Ngaahi Hala ʻo Lomá—Ngaahi Fakamanatu ʻo e Ngāue Fakaelanga he Kuonga Muʻá

KO E hā ʻa e tuʻu-ki-muʻa taha ʻi he ngaahi meʻa fakamanatu ʻo Lomá? Te ke pehē nai ko e feituʻu faiʻanga fakafiefiá, ʻa ia ʻoku kei ʻiloa ʻi Loma ʻa hono toetoengá? Kapau ʻoku tau loto ke vakaiʻi ʻa e ngaahi langa tolonga taha ʻa Lomá pe ko ia kuo tokoni ki hono tākiekina ʻa e hisitōliá, te tau fakakaukau nai ʻo kau ki hono ngaahi halá.

Naʻe ʻikai ko e koloá pē mo e kau taú kuo nau foua ʻa e ngaahi hala lahi ʻo Lomá. ʻOku pehē ʻe he tokotaha fakatotolo tā tongitongi ko Romolo A. Staccioli, naʻe hoko ʻa e halá ko e founga ia “ke fakamafola atu ai ʻa e ngaahi fakakaukau, ngaahi tākiekina fakaeʻaati mo e ngaahi tokāteline fakafilōsofia mo fakalotú,” ʻo kau ai ʻa e tokāteline faka-Kalisitiané.

ʻI he kuonga muʻá, naʻe vakai ai ki he ngaahi hala Lomá ko e ngaahi meʻa fakamanatu. Naʻe ngaahi ʻe he kau Lomá, ʻi ha laui senituli, ha ngaahi hala fekolosiʻaki lelei ʻa ia naʻe faai pē ʻo lele lōloa ʻi he kilomita laka hake he 80,000, ʻi ha ʻēlia ʻoku kau ki ai he taimí ni ʻa e ngaahi fonua laka hake he 30.

Ko e fuofua via publica mahuʻingá, pe hala lahí hangē ko ia ʻoku uiʻaki he ʻaho ní, ko e Hala ʻApiá. ʻI heʻene ʻiloa ko e hala tuʻu-ki-muʻa tahá, naʻá ne fakafehokotaki ʻa Loma mo Brundisium (ʻoku ui he taimí ni ko Pilinitisi), ʻa ia ko e kolo taulanga hūʻanga ia ki he Hahaké. Naʻe tauhingoa ʻa e halá ni kia ʻApiai Kolotiasi Kēkasi, ko e ʻōfisa Loma naʻá ne kamata hono ngaahi iá fakafuofua ki he 312 K.M. Naʻe toe ngāueʻaki foki ʻe Loma ʻa e Hala Salaliá mo e Hala Falaminiá, ʻa ia ʻokú na fakatou lele ki he hahaké ʻo aʻu ki he Tahi ʻAtaliá, ʻo tofa ai ʻa e hala ki he kau Palakaná pea pehē foki ki he vahefonua Laini mo Tanupé. Naʻe huʻu fakatokelau ʻa e Hala ʻAliliá ʻo aʻu ki Kolu mo e Muitolotolo ʻAipilianí, pea ko e Hala ʻOsitenisisí leva naʻe lele ia ʻo aʻu ki ʻOsitia, ko e taulanga naʻe fili ʻe Loma ke fai ai ʻa e ngaahi fefolauʻaki ki ʻAfiliká.

