kae hangē ko ia naʻa tau vakai ki ai ʻi he kupu ki muʻá, ko e mateakí ʻoku faʻa lahi ange hono vikiʻí ʻi hono ngāueʻakí. Ko e fakatātaá, ko e tuʻunga māʻolunga ʻo e vete malí ʻi he ngaahi fonua lahi ʻoku ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni ʻo e mafolalahia ʻo e taʻemateakí. ʻE lava fēfē ke talitekeʻi ʻe he ngaahi hoa malí ʻa e hehema ko ení pea nofoʻaki femateakiʻakí?
ʻOku ʻAi ʻe he Mateakí ke Tolonga ʻa e Nofo Malí
ʻOku fakahāhaaʻi ʻa e mateakí ʻi he taimi ʻoku kumi ai ʻa e ngaahi hoa malí ki ha ngaahi faingamālie ke fakapapauʻi ai ʻenau felīʻoaʻakí. Ko e fakatātaá, ʻoku faʻa lelei ange ke leaʻaki ʻo pehē “ʻeta” kae ʻikai ko “ʻeku”—“hota ngaahi kaungāmeʻá,” “ʻeta fānaú,” “hota ʻapí,” “ʻeta ngaahi hokosiá” mo e hā fua. ʻI hono fai ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻú mo e filí—tatau ai pē pe ʻoku fekauʻaki mo e nofoʻangá, ngāué, ʻohake ʻo e fānaú, fakafiefiá, ngaahi taimi mālōloó pe ngaahi ngāue fakalotú—ʻoku totonu ke fakakaukau ʻa e husepānití mo e uaifí ki he ngaahi ongoʻi mo e fakakaukau ʻa e hoa ʻe tahá.—Palovepi 11:14; 15:22.
ʻOku fakahāhaaʻi ʻa e mateakí ʻi he taimi ʻoku ʻai ai ʻe he hoa mali taki taha ʻa e tokotaha ʻe tahá ke ne ongoʻi ʻoku fiemaʻu ia. Ko ha tokotaha mali ʻokú ne ongoʻi taʻemalu ʻi he taimi ʻoku fakahāhā tōtuʻa ai ʻe hono hoá ʻa e tōʻonga anga-fakakaumeʻa ki ha tangata pe fefine ʻe tahá. ʻOku akonaki mai ʻa e Tohi Tapú ki he kau tangatá ke nau pīkitai ki “[honau] unoho [pe uaifi] aia naa [nau] maʻu i [heʻenau] kei talavou.” Ko ha husepāniti ʻoku totonu ke ʻoua te ne fakaʻatā hono lotó ke holi ki he tokanga fakaemanako ʻo ha fefine kehe mei hono uaifí. Ko hono moʻoní, ʻoku totonu ke ne fakaʻehiʻehi mei he hoko ʻo kau ʻi ha fehokotaki fakasino taʻetaau mo ha fefine kehe. ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú: “Ko ia ʻoku tonoʻi ha fefine ko e taha masiva ʻatamai; ko e fakapoongi oʻota—ha taha ʻoku fai pehe.” Ko e tuʻunga māʻolunga tatau ʻo e faitōnunga ko iá ʻoku ʻamanekina mei ha uaifí.—Palovepi 5:18; 6:32.
ʻOku tuha mo e feingá ʻa e faitōnunga ʻi he nofo malí? ʻIo ʻoku pehē. ʻOku ʻai ai ʻa e nofo malí ke tuʻumaʻu mo tuʻuloa ange, pea ʻoku maʻu ʻaonga ʻa e ngaahi hoá taki taha ʻi he tuʻunga fakatāutahá. Hangē ko ení, ʻi he taimi ʻoku tukupā faitōnunga ai ha husepāniti ki he tuʻunga lelei ʻo hono uaifí, ʻokú ne maʻu ai ha ongoʻi ʻo e malu ʻa ia ʻokú ne tokoniʻi ai ia ke ne fakahāhaaʻi ʻene ngaahi ʻulungāanga lelei tahá. ʻOku hoko moʻoni ʻa e meʻa tatau ki he husepānití. Ko ʻene fakapapau ke mateaki ki hono uaifí ʻoku tokoniʻi ai ia ke ne fakahoko ha tukupā ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoní ʻi he ngaahi ʻēlia kotoa ʻo ʻene moʻuí.
