“Hange ko Ia ʻi he Langi ke Pehe Foki ʻi Māmani”
“ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he tui ʻa e Katoliká ʻa e Ngaahi Ikuʻanga ʻe Fā: Mate, Fakamaau, Heli, Hēvani.”—Catholicism, ʻetitaʻi ʻe George Brantl.
FAKATOKANGAʻI ʻi he fakahokohoko ko eni ʻo e ngaahi meʻa ʻe ala iku ki ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻoku ʻikai ke ʻasi ai ʻa e māmaní ia. ʻOku ʻikai ʻaupito fakaʻohovale ia koeʻuhí ko e Siasi Katoliká, ʻi he hangē ko e niʻihi ʻo e ngaahi lotu kehé, ʻoku nau pipiki ʻaupito ki he foʻi fakakaukau ko ia ʻe ʻi ai e ʻaho ʻe fakaʻauha ai ʻa e foʻi māmaní. ʻOku fakamaʻalaʻala mai ʻe he Dictionnaire de Théologie Catholique ʻa e meʻá ni ʻi he fakamatala ki he “Ngataʻanga ʻo e Māmaní” ʻo pehē: “Ko e Siasi Katoliká ʻoku nau tui mo akoʻi ko e māmani lolotongá, hangē ko hono fakatupu ia ʻe he ʻOtuá pea hangē ko ia ʻoku lolotonga ʻi ai ní, heʻikai tolonga ia ʻo taʻengata.” ʻOku toe fakahaaʻi ʻa e foʻi fakakaukau ko ení ʻi ha fehuʻi mo e tali ʻa e Katoliká ki muí ni mai ʻo pehē: “Ko hotau foʻi māmaní . . . ʻoku fakatufakangaʻi ia ke pulia atu.” Ka ʻo kapau ʻoku teu ke pulia atu hotau foʻi palanité, ʻe fēfē leva ʻa e ngaahi talaʻofa ia ʻa e Tohi Tapú ki ha palataisi he māmaní?
ʻOku lave mahino ʻa e Tohi Tapú ʻo kau ki ha palataisi ʻi he māmaní he kahaʻú. Ko e fakatātaá, naʻe fakamatalaʻi ʻe he palōfita ko ʻAiseá ʻa e māmaní pea mo e faʻahinga ʻoku nofo aí ʻo peheni: “Te nau langa fale, ʻo nofo ai; pea te nau to ngouevaine, pea kai hono fua. ʻE ʻikai te nau langa, kae nofo ai ha taha kehe; ʻe ʻikai te nau to, kae kai ʻe ha taha kehe: he hange ko e fuoloa ʻo ha ʻakau ʻe pehe ʻa e fuoloa ʻa hoku kakai; pea ko ʻeku fanga pele te nau ʻosiki ʻa e ngaue ʻa honau nima.” (Aisea 65:21, 22) Ko e kau Siú, ʻa ia naʻe ʻoange ki ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi talaʻofa ko ení, naʻa nau tui fakapapau ko honau fonuá—ko hono moʻoní, ʻa e foʻi māmaní kotoa—ʻe ʻi ai e ʻaho ʻe hoko ai ia ko ha palataisi ki he lelei taʻengata ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá.
ʻOku fakapapauʻi mai ʻe he Sāme 37 ʻa e ʻamanaki ko ení. “Koe agamalu te nau maʻu ae fonua” pe māmaní. (Sāme 37:11, PM) Ko e veesi ko ení ʻoku ʻikai ke lau ia ai ʻo kau ki hano fakafoki fakataimi pē ʻo e puleʻanga ko ʻIsilelí ki he Fonua ʻo e Talaʻofá. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he saame tatau: “Ko haʻa fai totonu te nau maʻu ʻa e fonua [pe māmaní], pea te nau nofo ai ʻo tuputupuʻa.” (Sāme 37:29)a Fakatokangaʻi ʻoku pehē ʻe he saame ko ení ko e moʻui taʻengata ʻi he māmaní ʻe hoko ia ko ha pale maʻá e “agamalu.” ʻI ha Tohi Tapu faka-Falanisē, ko ha fakamatala ʻi he foʻi veesi ko ení ʻoku pehē ai ko e foʻi lea “agamalu” “ʻoku ʻi ai hono ʻuhinga lahi mamaʻo ange ʻoʻona ʻi heʻene hā pē ko ia ʻi he ngaahi liliú; ʻoku kau ai ʻa e faʻahinga tuʻutāmakí, ʻa e faʻahinga ʻoku faingataʻaʻia pe fakatangaʻi koeʻuhi ko Yahweh [Sihova], ʻa e kau loto fakatōkilalo ko ia ʻoku nau anganofo ki he ʻOtuá.”
