LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w08 7/1 p. 27-31
  • Fakafiemālie ki ha Taha Mei Mate

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Fakafiemālie ki ha Taha Mei Mate
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2008
  • Kaveinga Tokoni
  • Ko ha Fakafeangai Fakanatula
  • Sio ki he Tokotahá, ʻIkai ko e Mahakí
  • Mateuteu ke Fanongo
  • Mahinoʻi ʻa e Ngaahi Fiemaʻu Tefitó
  • Tokonaki ʻa e Fakafiemālie Lolotonga ʻa e Ngaahi ʻAho Fakaʻosí
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2008
w08 7/1 p. 27-31

Fakafiemālie ki ha Taha Mei Mate

“ʻI heʻeku fuofua ʻiloʻi naʻe fakatupunga mate ʻa e tuʻunga ʻo e fineʻeikí, naʻe ʻikai lava ke u tui ki ai. Naʻá ku moʻutāfuʻua, ʻo ʻikai lava ke u tali ʻe mate ʻa ʻeku faʻeé.”—Grace, Kānata.

ʻI HE taimi ʻoku ʻiloʻi ai ʻoku puke ha tokotaha ʻofeina ʻi ha mahaki fakatupunga maté, ko e fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá fakatouʻosi ʻoku nau loto-mamahi lahi pea ʻikai nai te nau ʻiloʻi ʻa e founga ke fakafeangai ai ki aí. ʻE fifili nai ha niʻihi pe ʻoku totonu nai ke tala ki he tokotaha mahakí ʻa e moʻoni kotoa fekauʻaki mo hono tuʻungá. ʻOku veiveiua ʻa e niʻihi pe ʻe malava nai ke nau fekuki mo e sio ki he tokotaha ʻoku nau ʻofa aí ʻoku faingataʻaʻia pea mole nai ʻa hono ngeiá koeʻuhi ko e ngaahi nunuʻa ʻo e mahakí. ʻOku hohaʻa ʻa e tokolahi ʻi ha ʻikai te nau ʻilo ʻa e meʻa ke leaʻaki pe fai lolotonga ʻa e ngaahi houa fakaʻosi ʻo e tokotaha mahakí.

Ko e hā ʻoku fiemaʻu ke ke ʻiloʻi fekauʻaki mo e founga te ke tali nai ʻaki ki he ngaahi ongoongo fakamamahi peheé? Pea ʻe lava fēfē ke ke hoko ko ha “kaumeʻa” moʻoni ʻo tokonaki ʻa e fakafiemālie mo e poupou lolotonga ʻa e taimi fakamamahi ko ení?—Palovepi 17:17.

Ko ha Fakafeangai Fakanatula

ʻOku fakanatula pē ke loto-mamahi ʻi he taimi ʻoku tofanga ai ha tokotaha ʻofeina ʻi ha puke lahi. Naʻa mo e kau toketaá, neongo ʻenau fekuki maʻu pē mo e maté, ʻoku nau faʻa ongoʻi mamahi—naʻa mo e ʻikai hanau mālohi—ʻi he fehangahangai mo e ngaahi fiemaʻu fakaesino mo fakaeongo ʻa e tokotaha ʻoku puke ʻi ha mahaki fakatupunga maté.

Ko koe foki ʻoku faingataʻaʻia nai ke feinga ke mapuleʻi ʻa hoʻo ngaahi ongoʻí ʻi he taimi ʻokú ke sio ai ki ha tokotaha ʻofeina ʻoku faingataʻaʻia. Ko Hosa, ʻa ia ʻoku nofo ʻi Pelēsila pea ko hono tuofefiné naʻe puke ʻi he mahaki fakatupunga maté, ʻokú ne pehē, “Ko ha hokosia mātuʻaki faingataʻa ia ke sio ki ha taha ʻokú ke ʻofa lahi ai ʻokú ne tofanga ʻi ha langa hokohoko.” ʻI heʻene sio ki he puke ʻa hono tuofefiné ʻi he kiliá, naʻe tautapa ʻa e tangata faitōnunga ko Mōsesé: “ʻOtua e, faitoʻo muʻa kiate ia.”—Nomipa 12:12, 13.