Kapau ʻoku hokosia ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ha vahaʻa taimi faingataʻa, ʻe ʻai ʻe he mateakí ke na ongoʻi malu fakatouʻosi. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻi ha nofo mali ʻoku ʻikai maʻu ai ʻa e mateakí, ko ha tali ʻoku angaʻaki ki he ngaahi palopalemá ko e māvae pe kumi ki ha vete mali. Ko ha sitepu pehē, ʻi heʻene mamaʻo mei hano fakaleleiʻi ʻa e ngaahi palopalemá, ʻoku faʻa ʻuhinga ai ia ko ha liliu ki he ngaahi palopalema kehe. ʻI he 1980 tupú, naʻe mavahe ai ha tokotaha faleʻi sitaila ʻiloa mei hono uaifí mo e fāmilí. Naʻá ne maʻu ʻa e fiefia ʻi hono tuʻunga ko ha tangata taʻehoá? Hili ha taʻu ʻe 20 ki mui ai, naʻá ne tala moʻoni mai naʻe hanga ʻe he māvaé ʻo ʻai ia ke ne “tuēnoa mo hohaʻatuʻu pea mo toutou ʻā he poʻulí heʻene fiemaʻu ke lea mohe ā ki [heʻene] fānaú.”
Mateaki ʻi he Vahaʻa ʻo e Ngaahi Mātuʻá mo e Fānaú
ʻI he taimi ʻoku femateakiʻaki ai ʻa e ngaahi mātuʻá, ʻoku hangehangē ʻe ako ʻenau fānaú ke mateaki. ʻAmui ange ʻi he moʻuí, ko e fānau ko ia naʻe ʻohake ʻi ha fāmili mateaki mo ʻofá te nau ʻiloʻi ʻoku faingofua ange ke ngāue ʻaonga ki honau ngaahi hoá pea pehē ki heʻenau ngaahi mātuʻá ʻi he fekuki ʻa e faʻahingá ni mo e ngaahi faingataʻa ʻo e taʻumotuʻá.—1 Timote 5:4, 8.
ʻOku moʻoni, ʻoku ʻikai ko e ngaahi mātuʻá ʻoku nau faʻa hoko maʻu pē ʻo ʻuluaki vaivaí. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku fiemaʻu ai ki ha kiʻi tama ha tokangaekina faitōnunga. Ko e tuʻunga eni ʻo Herbert mo Gertrud—fakatouʻosi ko e ongo Fakamoʻoni ʻa Sihova—laka hake he taʻu ʻe 40. Ko hona fohá, ʻa Dietmar, naʻá ne faingataʻaʻia ʻi he kotoa ʻo ʻene moʻuí mei he ngāvaivai ʻa e uouá. ʻI he taʻu fakamuimui ʻe fitu ki muʻa ʻi heʻene mate ʻi Nōvema 2002, naʻe fiemaʻu ʻe Dietmar ʻa e tauhi mo e tokanga tuʻumaʻu. Naʻe tokangaʻi anga-ʻofa ʻe heʻene ongo mātuʻá ʻa ʻene ngaahi fiemaʻú. Naʻá na toe fokotuʻu ha meʻangāue fakafaitoʻo ʻi honau ʻapí peá na maʻu ʻa e akoʻi fakafaitoʻo. Ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ē ʻo e mateaki fakafāmilí!
