Ko e Hā ʻa e Fakaleleiʻanga ki he Fetāufehiʻaʻaki Fakafaʻahingá?
ʻI SIPEINI naʻe taʻofi ai ʻe ha fakamaau ha soka naʻe fai. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ko e haʻaki fuʻu atu ʻa e ngaahi laukovi ʻe he fuʻu kau mamata tokolahi ki ha tokotaha vaʻinga mei Kameluni ʻo ne fakamanamana ai te ne mavahe mei he malaʻé. ʻI Lūsia kuo hoko ʻo failahia ai ʻa e ngaahi ʻohofi fakamālohi ʻo e kau ʻAfiliká, kau ʻAmelika Latiná mo e kau ʻĒsiá; lolotonga ʻa e 2004, naʻe mahiki hake ai ʻa e ngaahi ʻohofi fakamatakali ʻi aí ʻaki ʻa e peseti ʻe 55 ʻo aʻu ai ki he hoko ʻa e ngaahi meʻa pehē ʻe 394 ʻi he 2005. ʻI Pilitānia ko ha vahe tolu ʻe taha ʻo e kau ʻĒsia mo e kau ʻuliʻuli naʻe fai ki ai ha savea naʻa nau pehē ne mole ʻenau ngāué koeʻuhi ko e tomuʻa fehiʻa fakamatakalí. Ko e ngaahi fakatātā ko ení ʻoku tapua mai ai ha hehema fakamāmani lahi.
Ko e fetāufehiʻaʻaki fakafaʻahingá ʻoku kehekehe ʻa hono lahí—kamata mei he ngaahi lea kovi pe lea taʻefakakaukau ki he ngaahi feinga ke fakaʻauhamālie ha kulupu fakafaʻahinga ʻi he tuʻunga ko ha palani fakafonua.a Ko e hā ʻa e tupuʻanga tefito ʻo e fetāufehiʻaʻaki fakafaʻahingá? ʻE lava fēfē ke tau fakaʻehiʻehi mei hono fakahāhā iá? ʻOku ʻuhinga lelei ke ʻamanaki ʻe ʻi ai ʻa e ʻaho ʻe nofo melino fakataha ai ʻa e ngaahi fāmili kotoa ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá? ʻOku ʻomai ʻe he Tohi Tapú ʻa e fakamaama mahuʻinga ki he ngaahi meʻá ni.
Fakamālohia mo e Tāufehiʻa
“Ko e filioʻi ʻa e loto ʻo e tangata ʻoku kovi mei heʻene tamasiʻi,” ko e lau ia ʻa e Tohi Tapú. (Senesi 8:21) Ko ia ai, ʻoku maʻu ʻa e fiefia ʻa e niʻihi ʻi hono fakamālohiʻi ʻa e niʻihi kehé. ʻOku toe pehē ʻe he Tohi Tapú: “Vakai, ko e loʻimata é ʻo siʻi fakamalohia, kae ʻikai ha taha ke fakafiemalie kiate kinautolu; ʻio, ʻi he feituʻu ʻa fakamalohi naʻe ai ha fefeka.”—Koheleti 4:1.
ʻOku toe fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú naʻe hoko fuoloa pē ʻa e tāufehiʻa fakafaʻahingá. Ko e fakatātaá, ʻi he laka hake he taʻu ʻe 3,000 ki muʻa, naʻe fakaafeʻi ai ʻe ha Felo ʻi ʻIsipite ʻa e tokotaha Hepelū ko Sēkopé mo hono fuʻu fāmilí ke nau nofo ʻi ʻIsipite. Kae kehe, ki mui ai, naʻe ongoʻi ilifia ai ha Felo ʻe taha ʻi he fuʻu tokolahi ʻa e fuʻu fāmili ko eni naʻe hiki atú. Ko hono olá, ʻoku pehē ʻe he fakamatalá: “Pea ne pehe ki hono kakai, Vakai, ko e kakai ni ko haʻa Isileli ʻoku nau tokolahi mo malohi ʻiate kitautolu; ʻe, tau fai fakapotopoto ki ai; naʻa nau toe tokolahi ange, . . . Ko ia naʻa nau fakanofo kiate kinautolu ha kau ofisa ʻo e fatongia, koeʻuhi ke fakavaivaiʻi kinautolu ʻaki ʻa e fua kavenga.” (Ekisoto 1:9-11) Naʻe aʻu ʻo fekauʻi ʻe he kau ʻIsipité ke tāmateʻi ʻa e pēpē tangata toki fāʻeleʻi kotoa pē ʻa e hako ʻo Sēkopé.—Ekisoto 1:15, 16.