ʻOku tau ongoʻi mamahi ʻi he faingataʻaʻia ʻa e faʻahinga ʻoku tau ʻofa ai ʻoku nau puké koeʻuhí naʻe ngaohi kitautolu ʻi he ʻīmisi ʻo hotau ʻOtua manavaʻofá, ʻa Sihova. (Senesi 1:27; Aisea 63:9) ʻOku anga-fēfē ʻa e ongoʻi ʻa Sihova fekauʻaki mo e faingataʻaʻia ʻa e tangatá? Fakakaukau angé ki he fakafeangai ʻa Sīsuú. Naʻá ne tapua haohaoa atu ʻa e ʻulungāanga ʻo ʻene Tamaí. (Sione 14:9) ʻI he taimi naʻe mamata ai ʻa Sīsū ki he puke ʻa e kakaí, naʻe ‘langa hono fatú ʻi he ʻofa’ kiate kinautolú. (Mātiu 20:29-34; Maake 1:40, 41) Hangē ko ia naʻe lāulea ki ai ʻi he kupu ki muʻa ʻi he makasini ko ení, ʻi he taimi naʻe mate ai ʻa hono kaumeʻa ko Lāsalosí pea sio ʻa Sīsū ki he nunuʻa naʻe hoko ki he fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻá ʻi he maté, naʻá ne hoko ai ʻo mamahi lahi peá ne “tagi.” (Sione 11:32-35, PM) Ko e moʻoni, ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e maté ko ha fili pea talaʻofa ʻo pehē kuo vavé ni ke ʻikai ke toe ʻi ai ha puke mo ha mate.—1 Kolinito 15:26; Fakahā 21:3, 4.

ʻOku mahinongofua te ke ongoʻi nai ha holi ke tukuakiʻi ha taha—ha faʻahinga taha pē—ki he ongoongo kovi ko ia ʻoku ʻi ai ha taha ʻofeina ʻoku puke ʻi ha mahaki fakatupunga maté. Kae kehe, ko Dr. Marta Ortiz, ʻa ia naʻá ne teuteu ha fakamatala ʻi he kaveinga ko hono tokangaʻi ʻo e faʻahinga ʻoku puke ʻi he mahaki fakatupunga maté, ʻokú ne ʻomai ʻa e faleʻi ko ení: “Fakaʻehiʻehi mei hono tukuakiʻi ʻo e niʻihi kehé—ʻa e timi fakafaitoʻó, kau nēsí, pe ko koe tonu—ki he tuʻunga ʻo e tokotaha mahakí. ʻE ʻai pē ʻe he meʻá ni ia ke faingataʻa ange ʻa e ngaahi vaá pea toʻo ai ʻa e tokangá mei he meʻa ʻoku totonu ke fai ki ai ʻa e tokanga tefitó: ko e ngaahi fiemaʻu ʻa e tokotaha mahaki ʻoku puke ʻi he mahaki fakatupunga maté.” Ko e hā ʻa e ngaahi sitepu ʻaonga ʻe lava ke ke fou ai ke tokoniʻi ʻa e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí ke ne fekuki mo hono mahakí mo e ʻamanaki atu ko ia ki he maté?

Sio ki he Tokotahá, ʻIkai ko e Mahakí

Ko ha ʻuluaki sitepú ke ʻoua ʻe nōfoʻi ʻi he ngaahi nunuʻa tōlalo fakaesino pe ko e uesia ʻa e fōtungá ʻi he ngāue ʻa e mahakí pea sio ki he tokotahá. ʻE lava fēfē ke ke fai iá? Ko Sarah, ko ha neesi ia ʻokú ne pehē: “ʻOku ou vaheʻi ʻa e taimi ke sio ai he ʻū tā ʻo e tokotaha mahakí ʻi he taimi naʻá ne kei ivi mālohi aí. ʻOku ou fanongo tokanga ʻi heʻene talanoa mai fekauʻaki mo e ngaahi meʻa naʻá ne fai he kuohilí. ʻOku tokoniʻi au ʻe he meʻá ni ke u manatuʻi ʻa e moʻui mo e hisitōlia ʻo e tokotahá ʻo ʻikai ke tokangataha pē ki he tuʻunga lolotonga ʻo e tokotaha mahakí.”