Ko e Mateakí ʻOku Mātuʻaki Mahuʻinga Ia ki he Vā Fakakaumeʻá
“ʻE lava ke fiefia ha tokotaha taʻeʻiai hano hoa mali, ka ʻoku faingataʻa ke fiefia taʻeʻiai ha kaumeʻa,” ko e fakamatala ia ʻa Birgit. Mahalo ʻokú ke loto-tatau mo ia. Tatau ai pē pe ʻokú ke mali pe taʻehoa, ko e mateaki ʻa ha kaumeʻa leleí ʻe fakamāfanaʻi ai ho lotó pea fakakoloaʻi ai hoʻo moʻuí. ʻOku moʻoni, kapau kuó ke ʻosi mali, ʻoku totonu ko ho hoa malí ʻa ho kaumeʻa ofi tahá.
Ko ha kaumeʻa ʻoku ʻikai ko ha maheni pē. Te tau maʻu nai ha ngaahi maheni tokolahi—ngaahi kaungāʻapí, kaungāngāué mo e kakai ʻoku tau fetaulaki mo ia he taimi ʻe niʻihí. Ko e vā fakakaumeʻa moʻoní ʻoku fiemaʻu ai hano fakamoleki ʻo e taimí, iví mo e tukupā fakaeongó. Ko ha monū ia ke hoko ko ha kaumeʻa ʻo ha tokotaha. ʻOku ʻomi ʻe he vā fakakaumeʻá ʻa e ngaahi ʻaonga, ka ʻoku toe kau ai ʻa e ngaahi fatongia.
Ko hono fai ʻo e fetalanoaʻaki lelei mo hotau ngaahi kaumeʻá ko ha meʻa pau ia. Ko e fetuʻutaki peheé ʻe langaʻi hake nai ia ʻi he taimi ʻe niʻihi koeʻuhi ko e fiemaʻú. “Kapau ʻoku ʻi ai ha palopalema ʻi ha taha ʻia kimaua, ko au mo hoku kaumeʻá ʻokú ma telefoni tuʻo taha pe tuʻo ua he uike. ʻOku fakafiemālie ke ʻiloʻi ʻokú ne ʻi ai pea ʻokú ne loto-lelei ke fanongo,” ko e fakamatala ia ʻa Birgit. ʻOku ʻikai fiemaʻu ʻa e vā mamaʻó ke hoko ko ha ʻā vahevahe ia ki he vā fakakaumeʻá. ʻOku nofo vā mamaʻo ʻaki ʻe Gerda meia Helga ha ngaahi kilomita ʻe laui afe, ka naʻá na kaungāmeʻa lelei laka hake he taʻu ʻe 35. “ʻOkú ma fetohiʻaki maʻu pē,” ko e fakamatala ia ʻa Gerda, “ʻo lave ki ha ngaahi hokosia pea fakamatalaʻi ʻa ʻema ngaahi ongoʻi loloto taha ʻi lotó, tatau ai pē pe ʻoku fakafiefia pe fakamamahi ia. Ko e meili meia Helga ʻokú ne ʻai au ke u mātuʻaki fiefia. ʻOkú ma fakakaukau tatau pē.”
Ko e mateakí ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki he vā fakakaumeʻá. Ko ha ngāue ʻo e taʻemateakí ʻe lava ke ne maumauʻi ai naʻa mo e ngaahi vahaʻangatae taimi-lōloá. ʻOku anga-maheni ki he ngaahi kaumeʻá ke nau fefaleʻiʻaki naʻa mo e ʻi he ngaahi meʻa fakapulipulí. ʻE lea ʻa e ngaahi kaumeʻá mei he lotó ʻo ʻikai ha manavahē ʻi he hoko ʻo tuku hifo pe ke hoko ʻo lavakiʻi ʻenau falalá. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Ko e kaumeʻa ʻoku ne ʻofa ʻi he taimi kotoa pe; pea ko hoto moʻoni naʻe fanauʻi maʻa ha faingataʻa.”—Palovepi 17:17.