Ko e Hā ʻa e Tupuʻanga Tefitó?
Kuo tātātaha ke tokoni ʻa e ngaahi lotu ʻo e māmaní ki hono fakafepakiʻi ʻo e fetāufehiʻaʻaki fakafaʻahingá. Lolotonga kuo fakafepakiʻi mālohi moʻoni ʻe he faʻahinga ʻe niʻihi ʻa e fakamālohiá, ko e ngaahi lotú fakalūkufua kuo nau faʻa kau mo e kau faifakamālohí. Ko e tuʻungá ia ʻi ʻAmelika, ʻa ia naʻe fakamālohiʻi ai ʻe he laó ʻa hono fakamoʻulaloaʻi ʻo e kakai ʻuliʻulí mo hono tautau taʻefakalao kinautolú pea ko e ngaahi lao naʻe tapui ai ʻa e mali mo ha ʻuliʻulí naʻe hokohoko mai ʻo aʻu ki he 1967. Naʻe toe hoko foki ia ʻi ʻAfilika Tonga ʻi he malumalu ʻo e lau lanú, ʻa ia naʻe maluʻi ai ʻe ha tokosiʻi honau tuʻunga māʻolungá ʻaki ʻa e ngaahi lao naʻe kau ai hono tapui ʻa e femaliʻaki fakamatakalí. ʻI he tuʻunga taki taha, ko e niʻihi naʻe kau ki he kulupu fakafaʻahinga naʻe pouaki ai ʻa e fetāufehiʻaʻakí naʻa nau kau lahi ki he lotú.
Kae kehe, ʻoku fakaeʻa ʻe he Tohi Tapú ha ʻuhinga lahi ange ki he fetāufehiʻaʻaki fakafaʻahingá. ʻOku fakamatala ai ki he ʻuhinga ʻoku fakamālohiʻi ai ʻe he ngaahi kulupu fakafaʻahinga ʻe niʻihi ʻa e niʻihi kehé. ʻOku pehē ai: “Ko ia ʻoku ʻikai te ne ʻofa, kuo ʻikai te ne momoʻi ʻiloʻi ʻa e ʻOtua; he ko e ʻOtua ko e ʻOfa. Kapau ʻe pehe ʻe ha taha, ʻOku ou ʻofa ki he ʻOtua, ʻosi ʻoku ne fehiʻa ki hono tokoua, ko e loi ia: he ko ia ʻoku ʻikai te ne ʻofa ki hono tokoua, ʻa ia kuo ne mātaʻi, talaʻehai ʻoku ne lava ke ʻofa ki he ʻOtua, ʻa ia kuo teʻeki ke ne mātaʻi.” (1 Sione 4:8, 20) Ko e fakamatalá ni ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e tupuʻanga tefito ʻo e fetāufehiʻaʻaki fakafaʻahingá. ʻOku fai ia ʻe he kakaí—ʻo tatau ai pē pe ʻoku nau taukaveʻi ʻoku nau anga-fakalotu pe ʻikai—koeʻuhi kuo ʻikai te nau hoko ʻo ʻiloʻi pe ʻofa ki he ʻOtuá.