Ko e Ngāue Langa Lahi Taha ʻa Lomá

Naʻe mahuʻinga ʻa e ngaahi halá ki Loma naʻa mo e ki muʻa ke kamata faʻu ʻe he kau nofo aí ʻa e ngaahi hala foʻoú. Naʻe langa ʻa e fuʻu koló ʻi he fetaulakiʻanga ʻo e ngaahi halanga ʻi he kuonga muʻá ʻi he ʻahanga pē ʻe taha ne ʻi aí ʻi he fakatonga ʻo e Vaitafe Tipá. Fakatatau ki he ngaahi maʻuʻanga fakamatala motuʻá, ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi hala naʻe ʻosi tuʻú, naʻe faʻifaʻitaki ʻa e kau Lomá ki he kau Kāteisí. Ka ko e kau fakamelomelo moʻoni ʻo e kau Lomá ʻa ia naʻa nau pōtoʻi ʻi hono ngaahi ʻa e halá ko e kau ʻEtululiá nai. ʻOku kei ʻiloa pē ʻa e toetoenga ʻo ʻenau ngaahi halá. ʻIkai ngata aí, ki muʻa ʻi he kuonga ʻo e kau Lomá naʻe ʻi he feituʻu ko iá ʻa e ngaahi hala ʻaluʻi. Naʻe ngāueʻaki nai ʻa e ngaahi halá ni ki hono taki ʻa e fanga manú mei he kaikaiʻanga ki he kaikaiʻanga. Kae kehe, naʻe faingataʻa ʻa e ngaahi halá ki he fefonongaʻakí, he naʻe efua ʻi he faʻahitaʻu laʻalaʻaá pea pelepela ʻi he faʻahitaʻu ʻuhoʻuhá. Naʻe faʻa ngaahi ʻe he kau Lomá ʻenau ngaahi halá ʻi ʻolunga ʻi he ngaahi ʻaluʻanga ko iá.

Naʻe tisaini fakalelei ʻa e ngaahi hala Lomá pea naʻe ngaahi ia ke fefeka, ʻaonga mo fakaʻofoʻofa. ʻI he tuʻunga lelei, naʻe fakafehokotaki ʻe he ngaahi halá ha kamataʻanga mo ha feituʻu ke fai ki ai ha fononga, fakafou ʻi he halanga nounou taha naʻe ala maʻú, ʻa ia ko e ʻuhinga ia ʻoku lahi ai e ngaahi hala ʻoku lele lōloa hangatonú. Ka naʻe faʻa pau ke fakatatau ʻa e ngaahi halá ki he ngaahi faʻunga fakanatula ʻo e konga fonuá. ʻI heʻene malavá, naʻe ngaahi ai ʻe he kau ngāue hala Lomá ʻenau ngaahi halá ʻo aʻu ki he vaeuaʻanga ʻo e ngaahi tahake ʻi he ngaahi feituʻu māʻolunga mo moʻungaʻiá, ʻo lele ʻi he tafaʻaki ko ē ʻo e moʻungá naʻe huluʻia ʻe he laʻaá. Ki he kau fefonongaʻaki he halá, naʻe fakasiʻisiʻi ʻe he tuʻunga ko ení ha faʻahinga faingatāmaki pē naʻe hoko nai ʻi he kovi ʻa e ʻeá.

Ka naʻe anga-fēfē koā hono ngaahi ʻe he kau Lomá ʻenau ngaahi halá? Naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi faikehekehe, ka ko e meʻa tefito eni kuo maʻu hake ʻe he kau keli fakatotoló.

Naʻe ʻuluaki palaniʻi ʻa e ʻalunga ʻo e halá. Naʻe vaheʻi ʻa e ngāue ko ení ki he kau savea ʻo e kuonga ko iá. Pea ko e ngāue fakaongosia leva ko hono kelí naʻe tuku ia ki he kau sōtiá, kau ngāue leipa pe ko e kau pōpulá. Naʻe keli ha ongo luo lele loloa huʻu tatau ʻe ua. Ko e mamaʻo siʻisiʻi taha ʻi hona vahaʻá naʻe mita nai ʻe 2.4, ka ko e mamaʻo anga-mahení naʻe mita nai ʻe 4, pea naʻá na toe fālahi ange ʻi he ngaahi pikó. Ko e laulahi ʻo e halá heʻene ʻosí naʻe lava ke aʻu ia ki he mita fakakātoa ʻe 10, ʻo kau ai ʻa e halanga ki he ʻalu laló ʻi he ongo tafaʻakí fakatouʻosi. Ko e kelekele ʻi he vahaʻa ʻo e ongo luó naʻe tata hake ia ʻo hoko ai ha taluoluo. Ko e taimi pē naʻe aʻu ai ʻa e kelí ki ha konga ʻoku fefeká, naʻe fakafonu leva ʻa e taluoluó ʻaki ʻa e ngaahi meʻa kehekehe ʻe tolu pe fā. ʻUluakí ko ha ngaahi maka lalahi nai. Naʻe toki ʻai hifo leva ai ʻa e ngaahi maka lafalafa, ʻo simaʻi fakataha nai. Naʻe ʻai hifo leva ʻi ʻolunga ʻa e kilikili matolu māʻopoʻopo.

