“Tohi Moʻotau Akonekina”
“ʻOKU ʻikai hano ngataʻanga ʻo e faʻu tohi ke lahi.” (Koheleti 12:12) Ko e lahi ko ia ʻo e fakamatala kuo pulusi ʻoku ala maʻu ʻi he ʻaho ní ʻoku ʻai ai ʻa e ngaahi lea ko iá ke moʻoni ʻi he ʻahó ni ʻo hangē pē ko ia ʻi he taimi naʻe hiki ai iá. ʻE lava fēfē leva ke fili ʻe ha tokotaha lautohi ʻiloʻilo pe ko e hā ʻa e meʻa ʻoku tuha mo ʻene tokangá?
ʻI hono siofi ha tohi te nau laú, ʻoku fiemaʻu ʻe he kau lautohi tokolahi ke nau ʻiloʻi ha meʻa ʻo kau ki he tokotaha faʻu-tohí. ʻE fakakau nai ʻe he kau faipulusí ha kiʻi palakalafi ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e hingoa ʻo e kolo ʻo e tokotaha-tohí, ko ʻene ngaahi lavameʻa fakaakó pea mo ha lisi ʻo ʻene ngaahi tohi kuo pulusí. Ko hono ʻiloʻi pe ko hai ha tokotaha-tohí ʻoku mahuʻinga, ʻo hangē ko ia ʻoku hā mahino ʻi he moʻoni meʻa ko ia, ʻi he ngaahi senituli ki muʻá, naʻe faʻa hiki tohi ʻa e kau faʻu-tohi fefiné ʻo ngāueʻaki ʻa e hingoa ʻo ha tangata koeʻuhí ke ʻoua naʻa fakamāuʻi ʻe he faʻahinga te nau laú ʻo pehē ʻoku ʻikai loko lelei ʻa e tohí koeʻuhí pē ko hono hiki ʻe ha fefiné.
Ko e meʻa fakamamahí, hangē ko ia naʻe fakamatala ki ai ʻi he kupu ki muʻá, ʻoku tukunoaʻi ʻe he niʻihi ia ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú koeʻuhí ʻoku nau tui ko e ʻOtua ʻoku fakahaaʻi aí ko ha ʻotua anga-fakamamahi ʻa ia naʻá ne fakaʻauha taʻefaimeesi hono ngaahi filí.a Tau lāulea angé ki he meʻa ʻoku tala mai tonu ʻe he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú mo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻo kau ki he Faʻu-Tohi ʻo e Tohi Tapú.
Fekauʻaki mo e Faʻu-Tohí
Fakatatau ki he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, naʻe folofola ʻa e ʻOtuá ki he Puleʻanga ʻIsilelí: “Ko Sihova au, ʻoku ʻikai te u liliu.” (Malakai 3:6) ʻI he taʻu nai ʻe 500 ki mui ai, naʻe tohi ai ʻa e tokotaha-tohi Tohi Tapu ko Sēmisí ʻo kau ki he ʻOtuá: “ʻOku ʻikai ʻi he ʻEne ʻAfio ha fetoʻoaki, pe ko ha nenefu tupu ʻi haʻane liliu.” (Semisi 1:17) Ko e hā leva ʻoku fakakaukau ai ʻa e niʻihi ko e ʻOtua ʻoku hā ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻoku kehe ia mei he ʻOtua ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané?
Ko e talí ko e ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e ʻulungāanga ʻo e ʻOtuá ʻoku fakahaaʻi ia ʻi he ngaahi konga kehekehe ʻo e Tohi Tapú. ʻI he tohi Senesí ʻataʻatā pē, ʻoku fakamatalaʻi ai ia ʻokú ne ‘mamahi ʻi hono finangaló,’ “ko ʻene meʻa ʻa Langi mo Mamani” pea ko e “Tuʻi Fakamāu [ia] ʻo mamani katoa.” (Senesi 6:6; 14:22; 18:25) ʻOku ʻuhinga nai ʻa e ngaahi fakamatala kehekehe ko ení ki he ʻOtua tatau pē? Ko ia tofu pē.