ʻIloʻi ʻo e ʻOtuá—ʻA e Makatuʻunga ki he Fāʻūtaha Fakafaʻahingá
ʻOku anga-fēfē hono ʻomai ʻe he ʻiloʻi mo e ʻofa ki he ʻOtuá ʻa e fāʻūtaha fakafaʻahingá? Ko e hā ʻa e ʻilo ʻoku fakaeʻa ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻokú ne taʻotaʻofi ʻa e kakaí mei he fakatupu maumau ki he faʻahinga ʻoku nau hā ngali kehé? ʻOku fakaeʻa ʻe he Tohi Tapú ko Sihova ʻa e Tamai ʻa e kakai kotoa pē. ʻOku pehē ai: “Kiate kitautolu ʻoku taha pe ʻa e ʻOtua, ko e Tamai, ʻa ia ʻoku mei ai ʻa e meʻa kotoa pe.” (1 Kolinito 8:6) ʻIkai ko ia pē, ʻoku pehē ai: “Naʻa ne oʻi foki ʻa e ngaahi faʻahinga kakai ʻa ia ʻoku nau tupunga taha kotoa pe.” (Ngāue 17:26) Ko ia ai, ko hono moʻoní, ko e kakai kotoa pē ʻoku nau fetokouaʻaki.
Ko e ngaahi kulupu fakafaʻahinga kotoa pē ʻoku lava ke nau fiefia ʻi hono maʻu ʻa e moʻuí mei he ʻOtuá, ka ʻoku nau fakameʻapangoʻia kotoa ʻo fekauʻaki mo honau tupuʻanga tukufakaholó. Naʻe pehē ʻe he tokotaha-tohi Tohi Tapu ko Paulá: ‘Ko e hoko ʻa e angahalá ki mamaní, ʻi he tangata pe taha.’ Ko ia ai, “kuo fai angahala kotoa pe, pea ʻoku ʻikai te nau aʻusia ʻa e hōifua ʻa e ʻOtua.” (Loma 3:23; 5:12) Ko Sihová ko ha ʻOtua ʻo e tuʻunga kehekehe—ʻoku ʻikai ha ongo meʻamoʻui te na tatau mātē. Neongo ia, kuo ʻikai te ne ʻoange ki ha kulupu fakafaʻahinga ʻa e makatuʻunga ke nau ongoʻi māʻolunga ange ʻi ha taha. Ko e ongoʻi mafolalahia ko ia ko hoto kulupu fakafaʻahingá ʻoku lelei ange ia ʻi he kulupu ʻa e niʻihi kehé ʻoku fepaki ia mo e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻoku fokotuʻu ʻi he Tohi Tapú. ʻOku hā mahino, ko e ʻilo ʻoku tau maʻu mei he ʻOtuá ʻoku pouaki ai ʻa e fāʻūtaha fakafaʻahingá.
Tokanga ʻa e ʻOtuá ki he Puleʻanga Kotoa Pē
Kuo fifili ʻa e niʻihi pe naʻe pouaki ʻe he ʻOtuá ʻa e filifilimānako fakafaʻahingá ʻaki ʻene ʻofaʻi ʻa e kau ʻIsilelí mo akoʻi kinautolu ke nau hanganaki mavahe mei he ngaahi puleʻanga kehé. (Ekisoto 34:12) ʻI he taimi ʻe taha, naʻe fili ai ʻe he ʻOtuá ʻa e puleʻanga ʻIsilelí ko ʻene koloa makehe koeʻuhí ko e tui tuʻu-ki-muʻa ʻa e kui ʻa ʻIsileli ko ʻĒpalahamé. Ko e ʻOtuá tonu naʻá ne puleʻi ʻa ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá, ʻo fili ʻa honau kau pulé pea ʻoange kia kinautolu ha ngaahi lao. Lolotonga ʻa e taimi naʻe tali ai ʻe ʻIsileli ʻa e fokotuʻutuʻu ko ení, naʻe lava ke sio ai ʻa e kakai kehé ki he ngaahi ola ʻo e founga-pule ʻa e ʻOtuá ʻi hono kehe mei he ngaahi ola ʻo e founga-pule ʻa e tangatá ʻi ha feituʻu pē. Naʻe toe akoʻi ʻe Sihova ʻa e kau ʻIsileli ʻo e taimi ko iá fekauʻaki mo e fiemaʻu ʻo ha feilaulau ke fakafoki ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki ha vahaʻangatae lelei mo e ʻOtuá. Ko ia ko e ngaahi feangainga ʻa Sihova mo ʻIsilelí naʻe maʻu ʻaonga mei ai ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa pē. Naʻe huʻufataha ia mo e meʻa naʻá ne tala kia ʻĒpalahamé: “Ko ho hako ʻe monuʻia ai ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo mamani; koeʻuhiā kuo ke tuitala ki heʻeku lea.”—Senesi 22:18.