ʻI Māmani pe ʻi Hēvani?
ʻI heʻene Malanga ʻi he Moʻungá, naʻe fai ai ʻe Sīsū ha talaʻofa ʻoku fakamanatu mai ai kia kitautolu ʻa e ngaahi konga Tohi Tapu naʻe hā ʻi ʻolungá: “Oku monuia ae agamalu: he te nau maʻu ae fonua” pe māmaní. (Mātiu 5:5, PM) ʻOku toe hā mei heni, ʻe hoko ʻa e foʻi māmaní ko ha pale tuʻuloa maʻá e faitōnungá. Kae kehe, naʻe ʻai ʻo hā mahino ʻe Sīsū ki heʻene kau ʻapositoló naʻá ne teuteu ha potu maʻanautolu “ʻi he ʻapi o [ʻene] Tamai” pea te nau ʻi ai fakataha mo ia ʻi hēvani. (Sione 14:1, 2; Luke 12:32; 1 Pita 1:3, 4) Ko ia ʻe anga-fēfē leva haʻatau mahinoʻi ʻa e ngaahi talaʻofa ʻo e ngaahi tāpuaki ki he māmaní? ʻOku kei ʻaonga koā ia ki he ʻahó ni, pea ʻoku ʻuhinga iá kia hai?
ʻOku pehē ʻe he kau mataotao Tohi Tapu kehekehe ko e “fonua” pe māmani ko ia naʻe lave ki ai ʻi he Malanga ʻa Sīsū ʻi he Moʻungá pea naʻa mo ia ʻi he Sāme 37 ʻoku tuʻu fakaefakatātā pē ia. ʻI heʻene fakamatala ʻi he Bible de Glaire, naʻe fakatokangaʻi ʻe F. Vigouroux ʻi he ongo vēsí ni “ha fakatātā ʻo hēvani pea mo e Siasí.” Ka kia M. Lagrange, ko ha tangata fakatotolo Tohi Tapu Falanisē, ko e tāpuaki ko ení “ʻoku ʻikai ko ha talaʻofa ia ʻe maʻu ʻe he anga-maluú ʻa e fonua ʻa ia ʻoku nau nofo aí, tatau ai pē pe ʻi he fokotuʻutuʻu lolotongá pe ʻi ha fokotuʻutuʻu haohaoa ange, ka ko e feituʻú, pe ko fē pē ʻa e feituʻu ʻoku ʻi aí, ko e puleʻanga ia ko hēvaní.” Fakatatau ki ha tokotaha fakatotolo ia ʻe taha, ko hano “ngāueʻaki fakaefakatātā ia ʻo e ngaahi tuʻunga fakaemāmaní ʻi he lave ki hēvaní.” Kae fakatatau ki ha toe niʻihi kehe, “ko e fonua ʻo e talaʻofá, ʻa Kēnani, ʻoku lave ia ki ai ʻi ha ʻuhinga fakalaumālie pea ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e ʻapi maʻu ʻi ʻolungá, ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻa e koloa kuo ʻosi fakapapauʻi maʻá e faʻahinga ʻoku anga-maluú. Ko e toe ʻuhinga ia ʻe taha ʻo e foʻi fakakaukau ko eni ʻi he Sāme 37 mo e ngaahi veesi kehe pē.” Ka ʻoku totonu nai ke tau fakavave ʻo toʻo leva ʻa e māmani fakamatelié ia mei he ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá?