Ko Anne-Catherine, ko ha neesi foki mo ia, ʻokú ne fakamatala ki he anga ʻo ʻene sio ʻo fakalaka atu ʻi he ngaahi fakaʻilonga ʻo e mahakí ʻi he sino ʻo e tokotaha mahakí. “ʻOku ou sio ki he mata ʻo e tokotahá,” ko ʻene leá ia, “pea ʻoku ou tokangataha ki he meʻa ʻe lava ke u fai ke laka ki muʻa ai ʻa e tuʻunga ʻo e tokotaha mahakí.” Ko e tohi The Needs of the Dying—A Guide for Bringing Hope, Comfort, and Love to Life’s Final Chapter ʻoku pehē ai: “ʻOku angamaheniʻaki ke ongoʻi taʻefiemālie fakaʻulia ʻi he sio ki he konga ʻo e sino ʻo ha taha ʻofeina ʻi he ngāue ʻa e mahakí pe ko ha fakatuʻutāmaki ne hoko. Ko e meʻa lelei taha ke fai ʻi he ngaahi tuʻunga ko iá ko e sio hangatonu ki he mata ʻo e tokotaha ʻofeiná ʻo sio ki hono tuʻunga totonú.”

Ko ia ai, ko ha fakaofiofi pehē ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e mapuleʻi-kita mo e loto-papau. Ko Georges, ko ha ʻovasia Kalisitiane ia ʻokú ne ʻaʻahi maʻu pē ki he kau puke ʻi he mahaki fakatupunga maté ʻokú ne pehē, “Ko ʻetau ʻofa ki hotau kaumeʻá kuo pau ke mālohi ange ia ʻi he mahakí.” Kapau ʻokú ke tokangataha ki he tokotahá ʻo ʻikai ko e mahakí, ʻokú ke maʻu ʻaonga fakatouʻosi ai mo e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí. Ko Yvonne, ʻa ia kuó ne tokangaʻi ʻa e fānau kanisaá, ʻokú ne pehē, “Ko hono ʻiloʻi ʻe lava ke ke tokoni ke tauhi maʻu ʻa e tuʻunga ngeia ʻo e kau mahakí ʻoku tokoni ia kiate koe ke ke fekuki ai mo ʻenau hōloa fakaesinó.”

Mateuteu ke Fanongo

ʻE toumoua nai ʻa e kakaí ke fetuʻutaki ki ha taha ʻa ia ʻoku fakaʻaʻau ke mate neongo kapau ʻoku nau ʻofa lahi ʻi he tokotahá. Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku nau hohaʻa naʻa ʻikai te nau ʻiloʻi ʻa e meʻa ke leaʻakí. Kae kehe, ko Anne-Catherine, ʻa ia naʻá ne tokangaʻi ki muí ni ha kaumeʻa naʻe puke ʻi ha mahaki fakatupunga mate, ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku mahuʻinga ʻa e fakalongolongó. ʻOkú ne pehē: “ʻOku haʻu ʻa e fakafiemālié ʻo ʻikai mei heʻetau leá pē kae toe pehē foki ki heʻetau fakafōtungá. Ko hono toho mai ha sea ʻo tangutu ai, ʻunuʻunu ofi ʻo ala atu ki ai, ʻo ʻikai taʻofi hotau loʻimatá ʻi heʻenau fakahaaʻi mai ʻa e meʻa ʻoku nau ongoʻí—ʻoku fakahaaʻi kotoa ai ʻoku tau tokanga.”