Tānaki atu ki ai, naʻe fakamonūʻaki ʻa e kau Siú ʻenau maʻu ʻa e fanongonongo toputapu ʻa e ʻOtuá pea mo ʻenau hoko ko e puleʻanga ʻa ia naʻe ʻaloʻi mai ai ʻa e Mīsaiá. Ka ko e meʻá ni foki naʻe faí ke lava ʻo maʻu ʻaonga mei ai ʻa e puleʻanga kotoa pē. Ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū naʻe ʻoange ki he kau Siú ʻoku ʻi ai ha fakamatala fakalotomāfana fekauʻaki mo e taimi ʻa ia ʻe maʻu ai ʻe he ngaahi kulupu fakafaʻahinga kotoa pē ʻa e ngaahi tāpuaki lahi: “ʻIo, ʻe ōange ʻa e ngaahi puleʻanga lahi, pea te nau pehe, Haʻuā, ka tau ʻalu hake ki he moʻunga ʻo Sihova, pea ki he fale ʻo e ʻOtua ʻo Sekope; pea te ne ako kiate kitautolu hano ngaahi ʻalunga, . . . ʻe ʻikai ofa ha heleta ʻe ha puleʻanga ki ha puleʻanga, pea ʻe ʻikai kei fai ha akotau. Ka te nau nofo taki taha ʻi hono lolo vaine, pea ʻi hono lolo fiki; ʻo ʻikai mafakahohaʻa kinautolu ʻe ha taha.”—Maika 4:2-4.
Neongo naʻe malanga ʻa Sīsū Kalaisi tonu ki he kau Siú, naʻá ne toe pehē: “Pea ʻe ʻoua ke fanongonongo ki mamani katoa ʻa e ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga, ke ai ha fakamatala ki he ngāhi kakai kotoa pe.” (Mātiu 24:14) Heʻikai ha puleʻanga ʻe taʻefanongo ki he ongoongo leleí. Ko ia ʻoku fokotuʻu ai ʻe Sihova ha faʻifaʻitakiʻanga haohaoa ʻi he feangainga ʻi he founga taʻefilifilimānako mo e ngaahi kulupu fakafaʻahinga kotoa pē. “ʻOku ʻikai ke filifilimanako ʻa e ʻOtua: ka neongo pē ko e fēʻia ʻa e kakai, ka ʻilonga ʻa ia ʻoku ʻapasia kiate ia, pea ngāue fai ki he totonu, ʻoku ngofua ke ne aʻu mai kiate ia.”—Ngāue 10:34, 35.
Ko e ngaahi lao naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá ki he puleʻanga ʻo ʻIsileli he kuonga muʻá ʻoku toe fakaeʻa ai ʻa ʻene tokanga ki he ngaahi puleʻangá kotoa. Fakatokangaʻi ange ʻa e fiemaʻu ʻe he Laó ʻa e meʻa lahi ange ia ʻi he kātakiʻi pē ʻo e faʻahinga ʻikai ko e ʻIsileli naʻe nofo ʻi he fonuá, ʻi he pehē ai: “Ko e muli ʻoku ʻāunofo kiate kimoutolu ʻe tatau kiate kimoutolu mo e tupu ʻi he fonua; pea te ke ʻofa kiate ia hange ko hoʻo ʻofa kiate koe; he naʻa mou nofo muli ʻi he fonua ko Isipite.” (Fakaʻītali ʻamautolu; Livitiko 19:34) Ko e lahi ʻo e ngaahi lao ʻa e ʻOtuá naʻe akoʻi ai ʻa e kau ʻIsilelí ke nau anga-lelei ki he kau muli ʻi he fonuá. Ko ia ai, ʻi he taimi naʻe sio ai ʻa Pōasi, ko ha kui ʻa Sīsū, ki ha fefine muli masiva naʻe tufí, naʻá ne ngāue ʻo fehoanaki mo e meʻa naʻá ne ako mei he ʻOtuá ʻi heʻene ʻai ke fakapapauʻi ʻoku tuku ʻe heʻene kau tolí ha uite lahi maʻá e fefiné ke ne tānaki.—Lute 2:1, 10, 16.