Ko e funga hala ʻe niʻihi ʻa e kau Lomá naʻe tanuʻaki pē ia ʻa e kilikili matolu māʻopoʻopó. Ka neongo ia, ko e ngaahi hala tanú naʻe ofo ai ʻa e kakai he kuonga muʻá. Ko e tafaʻaki taupotu ki ʻolunga ʻo e ngaahi hala peheé naʻe tanuʻaki ia ʻa e ngaahi lauʻi maka lalahi, ʻo meimei ko e maka naʻe lava ke maʻu he feituʻú. Naʻe ʻai ʻa e ngaahi halá ke kiʻi tahake, ke fakafaingofuaʻi ʻa e tafe ʻa e vaí mei he loto halá ki he ongo fakatafenga vai he kauhalá. Ko e ngāue ngaahi hala ko ení kuo tokoni ia ki he tolonga ʻa e ngaahi meʻa fakamanatú ni pea mo e kei tuʻu ʻa e niʻihi ʻo aʻu mai ki hotau ʻahó ni.

Fakafuofua ki he taʻu ʻe 900 hili hono ngaahi ʻa e Hala ʻApiá, naʻe fakamatalaʻi ai ia ʻe he faihisitōlia Paisenitiume ko Polokopió ʻoku “taha kehe atu.” ʻI he fekauʻaki mo e ngaahi lauʻi maka naʻe ngaahi ʻaki ʻa e funga halá, naʻá ne tohi: “Neongo e ʻosi atu ʻa e fuʻu taimi lahi pea mo e ngaahi saliote lahi kuo fononga ai he ʻaho ki he ʻahó, kuo ʻikai pē ke maumauʻi honau tuʻungá, pe mole atu ʻene tokaleleí.”

Naʻe lava fēfē ke fou atu ʻa e ngaahi hala ko ení ʻi he ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga fakanatulá, hangē ko e ngaahi vaitafé? Ko e founga mahuʻinga ʻe taha ko e ngaahi halafakakavakavá, ʻa ia ko e niʻihi ai ʻoku kei tuʻú ni, ko e fakamoʻoni ia ki he pōtoʻi ngāue tuʻu-ki-muʻa ʻa e kau Loma ʻo e kuonga muʻá. Ko e ngaahi hala ʻi lalofonua ʻi he hala ʻo Lomá ʻoku ʻikai nai fuʻu loko ʻiloa ia, ka ko hono ngāhí naʻe toe faingataʻa ange ia, ʻi he fakakaukau atu ki he ngaahi ʻilo fakaelanga mo e meʻangāue ne ala maʻu he kuonga ko iá. ʻOku pehē ʻe he maʻuʻanga fakamatala ʻe taha: “Ko e ngāue fakaelanga ʻa Lomá . . . naʻe maʻu ai ʻa e ngaahi ola naʻe tomuʻa fakapapauʻi ke tuʻumaʻu ʻo taʻehanotatau ʻi he ngaahi senituli lahi.” Ko ha fakatātā ʻe taha ko e hala ʻi lalofonua ko e Faló, ʻi he Hala Falaminiá. ʻI he 78 T.S., hili hono palaniʻi fakalelei ʻe he kau ngāue langá, naʻe keli hake ai ʻi he maka fefeká ha hala ʻi lalofonua naʻe mita ʻe 40, ko e fālahí naʻe mita ʻe nima pea mita ʻe nima ʻa hono māʻolungá. Ko e ngāue fakaofo moʻoni ia kuo lavaʻí, ʻi he fakakaukau atu ko ia ki he ngaahi meʻangāue naʻe ala maʻu ʻi he taimi ko iá. Ko hono ngaahi ha faʻunga fakaehala peheé ko e taha ia ʻo e ngaahi ngāue faingataʻa taha ʻa e tangatá.