Ko ha Taumuʻa Taʻengata ki he Māmaní
ʻI he kamataʻangá, naʻe fakafelāveʻi fakahangatonu ai ʻa e foʻi māmaní ki he taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he tangatá. Naʻe tohi ʻe he tokotaha-tohi-sāmé: “Ko e langi ko e langi ʻo Sihova, ka ko mamani kuo ne foaki ki he hakoʻi tangata.” (Sāme 115:16) Ko ia ai, ko e muʻaki taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá naʻe felāveʻi ia mo e foʻi māmaní, kae ʻikai ko hēvani. Naʻe ʻoange ʻe Sihova ki he ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá ʻa e fekau ke na fakalahi ʻa e ngoue ko ʻĪtení ke ne kāpui ʻa e kotoa ʻo e foʻi māmaní. (Senesi 1:28) Ko e taumuʻa ko ení naʻe ʻikai ke fakataimi pē. ʻOku fakapapauʻi mai ʻe Sihova ʻi heʻene Folofolá ʻe tolonga ʻo taʻengata ʻa e māmaní: “Mole ha toʻutangata, pea haʻu ha toʻutangata; pea ko mamani ʻoku tuʻu maʻu ai pe.”—Koheleti 1:4; 1 Kalonikali 16:30; Aisea 45:18.
Ko e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá heʻikai ʻaupito taʻefakahoko ia, he ko ia ʻa e Fungani Māʻolungá, pea ʻokú ne fakapapauʻi ke fakahoko ia. ʻI hono ngāueʻaki ʻa e vilo takai fakanatula ʻa e vaí ko ha fakatātaá, ʻoku fakamatalaʻi mai ʻe he Tohi Tapú ʻo pehē, ko hono fakahoko ko ia ʻa e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻoku papau ia: “Hange ʻoku hifo ʻa e ʻuha mo e sinou mei langi, ʻo ʻikai te ne foki ki ai, kaeʻoua ke ne fakaviviku ʻa e fonua, ʻo ngaohi ia ke fakatupu meʻa, mo laku muka mai; . . . ʻe pehe pe mo ʻeku lea [ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá] ʻoku ʻalu atu mei hoku ngutu: ʻe ʻikai foki ngeʻesi mai, kaeʻoua ke ne fai ʻa e meʻa ne u loto ki ai, mo fakaaʻu ʻa e meʻa ne u fekau atu ai ia.” (Aisea 55:10, 11) ʻOku fai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi talaʻofa ki he tangatá. ʻE toki mahili atu nai ha vahaʻa taimi pau ki muʻa ke hoko ʻo moʻoni ʻa e ngaahi talaʻofa ko iá, ka ʻe ʻikai ʻaupito ke taʻefakahoko ia. ʻOku toki “foki” ia kiate ia ʻi he hili hono fakahoko ʻa e meʻa kotoa naʻá ne folofolaʻakí.
Naʻe “loto” moʻoni ʻa Sihova ke ne fakatupu ʻa e māmaní maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻI he ngataʻanga ʻo e ʻaho fakaefakatupu hono onó, naʻá ne folofolaʻaki ko e meʻa kotoa pē naʻe “lelei ʻaupito.” (Senesi 1:31) Ko hono toe liliu ko ia ʻa e māmaní ke hoko ko ha palataisi taʻengatá ko e konga ia ʻo e taumuʻa fakaʻotua kuo teʻeki ai ke fakahokó. Kae kehe, ko e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá ‘ʻe ʻikai foki ngeʻesi kiate ia.’ Ko e kotoa ʻo e ngaahi talaʻofa ki ha moʻui haohaoa ʻi he māmaní, ʻa ia ʻe moʻui taʻengata ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he melino mo e malú, ʻe fakahoko ia.—Sāme 135:6; Aisea 46:10.
Fakahoko Papau ʻa e Taumuʻa ʻa e ʻOtuá
Ko e faiangahala ʻa ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá, ʻa ʻĀtama mo ʻIví, naʻe maumauʻi fakataimi ai ʻa e muʻaki taumuʻa ʻa e ʻOtuá ki hono ngaohi ʻa e māmaní ko ha palataisí. Hili ʻena talangataʻá, naʻe kapusi kinaua mei he ngoué. Ne mole leva ai hona monū ko ʻena kau ʻi hono fakahoko ʻa e taumuʻa fakaʻotua ke nofo ʻa e faʻahinga haohaoa ʻo e tangatá ʻi ha māmani palataisi. Ka naʻe kei fai pē ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ke lava ai ʻo fakahoko ʻene taumuʻá. Anga-fēfē?—Senesi 3:17-19, 23.