Ke fakatātaaʻi: ʻOku ʻiloʻi lelei nai ha fakamaau ʻi he feituʻú ʻe he faʻahinga ko ia kuo ʻomi ki he fakamaauʻangá ko e tokotaha faitōnunga ki he laó. Ko ʻene fānaú, ʻi he tafaʻaki ʻe tahá, te nau vakai nai kiate ia ko e tamai ʻofa mo nima-homo. Ko hono ngaahi kaungāmeʻa ofí te nau ʻiloʻi nai ko ha tangata fotungofua ia mo anga-fakakata. Ko e fakamāú, ko e tamaí mo e kaumeʻá ko e tokotaha tatau pē. Ko e ngaahi tafaʻaki kehekehe pē ʻo hono ʻulungāangá ʻoku hoko ʻo hā mahino ʻi he ngaahi tuʻunga kehekehe.
ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻa Sihova “koe Otua, oku aloofa, mo ofa [maʻataʻatā], oku kataki fuoloa, bea mohu i he agalelei moe mooni.” Ka neongo ia, ʻoku tau toe ʻiloʻi “e ikai aubito [te ne] fakatonuhiaʻi ae halaia.” (Ekisoto 34:6, 7, PM) Ko e ongo tafaʻaki ko iá ʻoku tapua mai ai ʻa e ʻuhinga ʻo e huafa ʻo e ʻOtuá. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea “Sihová” ko e “ʻOkú Ne Fakatupunga ke Hoko.” ʻA ia ʻoku hoko ʻa e ʻOtuá ki ha meʻa pē ʻoku fiemaʻu ke fakahokoʻaki ʻene ngaahi talaʻofá. (Ekisoto 3:13-15) Ka ko e kei ʻOtua tatau ai pē. Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū: “Ko Jihova ko ho tau Otua ko Jihova oku taha be.”—Maake 12:29, PM.
Kuo Fetongi Nai ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú?
ʻOku ʻikai ko ha meʻa foʻou ia ʻi he ʻahó ni ke fetongi ʻa e ngaahi tohí ʻi he hoko ʻo ala maʻu ʻa e fekumi foʻoú pe ʻi he taimi ʻoku liliu ai ʻa e fakakaukau manakoá. Naʻe fetongi nai ʻe he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻi ha founga pehē? ʻIkai.
Kapau naʻe fakataumuʻa ʻa Sīsū ke fetongi ʻe he lēkooti ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú mo e ngaahi tohi ʻo ʻene kau ākongá ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, naʻá ne fakahaaʻi mahino mai ʻa e meʻá ni. Kae kehe, ʻi he fekauʻaki mo Sīsū ʻi he ki muʻa pē peá ne ʻalu hake ki he langí, ʻoku pehē ʻe he fakamatala ʻa Luké: “Pea ne kamata mei he ngaahi tohi ʻa Mosese, mo e kau Palōfita kotoa pe [ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú], ʻo ne fakaʻuhinga [ki he toko ua ʻo ʻene kau ākongá] mei he Tohi tapu katoa ʻa e ngaahi meʻa naʻe kau kiate ia.” Ki mui ai, naʻe hā ʻa Sīsū ki heʻene kau ʻapositolo faitōnungá pea mo e niʻihi kehe. ʻOku hoko atu ʻa e fakamatalá: “Pea ne pehē kiate kinautolu, Ko ʻeku ngaahi lea e naʻa ku fai kiate kimoutolu ʻi heʻeku kei nofo mo kimoutolu, ʻo pehē, Kuo pau ke hoko ʻa e ngaahi meʻa kotoa pe kuo tohi kiate au ʻi he Lao ʻa Mosese, mo e Tohi Palofita, mo e Tohi Sāme.” (Luke 24:27, 44) Ko e hā ʻe kei ngāueʻaki ai ʻe Sīsū ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻi he ngataʻanga ʻo ʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní kapau naʻe ʻolokuonga?