Akoʻi ʻe Sīsū ʻa e Anga-Leleí
Naʻe fakaeʻa ʻe Sīsū ʻa e ʻiloʻi ʻo e ʻOtuá ʻo laka ange ia ʻi hano fai ʻe ha toe taha. Naʻá ne fakahaaʻi ki hono kau muimuí ʻa e founga ke anga-lelei ai ki he kakai ʻoku nau kehé. Naʻá ne kamataʻi ʻi he taimi ʻe taha ha talanoa mo ha fefine Samēlia. Ko e kau Samēliá ko ha kulupu fakafaʻahinga ia naʻe fehiʻanekinaʻi ʻe he kau Siu tokolahi, ko ia naʻe ʻohovale ai ʻa e fefiné. Lolotonga ʻa e fetalanoaʻaki ko ení naʻe tokoniʻi anga-lelei ʻe Sīsū ʻa e fefiné ke ne mahinoʻi ʻa e meʻa ʻe lava ke ne maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá.—Sione 4:7-14.
Naʻe toe akoʻi kitautolu ʻe Sīsū ki he founga ke tau fai ki he kakai mei he ngaahi kulupu fakafaʻahinga kehé ʻi heʻene fai ha talanoa fakatātā fekauʻaki mo ha Samēlia anga-fakakaungāʻapi. Naʻe sio ʻa e tangatá ni ki ha Siu naʻe lavea lahi ʻa ia ne ʻohofi ʻe ha kau kaihaʻa. Naʻe lavangofua pē ke fakaʻuhinga ʻa e Samēliá: ‘Ko e hā ke u tokoniʻi ai ha Siu? ʻOku fehiʻanekinaʻi ʻe he kau Siú ʻa hoku kakaí.’ Ka naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻa e kehe ʻa e vakai ʻa e Samēliá ki he kau solá. Neongo naʻe fakalaka mai ha kau fononga kehe ʻi he tangata kafó, ko e Samēliá “naʻe langa hono fatu ʻi he ʻofa” ʻo ne fai ha tokoni lahi. Naʻe fakaʻosiʻaki ʻe Sīsū ʻa e pealapelí ni ʻaki ʻene pehē ko ha taha pē ʻoku holi ke ne maʻu ʻa e hōifua ʻa e ʻOtuá ʻoku totonu ke ne fai ʻa e meʻa tatau.—Luke 10:30-37.
Naʻe akoʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e faʻahinga ʻoku nau fakaʻamu ke fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá ke liliu honau angaʻitangatá pea ke nau faʻifaʻitaki ki he anga ʻo e tōʻongafai ʻa e ʻOtuá ki he kakaí. Naʻe tohi ʻe Paula: “Mou huʻihuʻi ʻa e motuʻa tangata, mo ʻene ngaahi falengā ngaue; pea kuo mo ʻai ʻa e tangata foʻou, ʻa ia ʻoku fai ai pe hono fakafoʻou ʻi he imisi ʻo ʻEne ʻAfio naʻa ne ngaohi ia, ke ne hokosi ʻa e ʻilo kanokano: pea ko e tuʻu ko ia ʻoku ʻikai ai ke Kalisi mo Siu, ke kamu mo taʻekamu, ke papeliane, Sitia, . . . Pea mou kofutuʻaʻaki ʻa e ngaahi meʻa ko ia katoa ʻa e ʻofa, ʻa ia ko e fakamaʻu ʻo e haohaoa.”—Kolose 3:9-14.