Ko e meʻa naʻe hoko ʻi ʻĪtení naʻe meimei tatau ia mo ha tangata ʻokú ne kamata ke langa ha fale ʻi ha konga kelekele lelei. ʻI heʻene fokotuʻu pē ʻa e fakavaʻé, ʻoku haʻu ha tokotaha ia ʻo fakaʻauha ʻa e meʻa naʻe ʻosi fokotuʻú. ʻI he ʻikai ke ne tafoki hake pē ʻo liʻaki ʻene ngāué, ʻoku foua ʻe he tangatá ha ngaahi sitepu ke fakapapauʻi ai ʻe ʻosi ʻa e falé. Neongo ai pē kapau ʻoku fiemaʻu ʻi he ngāue lahi ange ko ení ha fakamole lahi, ʻoku ʻikai toe fehuʻia ai ʻa e totonu ke fakahoko ʻa e ʻuluaki foʻi ngāué.
ʻOku pehē pē mo e ʻOtuá, naʻá ne fai ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ke fakapapauʻi ai ʻa hono fakahoko ʻa ʻene taumuʻá. Hili pē ʻa e faiangahala ʻa ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá, naʻá ne fakahaaʻi ai ha ʻamanaki ki heʻena fānaú—ko ha “hako” ʻa ia te ne fakataʻeʻaongaʻi ʻa e maumau naʻe faí. ʻI hono fakahoko ʻa e kikite ko ení, ko e konga tefito ʻo e hakó naʻe fakamoʻoniʻi ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá, ʻa Sīsū, ʻa ia naʻe haʻu ki he māmaní ʻo foaki ʻene moʻuí ko ha feilaulau ke huhuʻiʻaki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. (Kaletia 3:16; Mātiu 20:28) Hili pē hono fokotuʻu hake ki hēvaní, ʻe hoko ʻa Sīsū ko e Tuʻi ʻo e Puleʻangá. Ko ia ʻa e muʻaki tokotaha anga-malū ʻokú ne maʻu ʻa e māmaní fakataha mo e faʻahinga faitōnunga kuo ʻosi fili ʻa ia ʻe fokotuʻu hake ki hēvani ke nau hoko ko e ngaahi kaungāpule ʻi he Puleʻanga ko ení. (Sāme 2:6-9) ʻE faai atu pē ʻo puleʻi ʻe he founga-pule ko ení ʻa e ngaahi meʻa ʻi he māmaní kae lava ke fakahoko ʻa e muʻaki taumuʻa ʻa e ʻOtuá pea ke liliu ʻa e foʻi māmaní ke hoko ko ha palataisi. Ko e laui miliona taʻefaʻalaua ʻo e faʻahinga anga-maluú “te nau maʻu ae fonua” pe māmaní ʻo ʻuhinga iá te nau maʻu ʻaonga mei he pule ʻa e Puleʻanga ko ení fakafou ʻia Sīsū Kalaisi pea mo hono ngaahi kaungāpulé.—Senesi 3:15; Taniela 2:44; Ngāue 2:32, 33; Fakahā 20:5, 6.
“Hange ko Ia ʻi he Langi ke Pehe Foki ʻi Māmani”
Ko e fakahaofi ko ení fakataha mo e ikuʻanga ʻe uá, fakahēvani mo fakaemāmani, ʻoku lave ki ai ʻi ha vīsone naʻe mātā ʻe he ʻapositolo ko Sioné. Naʻá ne mātā ha ngaahi tuʻi ʻi he ngaahi taloni fakahēvaní ʻa ia kuo fili kinautolu mei he kau ākonga faitōnunga ʻa Kalaisí. ʻOku fakamatala fakapatonu ʻa e Tohi Tapú ʻo kau ki he ngaahi takanga ko eni ʻo Kalaisí te “nau pule ko e ngaahi tuʻi ki he māmaní.” (Fakahā 5:9, 10, NW) Fakatokangaʻi ʻa e foʻi tafaʻaki ua ʻi hono fakahoko ʻo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá—ko ha māmani kuo toe fakafoʻou ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa ha Puleʻanga fakahēvani ʻoku faʻuʻaki ʻa Sīsū Kalaisi pea mo hono ngaahi kaungāʻeá. Ko e kotoa ʻo e ngaahi fokotuʻutuʻu fakaʻotua ko ení ʻoku ʻai ai ke malava ʻa hono fakafoʻou fakaʻosi ʻa e māmaní ko ha Palataisi ʻi he fehoanaki mo e muʻaki taumuʻa ʻa e ʻOtuá.