Hili ʻa hono fokotuʻu ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané, naʻe hokohoko atu hono ngāueʻaki ʻe he kau muimui ʻo Sīsuú ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ke fakaeʻa ʻa e ngaahi kikite naʻe teʻeki ke fakahokó, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni mei he Lao ʻa Mōsesé ʻa ia naʻe akoʻi ai ʻa e ngaahi lēsoni mahuʻinga pea mo e ngaahi fakamatala ʻo e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he kuohilí ʻa ia ko ʻenau ngaahi faʻifaʻitakiʻanga leleí ʻoku fakalototoʻaʻi ai ʻa e kau Kalisitiané ke nau hanganaki faitōnunga. (Ngāue 2:16-21; 1 Kolinito 9:9, 10; Hepelu 11:1–12:1) “Ko e potu Folofola kotoa pe,” ko e tohi ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá, “ne fakamanava mei he ʻOtua, ʻoku ʻaonga foki.”b (Fakaʻītali ʻamautolu; 2 Timote 3:16) ʻOku anga-fēfē hono fakamoʻoniʻi ʻoku ʻaonga he ʻahó ni ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú?
Faleʻi ki he Moʻui Fakaʻahó
Fakakaukau angé ki he palopalema ʻi onopooni ʻo e lau lanú. ʻI ha kolo ʻe taha ʻi ʻIulope Hahake, ʻoku pehē ai ʻe ha tangata ʻItiopea taʻu 21: “Kapau ʻoku mau fie ʻalu ki ha feituʻu, kuo pau ke mau fokotuʻutuʻu ha kulupu. Mahalo pē ʻi ha kulupú heʻikai ai te nau ʻohofi kimautolu.” ʻOkú ne hoko atu ʻo pehē: “Heʻikai lava ke mau ʻalu holo ʻi he hili ʻa e 6 efiafi, tautefito ʻi he lēlué. ʻI he sio mai ʻa e kakaí, ʻoku nau sio pē ki homau lanú.” ʻOku lāulea nai ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ki he palopalema mafatukituki ko ení?
Naʻe tala ki he kau ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá: “Kapau ʻe ʻāunofo ha muli kiate koe ʻi homou fonua, ʻe ʻikai te mou fai ha kovi ki ai. Ko e muli ʻoku ʻāunofo kiate kimoutolu ʻe tatau kiate kimoutolu mo e tupu ʻi he fonua; pea te ke ʻofa kiate ia hange ko hoʻo ʻofa kiate koe; he naʻa mou nofo muli ʻi he fonua ko Isipite.” (Livitiko 19:33, 34) ʻIo, ʻi ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá naʻe fiemaʻu ʻe he lao ko iá ke tokaʻi ʻa e kau nofo hili maí, pe kau “muli,” pea ko e lao ko iá ʻoku fakatolonga mai ia ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. ʻIkai ʻokú ke loto-tatau ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku fakatolonga mai ʻi he lao ko iá ʻe lava ke hoko ko e makatuʻunga ia ki hono fakangata ʻa e lau lanu ʻi he ʻaho ní?
Neongo ʻoku ʻikai ke ʻomi ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ha fakaikiiki ʻo ha faleʻi fakapaʻanga, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi tataki ʻaonga ki he founga fakapotopoto ke ngāueʻaki ai ʻa e paʻangá. Ko e fakatātaá, ʻi he Palovepi 22:7, ʻoku tau lau ai: “Ko ia kuo ne fai ha no, ʻoku ne tamaioʻeiki ki he tangata kuo tali ʻa e no.” ʻOku tui tatau ʻa e kau faleʻi fakapaʻanga tokolahi ko e fakamoʻua taʻefakapotopotó ʻe lava ke taki atu ki he tōlalo fakaʻekonōmika.