Koeʻuhi ʻoku tākiekina ʻe hotau ngaahi kaumeʻá ʻa e anga ʻo ʻetau fakakaukaú, ongoʻí mo e ngāué, ʻoku mahuʻinga ke tau kaungāmeʻa mo e kakai ko ia ko ʻenau ʻalunga ʻo e moʻuí ʻoku fehoanaki mo haʻatautolú. Ko e fakatātaá, fakapapauʻi ke fakatupulekina ʻa e vā fakakaumeʻa mo e faʻahinga tāutaha ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi tui tatau, fakakaukau fakaeʻulungāanga tatau pea mo e ngaahi tuʻunga tatau ʻo e tonú mo e halá ʻo hangē pē ko koé. Ko e ngaahi kaumeʻa peheé te nau tokoniʻi koe ke ke kakapa atu ki hoʻo ngaahi taumuʻá. Tānaki atu ki aí, ko e hā te ke fiemaʻu ai ke ke ofi ki ha tokotaha ʻa ia ʻoku ʻikai ke faitatau homo ngaahi tuʻungá mo e ʻulungāangá? ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e mahuʻinga ʻo hono fili ʻa e ngaahi kaumeʻa totonú ʻi heʻene pehē: “Ko ia ʻoku fafale ki he kau poto, te ne hoko ko e poto: ka ko ia ʻoku kaumeʻa mo e sesele ʻe hoko ko e lusa.”—Palovepi 13:20.
ʻE Lava ke Ako ki he Mateakí
ʻI he taimi ʻoku ako ai ha kiʻi tama ke ne fakapipiki ʻa e fanga kiʻi foʻi hefá ʻi he vala ʻo ha tokotaha, ʻoku hangehangē te ne fiemaʻu ke toutou vaʻinga ʻi he foʻi vaʻingá. Ko e meʻa tatau ʻe lava ke leaʻaki ʻo kau ki ha tokotaha ʻoku mateakí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí ko e lahi ange ʻetau ako ke fakahāhā ʻa e mateakí, ko e faingofua ange ia hono faí. Kapau ʻe ako tōmuʻa ʻe ha tokotaha ʻi heʻene moʻuí ke mateaki ʻi he lotoʻi fāmilí, te ne toki ʻiloʻi ʻamui ʻoku faingofua ange ke fakatupulekina ha ngaahi vā fakakaumeʻa ʻo makatuʻunga ʻi he mateakí. ʻI hono taimi totonú, ko e ngaahi vā fakakaumeʻa mālohi mo tolonga peheé ʻe fakatoka ai ʻa e hala ki he mateaki ʻi he nofo malí. ʻE toe tokoni ʻeni kiate ia ke ne mateaki ʻi he vā fakakaumeʻa mahuʻinga tahá.
Naʻe pehē ʻe Sīsū ko e tuʻutuʻuni lahi tahá ke ʻofa kia Sihova ko e ʻOtuá ʻaki hotau lotó, moʻuí, ʻatamaí mo e mālohí kotoa. (Maake 12:30) ʻOku ʻuhinga ení ʻoku tau moʻuaʻaki ki he ʻOtuá ʻa e mateaki fakaʻaufuli. Ko e hoko ʻo mateaki kia Sihova ko e ʻOtuá ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi pale lahi ʻaupito. Heʻikai te ne tuku hifo kitautolu pe fakamamahiʻi kitautolu, he ʻokú ne pehē ʻo fekauʻaki mo ia tonu: “ʻOku ou mateaki.” (Selemaia 3:12, NW) ʻOku moʻoni, ko e mateaki pe faitōnunga ki he ʻOtuá, ʻoku ʻomi ai ʻa e ngaahi pale taʻengata.—1 Sione 2:17.
[Fakamatala ʻi he peesi 6]
Ko e mateaki ʻa ha kaumeʻa leleí ʻe fakamāfanaʻi ai ho lotó
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko e ngaahi mēmipa mateaki ʻo ha fāmili ʻoku nau fetokangaʻaki ki heʻenau ngaahi fiemaʻú