ʻI he lotu ʻa e ʻEikí, naʻe fakaafeʻi ai ʻe Sīsū ʻene kau ākongá ke nau lotu ke fakahoko ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá “hange ko ia ʻi he langi ke pehe foki ʻi māmani.” (Mātiu 6:9, 10) ʻE ʻuhingamālie nai ʻa e ngaahi lea ko ení kapau naʻe pulia atu ʻa e foʻi māmaní ia, pe ko ha tuʻu fakaefakatātā pē ia ki hēvani? ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻe ʻuhingamālie eni kapau naʻe ō kotoa ʻa e kau māʻoniʻoní ia ki hēvani? Ko e finangalo ʻa e ʻOtuá ki he māmaní ʻoku hā māʻalaʻala ia ʻi he Tohi Tapú, mei he fakamatala ʻo kau ki he fakatupú ʻo aʻu ki he ngaahi vīsone ʻi he tohi Fakahaá. ʻE hoko ʻa e māmaní ki he meʻa naʻe fakataumuʻa ki ai ʻe he ʻOtuá—ko ha palataisi. Ko e finangalo eni ʻoku talaʻofa ʻe he ʻOtuá ʻe fakahokó. Ko e faʻahinga faitōnunga ʻi he māmaní ʻoku nau lotu ke fakahoko ʻa e finangalo ko iá.
Ko e moʻui taʻengata ʻi he māmaní ʻa e meʻa naʻe muʻaki fakataumuʻa ki ai ʻe he Tokotaha-Fakatupú, ʻa e ʻOtua ‘kuo ʻikai ke liliú.’ (Malakai 3:6; Sione 17:3; Semisi 1:17) Kuo fakamatalaʻi ʻo laka hake ʻi he senituli ʻe taha, ʻi he makasini ko ení, ʻa e Taua Leʻo, ʻa e ongo tafaʻaki ko ení ʻi hono fakahoko ʻa e taumuʻa fakaʻotuá. ʻOku ʻai ai heni kitautolu ke tau malava ʻo mahinoʻi ʻa e ngaahi talaʻofa ki hano toe fakafoʻou ʻa e māmaní ʻa ia ʻoku hā ʻi he Tohi Tapú. ʻOku mau fakaafeʻi atu koe ke ke toe vakaiʻi ange ʻa e meʻá ni ʻaki haʻo fai ha fetalanoaʻaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová pe ko hoʻo fetuʻutaki ki he kau faipulusi ʻo e makasini ko ení.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Lolotonga ʻoku liliu ʻe he ngaahi Tohi Tapu lahi ʻa e foʻi lea faka-Hepelū ko e ’eʹrets ko e “fonua” ʻo ʻikai ko e “māmani,” ʻoku ʻikai ha ʻuhinga ia ai ke fakangatangata pē ʻa e ’eʹrets ʻi he Sāme 37:11, 29 ki he fonua pē naʻe foaki ange ki he puleʻanga ʻIsilelí. Ko e Old Testament Word Studies ʻa William Wilson ʻoku fakaʻuhingaʻi ai ʻa e ’eʹrets ko e “māmaní ʻi he ʻuhinga lahi tahá, fakatouʻosi ʻa e feituʻu ʻoku nofoʻi mo ʻikai nofoʻí; ʻi hono ngāueʻaki ʻi ha ʻuhinga fakangatangatá, ʻoku ngāueʻaki ia ki ha konga pē ʻi he funga māmaní, ko ha fonua.” Ko ia ko e ʻuhinga muʻomuʻa mo tefito ʻo e foʻi lea faka-Hepeluú ni ʻoku ʻuhinga ia ki hotau foʻi palanité, pe kolopé, ʻa e foʻi māmaní.—Sio ki he Taua Leʻo ʻo Siulai 1, 1986, peesi 24.
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
ʻOku lave mahino ʻa e Tohi Tapú ʻo kau ki hono fokotuʻu ʻi he kahaʻú ha Palataisi ʻi he māmaní
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
ʻE ʻuhingamālie nai ʻa e lotu ʻa e ʻEikí kapau naʻe pulia atu ʻa e foʻi māmaní?