Kau Fefonongaʻakí mo e Mafola ʻa e Ngaahi Fakakaukaú

Ko e kau sōtiá mo e kau fefakatauʻakí, kau faifekaú mo e kau folau ʻeveʻevá, kau ʻeti faivá mo e kau tangata taú naʻa nau ngāueʻaki kotoa ʻa e ngaahi halá ni. Ko e faʻahinga ko ia naʻe ʻalu laló naʻe lava ke nau ʻaluʻi ʻa e kilomita ʻe 25 ki he 30 nai ʻi he ʻaho. Naʻe lava ke maʻu ʻe he kau fefonongaʻakí ʻa e ngaahi fakamatala ʻo kau ki he ngaahi mamaʻó ʻi heʻenau sio ki he ngaahi pou lau mailé. Ko e ngaahi poú ni naʻe ʻi he fuo kehekehe, ʻo faʻa fuopotopoto lōloa, ʻa ia naʻe fokotuʻu ʻi he mita ʻe 1,480 kotoa pē—ko e lōloa ia ʻo e maile ʻe taha ʻa Lomá. Naʻe toe ʻi ai foki mo e ngaahi feituʻu mālōlōʻanga, ʻa ia naʻe lava ke fetongi ai ʻe he kau fefonongaʻakí ʻenau hōsí, fakatau ha meʻa ke nau kai pe ʻi he taimi ʻe niʻihi, ke nau mālōlō ai he poʻulí. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi feituʻu peheé naʻe faai pē ʻo hoko ia ko e fanga kiʻi kolo.

Taimi siʻi pē ki muʻa ke kamata ʻa e lotu faka-Kalisitiané, naʻe kamataʻi ai ʻe Sisa ʻAkosito ha polokalama monomono hala. Naʻá ne fili ha kau ʻōfisa ke nau tokangaʻi ha hala ʻe taha pe lahi ange. Naʻá ne fokotuʻu ʻa e meʻa naʻe ʻiloa ko e miliarium aureum, ko e pou lau maile koulá ʻi he Māketi Lomá. Ko e pou ko ení ʻa ia ʻoku ʻufiʻufiʻaki ʻa e ngaahi mataʻitohi polonisé ʻa e tuʻunga ko e ngataʻanga ia ʻo e ngaahi hala Loma kotoa ʻi ʻĪtalí. Naʻe maʻu heni ʻa e lea ʻoku taka: “Ko e ngaahi hala kotoa pē ʻoku iku ki Loma.” Naʻe toe fakaʻaliʻali foki ʻe ʻAkosito ʻa e ngaahi mape ʻo e faʻunga fakaehala ʻa e ʻemipaeá. ʻOku hā ngali ko e hala fekolosiʻaki ko ení naʻe ʻi he tuʻunga lelei tahá ia ki he ngaahi fiemaʻu mo e tuʻunga ʻo e kuonga ko iá.

Naʻe aʻu ʻo ngāueʻaki ʻe he kau fefonongaʻaki ʻe niʻihi ʻi he kuonga muʻá ʻa e ngaahi tohi fakahinohino, pe ngaahi palani, ke tokoni ki heʻenau ngaahi fonongá. Ko e ngaahi tohi fakahinohino ko ení naʻe ʻomi ai ʻa e ngaahi fakamatala hangē ko e mamaʻo ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi feituʻu mālōlōʻanga kehekehe, mo e ngaahi fakamatala ʻo kau ki he fanga kiʻi ngāue ala tokoni naʻe lava ke maʻu ʻi he ngaahi feituʻu peheé. Kae kehe, ko e ngaahi tohi fakahinohino ko ení naʻe mamafa pea naʻe ʻikai lava ke ala maʻu ia ʻe he tokotaha kotoa.