Ko e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí ʻoku ngalingali ʻokú ne fiemaʻu ke fakahaaʻi ʻa ʻene ngaahi ongoʻí—ke fetalanoaʻaki faitotonu mo tauʻatāina. Kae kehe, ʻoku faʻa ʻiloʻi ʻe he tokotaha puké ko e faʻahinga ʻokú ne ʻofa aí ʻoku nau hohaʻa ʻo fakaʻehiʻehi mei he talanoa fekauʻaki mo e ngaahi meʻa mafatukituki fakafoʻituituí. Ko e ngaahi kaumeʻa mo e fāmili fie tokoní te nau fakaʻehiʻehi nai mei he lāulea ki he ngaahi kaveinga ʻoku fekauʻaki mo e tokotaha mahakí, naʻa mo hono fufū meiate ia ʻa e fakamatala fekauʻaki mo ʻene moʻuí. Ko e hā ʻe iku ki ai ʻa hono fufū pehē ʻo e fakamatalá? Ko e toketā ʻe taha ʻokú ne tokangaʻi ʻa e kau puke ʻi he mahaki fakatupunga maté ʻokú ne fakamatala ko e feinga ko ia naʻe fiemaʻu ki hono fūfuuʻi ʻa e moʻoní “ʻoku toʻo ai ʻa e iví mei he meʻa mahuʻinga ange ʻo hono fakamatalaʻi ki he niʻihi kehé mo fehangahangai mo e mahakí.” Ko ia ai, kapau ʻokú ne fakaʻamu ki ai, ʻoku totonu ke fakaʻatā ʻa e tokotaha puké ke ne talanoa hangatonu fekauʻaki mo hono tuʻungá pe ko e ala lava ko ia ke ne maté.

ʻI he fehangahangai mo e maté, ko e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he kuohilí naʻe ʻikai te nau toumoua ke fakahaaʻi ʻenau ilifiá ki he ʻOtua ko Sihová. Ko e fakatātaá, ʻi he ʻiloʻi te ne maté, naʻe fakahaaʻi ʻe he tuʻi taʻu 39 ko Hesekaiá ʻa ʻene mamahí. (Aisea 38:9-12, 18-20) ʻI he founga meimei tatau, ko e kakai ʻoku puke ʻi he mahaki fakatupunga maté kuo pau ke fakaʻatā ke nau fakahaaʻi ʻenau loto-mamahi ʻi he sio ki he mutukia ʻenau moʻuí. Mahalo pē ʻoku nau ongoʻi feifeitamaki koeʻuhi ko ʻenau ngaahi taumuʻa fakafoʻituitui, hangē ko e folau, maʻu fāmili, sio ki he tupu hake honau fanga makapuná, pe tauhi ke toe kakato ange ki he ʻOtuá, heʻikai lava ia he taimi ko ení. Mahalo pē ʻoku nau ilifia ʻi ha fakamamaʻo ʻa e ngaahi kaumeʻá mo e ngaahi mēmipa ʻi he fāmilí ʻi he ʻikai ʻiloʻi pe ʻe anga-fēfē ʻenau fakafeangaí. (Siope 19:16-18) Ko e manavahē ʻi he faingataʻaʻiá, ʻi he mole ʻa e tuʻunga mapuleʻi ʻo e ngaahi ngāue ʻa e sinó, pe ʻi he mate tokotahá ʻe fakahohaʻasi nai ai ʻa honau ʻatamaí.

ʻOku pehē ʻe Anne-Catherine: “ʻOku mahuʻinga ke ke fakaʻatā ho kaumeʻá ke ne fakamatala ʻo kau kiate ia, ʻo ʻikai fakahohaʻasi pe fakamāuʻi pe fakasiʻisiʻi ʻa ʻene ilifiá. Ko e founga lelei taha ia ʻo hono ʻiloʻi ʻa e meʻa ʻokú ne ongoʻi moʻoní pea mo hono mahinoʻi ʻa ʻene ngaahi fakaʻamú, ilifiá mo e ngaahi ʻamanakí.”