Tānaki atu ki ai, ko e tuli ki he tuʻumālié ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ikuʻangá—ʻa ia ʻoku mātuʻaki lahi ʻi he māmani tuli ki he meʻa fakamatelie ʻo e ʻaho ní—naʻe fakamatalaʻi totonu ia ʻe he taha ʻo e kau tangata koloaʻia taha ʻi he hisitōliá, ko Tuʻi Solomone. Naʻá ne tohi: “Ko ia ʻoku manako siliva ʻoku ʻikai te ne makona ʻi he siliva; pea ko ia ʻoku manako ki he fuʻufuʻunga meʻa, ʻoku ʻikai hano fua: ko e muna mo ia foki.” (Koheleti 5:10) He fakatokanga fakapotopoto moʻoni ia!
ʻAmanaki ki he Kahaʻú
ʻOku taha pē ʻa e kaveinga ʻo e Tohi Tapú fakalūkufua: Ko e Puleʻanga ʻi he malumalu ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e founga ʻe fakahoko ai hono fakatonuhiaʻi ʻa e tuʻunga-hau ʻo e ʻOtuá pea mo hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa Hono huafá.—Taniela 2:44; Fakahā 11:15.
Fakafou ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ʻoku tau ako ai ki he ngaahi fakaikiiki ʻo kau ki he moʻui ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa ia ʻoku ʻomi ai kia kitautolu ʻa e fakafiemālie pea ʻoku tohoakiʻi ai kitautolu ke tau ofi ange ki he Matavai ʻo e fakafiemālie ko iá, ko Sihova ko e ʻOtuá. Ko e fakatātaá, naʻe tomuʻa tala ʻe he palōfita ko ʻAiseá ʻe ʻi ai ʻa e melino ʻi he vahaʻa ʻo e fanga manú mo e tangatá: “ʻE nonofo ʻa e ulofi mo e lami, pea ʻe takoto ʻa e lepati mo e kiʻi kosi, pea fakataha ʻa e kafi mo e laione mui mo e pulu sino, pea ʻoku fakateka kinautolu ʻe ha momoʻi tamasiʻi.” (Aisea 11:6-8) He ʻamanaki fakaʻofoʻofa moʻoni ia!
Pea fēfē nai ʻa e faʻahinga ʻoku maʻukovia ʻi he lau lanú, puke lahi, pe ngaahi tuʻunga fakaʻekonōmiká ʻo ʻikai ke nau lava ʻo fai ha meʻa ki aí? ʻOku leaʻaki fakaekikite ʻe he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻa e meʻá ni ʻo kau kia Kalaisi Sīsū: “ʻOku ne fakahaofi ʻa e masiva ʻo ka tangi; ko e vaivai foki mo ia ʻoku ʻikai hano tokoni. Ko e tuʻutamaki mo e masiva ʻoku ne fakaʻatuʻi, pea ko e ngaahi laumalie ʻo e masiva ʻoku ne fakamoʻui.” (Sāme 72:12, 13) ʻOku ʻaonga ʻa e ngaahi talaʻofa ko iá koeʻuhi he ʻoku fakamafeia ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau tui ki aí ke nau fehangahangai mo e kahaʻú ʻi he ʻamanaki mo e falala pau.—Hepelū 11:6.
Tā neʻineʻi ke fakamānavaʻi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ke ne tohi: “Koe gaahi mea kotoabe nae tohi i muʻa, nae tohi ko ho tau akonaki, koeuhi koe mea i he faa kataki moe fakafiemalie oe gaahi tohi, ke tau maʻu ai ae amanaki lelei”! (Fakaʻītali ʻamautolu; Loma 15:4, PM) ʻIo, ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻoku kei hoko ko ha konga mātuʻaki mahuʻinga ia ʻo e Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá ko e Tohi Tapú. ʻOku ʻi ai hono mahuʻinga moʻoni kiate kitautolu ʻi he ʻahó ni. Ko ʻemau fakaʻamú ia te ke feinga ke ako ʻa e meʻa lahi ange ʻo kau ki he meʻa ʻoku akoʻi moʻoni ʻe he Tohi Tapú fakakātoa peá ke ʻunuʻunu ofi ange ai ki hono Tokotaha-Faʻú, ʻa Sihova ko e ʻOtuá.—Sāme 119:111, 112.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI he kupu ko ení, ʻoku mau lave ai ki he Fuakava Motuʻá ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū. (Sio ki he puha “Fuakava Motuʻa pe Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū?” ʻi he peesi 6.) ʻI he founga meimei tatau, ʻoku anga-maheni ʻaki ke lave ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he Fuakava Foʻoú ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiane.