ʻOku Liliuʻi ʻe he ʻIloʻi ʻo e ʻOtuá ʻa e Kakaí?
ʻOku liliuʻi moʻoni ʻe he ʻiloʻi ʻo e ʻOtua ko Sihová ʻa e founga feangainga ʻa e kakaí mo e faʻahinga mei he ngaahi kulupu fakafaʻahinga kehé? Vakai angé ki he hokosia ʻa ha tokotaha hiki mei ʻĒsia ki Kānata ʻa ia naʻá ne loto-mamahi ʻi heʻene hokosia ʻi ai ʻa e tomuʻa fehiʻá. Naʻá ne fetaulaki mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová, pea naʻa nau kamata ako Tohi Tapu mo ia. Ki mui ai, naʻá ne fai kia kinautolu ha tohi ʻi he houngaʻia, ʻa ia naʻá ne pehē ai: ‘Ko e kakai hinehina lelei ʻaupito mo anga-lelei kimoutolu. ʻI heʻeku fakatokangaʻi naʻa mou kehe moʻoni mei he kakai hinehina kehé, naʻá ku fifili ai ki hono ʻuhingá. Naʻá ku toutou fakakaukau pea fakaʻosiʻaki ko e Kau Fakamoʻoni kimoutolu ʻa e ʻOtuá. Kuo pau pē ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa mahuʻinga ʻi he Tohi Tapú. Naʻá ku sio ʻi hoʻomou ngaahi fakatahá ki he fuʻu kakai hinehina, ʻuliʻuli, melomelo mo e mēmea ʻa ia ko honau ngaahi lotó naʻe lanu tatau—ʻo hā mahino—koeʻuhi ko e fanga tokoua mo e fanga tuofāfine kinautolu. ʻOku ou ʻiloʻi he taimí ni ʻa e tokotaha naʻá ne ʻai ke nau peheé. Ko homou ʻOtuá.’
ʻOku tomuʻa tala ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ha taimi ʻa ia “ʻe fonu [ai] ʻa mamani ʻi he ʻiloʻi ʻo Sihova.” (Aisea 11:9) Naʻa mo e taimí ni, ʻi hono fakahoko ʻa e kikite ʻi he Tohi Tapú, ko ha fuʻu kakai lahi ʻoku aʻu hono tokolahí ki he laui milioná “ko ha kakai mei he puleʻanga kotoa pē, mo e ngaahi matakali, mo e ngaahi faʻahinga, mo e ngaahi lea” ʻoku fakatahatahaʻi kinautolu ʻi he lotu moʻoní. (Fakahā 7:9) ʻOku nau hanga atu ke sio ki hono fetongi ʻa e tāufehiʻá ʻe he ʻofá ʻi ha sōsaieti ʻi māmani lahi ʻa ia ʻe vavé ni ke fakahoko ai ʻa e taumuʻa ʻa Sihova naʻe fakahaaʻi kia ʻĒpalahamé: “ʻE fakamonuʻia mei ai ʻa e ngaahi faʻahinga ʻo mamani.”—Ngāue 3:25.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e foʻi lea “faʻahinga” ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e meʻa ʻoku felāveʻi mo ha kakai ʻoku kehe mei he niʻihi kehé ʻi he matakalí, fonuá, lotú, leá pe anga fakafonuá.
[Fakatātā ʻi he peesi 4, 5]
Naʻe akoʻi ʻi he Lao ʻa e ʻOtuá ʻa e kau ʻIsilelí ke nau ʻofa ki he kau mulí
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Ko e hā ʻe lava ke tau ako mei he pealapeli fekauʻaki mo e Samēlia anga-fakakaungāʻapí?
[Fakatātā ʻi he peesi 6]
Kuo ʻikai ʻoange ʻe he ʻOtuá ki ha kulupu fakafaʻahinga ha ʻuhinga ke nau ongoʻi māʻolunga ange ʻi ha taha