Mahinoʻi ʻa e Ngaahi Fiemaʻu Tefitó

Ko e faingataʻaʻia ʻa ho kaumeʻá, mahalo kuo ʻai ia ʻe he ngaahi faitoʻo ʻoku fuʻu mālohí ke toe kovi ange pea ko e ngaahi ola ʻo e ngaahi faitoʻo peheé, ʻe lava ke ne fakahohaʻasi lahi koe ʻo ngalo nai ai ʻiate koe ha fiemaʻu tefito ʻa e tokotaha mahakí. Ko e fiemaʻú ke ne malava ʻo fai ʻa ʻene ngaahi fili pē ʻaʻana.

ʻI he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi, ʻe feinga nai ai ha fāmili ke maluʻi ʻa e tokotaha puké ʻaki hono fūfuuʻi ʻa e moʻoni fekauʻaki mo hono tuʻungá, ʻo aʻu ki he tuʻunga ʻo e ʻikai fakakau ʻa e tokotaha mahakí ʻi he ngaahi fili fekauʻaki mo e founga fakafaitoʻó. ʻI he ngaahi anga fakafonua kehé, ʻe malanga hake nai ai ha palopalema kehe. Hangē ko ení, ko Jerry, ko ha neesi tangata ia, ʻokú ne pehē, “ʻOku maʻu ʻe he kau ʻaʻahí he taimi ʻe niʻihi ha hehema ke talanoa fekauʻaki mo e tokotaha mahakí lolotonga ʻenau tuʻu ʻi hono veʻe mohengá, ʻo hangē ia ʻoku ʻikai te ne kei ʻi aí.” Ko e hā pē ʻa e tuʻungá, ko e tōʻonga peheé ʻokú ne toʻo ʻa e ngeia ʻo e tokotaha mahakí.

Ko e ʻamanakí ko ha toe fiemaʻu tefito ia ʻe taha. ʻI he ngaahi fonua ʻa ia ʻoku ala maʻu ai ʻa e tokangaʻi fakafaitoʻo lelei ʻaupitó, ʻoku faʻa fekauʻaki ʻaupito ai ʻa e ʻamanakí mo hono maʻu ha faitoʻo ola lelei. Ko Michelle, ʻa ia kuó ne tokoniʻi ʻa ʻene faʻeé ʻi he hoko tuʻo tolu ʻa e kanisaá, ʻokú ne fakamatala: “Kapau ʻoku fakaʻamu ʻa e fineʻeikí ke ʻahiʻahi ha faitoʻo ʻe taha pe talanoa mo ha toe tokotaha mataotao, ʻoku ou tokoniʻi ia ʻi heʻene fekumí. Kuo hoko ʻou ʻiloʻi kuo pau ke u tali ʻa e meʻa moʻoni ʻoku hokó ʻi hoku lotó ka ʻi he taimi tatau ke leaʻaki ʻa e ngaahi lea fakalototoʻa.”

Fēfē kapau ʻoku ʻikai ha ʻamanaki ki hono maʻu ha faitoʻo? Manatuʻi ko e tokotaha puke ʻi he mahaki fakatupunga maté ʻoku fiemaʻu ke ne talanoa hangatonu fekauʻaki mo e maté. Ko Georges, ʻa e ʻovasia Kalisitiane naʻe lave ki ai ki muʻá, ʻokú ne pehē: “ʻOku mahuʻinga ʻaupito ke ʻoua ʻe fufū ʻa e ofi mai ʻa e taimi maté. ʻOku fakaʻatā heni ʻa e tokotahá ke ne fai ha ngaahi fokotuʻutuʻu ʻoku fiemaʻú pea ke teuteu ki heʻene maté.” Ko e teuteu peheé ʻe lava ke ʻoange ai ki he tokotaha mahakí ha ongoʻi kuo kakato e meʻa kotoa naʻá ne loto ki aí mo fakanonga ai ʻa ʻene hohaʻa ʻi haʻane hoko nai ʻo fakakavenga ki he niʻihi kehé.