b ʻOku ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni lahi ʻoku mahuʻinga ʻaupito ki he ʻahó ni. Kae kehe, ʻoku totonu ke fakatokangaʻi ʻoku ʻikai kau ʻa e kau Kalisitiané ʻi he Lao naʻe foaki ʻe he ʻOtuá fakafou ʻia Mōsese ki he Puleʻanga ʻIsilelí.
[Puha ʻi he peesi 6]
FUAKAVA MOTUʻA PE NGAAHI KONGA TOHI TAPU FAKA-HEPELŪ?
Ko e kupuʻi lea “fuakava motuʻa” ʻoku maʻu ia ʻi he 2 Kolinito 3:14. ʻI he fakalea ko iá, ʻoku fakafofongaʻi ʻe he “fuakava” ʻa e foʻi lea faka-Kalisi ko e di·a·theʹke. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e kupuʻi lea “fuakava motuʻa” ʻoku hā ʻi he 2 Kolinito 3:14?
Naʻe pehē ʻe he tokotaha faʻu-tikisinale ko Edward Robinson: “Koeʻuhi ko e fuakava motuʻá ʻoku ʻi he ngaahi tohi ʻa Mōsesé, ko e [di·a·theʹke] ʻoku ʻuhinga ia ki he tohi ʻo e fuakavá, ʻa e ngaahi tohi ʻa Mōsesé, ʻa ia ko e laó.” ʻI he 2 Kolinito 3:14, naʻe lave ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he Lao ʻa Mōsesé, ʻa ia ko ha konga pē ia ʻo e ngaahi konga Tohi Tapu ki muʻa ʻi he Kalisitiané.
Ko e hā leva ha kupuʻi lea feʻungamālie ange ki he ʻuluaki ngaahi tohi ʻe 39 ʻo e Tohi Tapú? ʻI he ʻikai ke fakahuʻunga ko e konga eni ʻo e Tohi Tapú naʻe ʻosi hono taimí pe motuʻá, naʻe lave ʻa Sīsū Kalaisi pea mo hono kau muimuí ki he ngaahi konga tohi ko ení ko e “Tohitapu” mo e “gaahi tohi maonioni.” (Mātiu 21:42; Loma 1:2, PM) Ko ia ai, ʻi he fehoanaki mo e ngaahi lea fakamānavaʻi ko ení, ʻoku lave ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ki he Fuakava Motuʻá ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepelū koeʻuhi ko e konga eni ʻo e Tohi Tapú naʻe muʻaki hiki tefito ʻi he lea faka-Hepeluú. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku nau lave ki he Fuakava Foʻoú ko e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi, he ko e lea faka-Kalisí naʻe ngāueʻaki ʻe he kau tangata ʻa ia naʻe fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá ke nau hiki ʻa e konga ko ia ʻo e Tohi Tapú.
[Fakatātā ʻi he peesi 4]
ʻE lava ke ʻiloa ha tangata ko ha fakamaau faitōnunga, ko ha tamai ʻofa pea ko ha kaumeʻa
[Fakatātā ʻi he peesi 5]
Naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻi he kotoa ʻo ʻene ngāue fakafaifekaú
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ʻe lava ke ne tokoniʻi ha tokotaha ke ne fai ʻa e ngaahi fili ʻoku totonú?