Kae kehe, naʻe palani mo fakahoko ʻe he kau ʻevangeliō Kalisitiané ʻa e ngaahi fononga lahi naʻe lōloa. Ko e ʻapositolo ko Paulá, ʻi he hangē ko hono ngaahi toʻumeʻá, naʻá ne fili ke ʻalu tahi ʻi he taimi naʻá ne fononga fakahahake aí, ke ne ngāueʻaongaʻaki ʻa e ngaahi matangi anga-mahení. (Ngāue 14:​25, 26; 20:3; 21:​1-3) ʻI he Tahi Metiteleniané, naʻe angi ʻa e ngaahi matangi ko ení mei he hihifó lolotonga ʻa e ngaahi māhina māfaná. Kae kehe, ʻi he taimi naʻe fononga fakahihifo ai ʻa Paulá, naʻá ne faʻa fononga ʻi ʻuta ʻo ngāueʻaki ʻa e hala Lomá. Naʻe fokotuʻutuʻu ai ʻe Paula ʻene fononga fakamisinale hono ua mo hono tolú, ʻo ne muimui ʻi he founga ko ení. (Ngāue 15:​36-41; 16:​6-8; 17:​1, 10; 18:​22, 23; 19:1)a ʻI he 59 T.S. nai, naʻe fononga atu ai ʻa Paula ʻi he Hala ʻApiá ki Loma ʻo ne feʻiloaki mo hono ngaahi kaungātuí ʻi he feituʻu femoʻuekina ʻo e ʻApiai Foló, pe Māketi ʻApiaí, ʻi he kilomita ʻe 74 ki he tonga-hahake ʻo Lomá. Naʻe tatali kiate ia ʻa e niʻihi kehé ʻi he kilomita ʻe 14 ʻo ofi ange ki Loma, ʻi he feituʻu mālōlōʻanga ko Faletolú. (Ngāue 28:​13-15) ʻI he 60 T.S. nai, naʻe malava ai ke pehē ʻe Paula kuo malangaʻaki ʻa e ongoongo leleí ki he ‘kotoa ʻo e mamani’ naʻe ʻiloʻi ʻi he taimi ko iá. (Kolose 1:​6, 23) Naʻe ʻi ai ʻa e kaunga ʻa e faʻunga fakaehalá ʻi hono ʻai ke malava iá.

Ko ia ai, ko e ngaahi hala Lomá, kuo fakamoʻoniʻi ko e ngaahi meʻa fakamanatu kāfakafa ia mo tolonga—pea ko e ngaahi meʻa ia naʻe tokoni ki hono fakamafola ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.—Mātiu 24:14.

[Fakamatala ʻi lalo]

[Fakatātā ʻi he peesi 14]

Ko ha pou lau maile ʻa Loma

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

Ko e Hala ʻApiá ʻi he tuʻakolo ʻo Lomá

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

Ko ha hala ʻi ʻOsitia he kuonga muʻá, ʻi ʻĪtali

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

Ko e ngaahi taluo tupu mei he vaʻe ʻo e ngaahi saliote he kuonga muʻá, ʻi ʻAositulia

[Fakatātā ʻi he peesi 15]

Konga ʻo ha hala ʻo Loma fakataha mo e ngaahi pou lau mailé, ʻi Sioatani

[Fakatātā ʻi he peesi 16]

Ko e ngaahi toetoenga ʻo e ngaahi fonualoto ʻi he Hala ʻApiá ʻi tuʻa Loma

[Fakatātā ʻi he peesi 16]

Ko e hala ʻi lalofonua ko Faló ʻi he Hala Falaminiá, ʻi he vahefonua Makí

[Fakatātā ʻi he peesi 16, 17]

Halafakakavakava ʻa Taipilioó ʻi he Hala ʻAmeliá ʻi Limini, ʻĪtali

[Fakatātā ʻi he peesi 17]

Naʻe feʻiloaki ʻa Paula mo e ngaahi kaungātuí ʻi he feituʻu femoʻuekina ʻo e ʻApiai Foló, pe Māketi ʻApiaí

[Maʻuʻanga ʻo e Tā ʻi he peesi 15]

Taupotu ki toʻohemá, ʻOsitia: ©danilo donadoni/Marka/age fotostock; taupotu ki toʻomataʻú, hala mo e ngaahi pou lau mailé: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.