Ko e moʻoni, ʻoku fakanatula hono ʻiloʻi ʻoku faingataʻa ke lāulea ki he ngaahi meʻa ko ení. Ka ko e ngaahi talanoa hangatonu peheé ʻoku ʻomai ai ha faingamālie makehe ke fakahaaʻi moʻoni ai ʻa hoʻo ngaahi ongoʻi loloto tahá. ʻE fakaʻamu nai ʻa e tokotaha ʻoku mei maté ke fakaleleiʻi ha ngaahi fefaikehekeheʻaki ki muʻa, fakahaaʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻokú ne fakaʻiseʻisa ai, pe kole fakamolemole. Ko e ngaahi fetalanoaʻaki ko ení ʻe ʻai ke vāofi ange ai ʻa ho vahaʻangatae mo e tokotaha ʻoku mei maté.

Tokonaki ʻa e Fakafiemālie Lolotonga ʻa e Ngaahi ʻAho Fakaʻosí

ʻE lava fēfē ke ke tokonaki ha fakafiemālie ki ha tokotaha ʻoku ofi ki he ngataʻanga ʻo ʻene moʻuí? Ko Dr. Ortiz, naʻe lave ki ai ki muʻá, ʻokú ne pehē: “Tuku ke fai ʻe he tokotaha mahakí ʻa ʻene ngaahi kole fakaʻosí. Fanongo tokanga ki ai. ʻO ka malava, feinga ke fai ʻa e meʻa ʻoku fiemaʻu ʻe he tokotaha mahakí. Kapau heʻikai malava ke fakahoko ʻa e kole ʻa e tokotaha mahakí, tala totonu.”

Mahulu hake ʻi ha toe meʻa, ʻe ongoʻi nai ʻe he tokotaha ʻoku tei maté ʻa e fiemaʻu ke ne kei fetuʻutaki mo e faʻahinga ʻoku nau mahuʻinga taha kiate ia ʻi heʻene moʻuí. ʻOku pehē ʻe Georges, “Tokoni ki he tokotaha mahakí ke ne fetuʻutaki mo kinautolu, ʻo tatau ai pē pe ʻoku nounou ʻa e talanoá tupu mei he ʻikai mei ʻi ai ha ivi ʻo e tokotaha mahakí.” Tatau ai pē pe ko e talanoa pē ʻi he telefoní, ko e fetuʻutaki ko ení ʻoku fakahoko ai ha fefakalototoʻaʻaki pea pehē foki ki ha lotu fakataha. Ko Christina, ko ha fefine Kānata ia naʻe mole hokohoko ha toko tolu naʻá ne ʻofa ai, ʻokú ne manatu, “Ko ʻenau ofi ange ki he ngataʻanga ʻo ʻenau moʻuí, ko e lahi ange ia ʻenau fakafalala ki he ngaahi lotu ʻa honau ngaahi kaungāmeʻa Kalisitiané.”

ʻOku totonu ke ke ilifia ke tangi ʻi he ʻao ʻo e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí? ʻIkai. Kapau te ke tangi, ko hono moʻoní ʻokú ke ʻoange ai ki ho kaumeʻa ʻoku mei maté ʻa e faingamālie ke ne hoko ai ko ha tokotaha fakafiemālie. Ko e tohi The Needs of the Dying ʻoku pehē ai: “Ko ha hokosia fakaueʻiloto lahi ia ke fakafiemālieʻi ʻe ha faʻahinga ʻoku mei mate, ko ha fakafiemālie ʻe lava ke mahuʻinga lahi kiate kinautolu.” ʻI hono fakafiemālieʻi ʻa e niʻihi kehé, ko e tokotaha ʻa ia naʻe fai ki ai ʻa e tokanga lahí ʻoku malava ke ne toe ʻiloʻi ai ʻa hono tuʻunga ko ha kaumeʻa, tamai, pe ko ha faʻē tokanga.

ʻOku ala mahinoʻi, ʻe taʻofi nai koe ʻe ha ngaahi tuʻunga mei he feohi mo e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí lolotonga ʻa e ngaahi houa fakaʻosi ʻo ʻene moʻuí. Kae kehe, kapau ʻokú ke malava ke feohi mo ho kaumeʻá ʻi ha falemahaki pe ʻi ʻapi, feinga ke puke ʻa hono nimá ʻo aʻu ki heʻene maté. Ko e ngaahi mōmeniti fakaʻosi ko ení ʻoku ʻomai ai ha faingamālie ke fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi ongoʻi ʻe tātātaha nai ke ke leaʻaki. ʻOua ʻe fakaʻatā ʻa e ʻikai lava ke lea ʻa e tokotahá ke ne toʻo ʻa hoʻo lea māvae mo fakahaaʻi ʻa hoʻo ʻofa mo hoʻo ʻamanaki ʻo e toe sio kiate ia ʻi he toetuʻú.—Siope 14:14, 15; Ngāue 24:15.

Kapau ʻokú ke loto ke ngāueleleiʻaki ʻa e ngaahi mōmeniti fakaʻosi ko ení, ʻoku ngalingali te ke hao ai mei he ongoʻi fakaʻiseʻisa ʻamui angé. Ko hono moʻoní, ko e ngaahi mōmeniti fakaueʻiloto lahi ko ení ʻe lava ke hoko ia ʻi he kahaʻú ko ha tupuʻanga ʻo e fiemālie ʻa ia te ke fakakaukauloto ki ai. Te ke fakamoʻoniʻi tonu ai ko ha kaumeʻa moʻoni koe ʻi he taimi ʻo e “faingataʻa.”—Palovepi 17:17.

[Fakamatala ʻi he peesi 29]

Ko e tokangataha ki he tokotahá ʻo ʻikai ko e mahakí ʻoku ʻaonga fakatouʻosi ia kiate koe mo e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí

[Puha/Fakatātā ʻi he peesi 31]

Founga ʻo Hono Tokaʻi ʻo e Ngeia ʻo ha Tokotaha Mahaki

ʻI he ngaahi fonua lahi, ʻoku fai ai ʻa e ngaahi feinga ke ʻiloʻi ʻa e totonu ʻa ha tokotaha mahaki ʻoku puke lahi ke ne mate ʻi he nonga mo e ngeia. Ko ha fakahinohino ʻoku tohi ki muʻa ʻe hoko ia ko ha meʻangāue ʻaonga ke tokaʻi ai ʻa e ngaahi totonu ko ení pea tuku ai ʻa e kau mahakí ke nau mate ʻi ʻapi pe ʻi ha ʻapi ʻoku tauhi ai ʻa e faʻahinga ʻoku puke lahí.

Ko ha fakahinohino ki muʻa ʻe tokoni ia ki hono fai ení:

• Tokoni ki he femahinoʻaki ʻa e kau toketaá mo e kāingá

• Fakaʻatā ʻa e fāmilí mei he kavenga ʻo hono fakakaukauʻi ʻa e meʻa ke faí

• Fakasiʻisiʻi ʻa e ala lava ke ʻi ai ha faitoʻo naʻe ʻikai fiemaʻu, taʻeʻaonga, fuʻu mālohi mo totongi mamafa

Ko ha fakahinohino ki muʻa ʻoku ola leleí ʻe kau ai ʻi ha tuʻunga ʻa e fakamatala ko ení:

• Ko e hingoa ʻo e tokotaha kuó ke fakamafaiʻi ke ne fai ʻa e fili fakafaitoʻo kiate koé

• Ko e faitoʻo te ke tali pe ʻikai tali kapau ʻe ʻikai toe sai ʻa ho tuʻungá

• ʻO ka malava, ko e hingoa ʻo e toketā ʻa ia ʻoku lāuʻilo ki hoʻo ngaahi fili ʻoku faí

[Fakatātā ʻi he peesi 28]

Tokangataha ki he moʻui mo e hisitōlia ʻo e tokotahá ʻo ʻikai ko e tuʻunga lolotonga pē ʻo e tokotaha mahakí

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share