Ngaahi Fehuʻi mei he Kau Lautohí
ʻOku lave ʻa e Tohi Tapú ki he “Tohi ko Sesa” mo e “Tohi ʻo e ngaahi Tau ʻa Sihova.” (Sios. 10:13; Nom. 21:14) Ko e ongo tohi ko iá ʻoku ʻikai hā ia ʻi he ʻū tohi ʻoku kau ki he Tohi Tapú. Ko ha ongo tohi fakamānavaʻi eni naʻe mole?
ʻOku ʻikai ha ʻuhinga ia ke fakaʻosiʻaki ai ko e ongo tohi ko iá naʻe faʻu ʻi hano fakamānavaʻi pea naʻe toki mole ki mui. Naʻe lave ʻa e kau hiki-tohi fakamānavaʻi ʻo e Tohi Tapú ki ha ngaahi tohi kehe. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi tohi ko iá ko e konga moʻoni nai ia ʻo e Tohi Tapú ʻa ia naʻe fakamatalaʻi pē nai ʻi he ngaahi kupuʻi lea ʻoku ʻikai maheni mo e kau lautohi ʻi onopōní. Ko e fakatātaá, ʻoku lave ʻi he 1 Kalonikali 29:29 (PM) ki he “tohi a Samuela koe tagata kikite” “tohi a Natani koe balofita,” mo e “tohi a Kata koe tagata kikite.” Ko e tohi ʻe tolu ko iá ʻoku lava ke pehē ko e ʻuhinga ia ki he ongo tohi ʻoku tau ʻilo ko e 1 mo e 2 Samiuela, pe ko e tohi Fakamāú nai.
ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e ngaahi ʻuhinga ʻe niʻihi ko e fai nai ia ki he ʻū tohi ʻoku meimei tatau honau hingoá mo e ʻū tohi ʻi he Tohi Tapú ka ʻoku ʻikai ko e konga moʻoni ia ʻo e Tohi Tapú. ʻE lava ke tau fakatātaaʻi eni ʻaki ʻa e tohi motuʻa ʻe fā: “tohi fakamatala ki he gaahi tuʻi o Juta,” “tohi ʻo e ngaahi tuʻi ʻo Siuta mo Isileli,” ko e “Tohi ʻo e Ngaahi Tuʻi Isileli,” mo e “tohi oe gaahi tuʻi o Isileli mo Juta.” Lolotonga ko e ngaahi hingoa ko iá ʻoku ongo meimei tatau nai mo e ngaahi hingoa ʻo e ʻū tohi ʻi he Tohi Tapú ʻoku tau ʻiloʻi ko e 1 Tuʻi mo e 2 Tuʻí, ko e tohi ʻe faá naʻe ʻikai ke fakamānavaʻi ia, pea naʻe ʻikai kau ʻa e ʻū tohi ko iá ʻi he ʻū tohi ʻi he Tohi Tapú. (1 Tuʻi 14:29, PM; 2 Kal. 16:11; 20:34; 27:7, PM) ʻOku ngalingali ko e ngaahi tohi fakahisitōlia pē ia naʻe ala maʻu ʻi he vahaʻa taimi naʻe tohi ai ʻe he palōfita ko Selemaiá mo ʻĒsela ʻa e ngaahi talanoa ʻoku tau maʻu ʻi he Tohi Tapú.
ʻIo, naʻe lave ʻa e kau hiki Tohi Tapu ʻe niʻihi pe vakai ki he ngaahi hisitōlia pe tohi naʻe ʻi ai ka naʻe ʻikai fakamānavaʻi. ʻOku lave ʻa e Eseta 10:2 (PM) ki he “tohi fakamatala ki he gaahi tuʻi o Mitia mo Beasia.” ʻI he tuʻunga meimei tatau, ke teuteu ʻa ʻene fakamatala Kōsipelí, naʻe hanga ʻe Luke ʻo “fakatotolo ki he mea kotoabe talu hano [kamataʻanga].” Ngalingali naʻá ne ʻuhingá naʻá ne fakatotolo mei he ngaahi tohi maʻuʻanga fakamatala naʻá ne ala maʻu ʻi heʻene tātānaki ʻa e lisi ʻo e laine hohoko ʻo Sīsuú ʻa ia ʻoku lava ke tau lau ʻi heʻene Kōsipelí. (Luke 1:3, PM; 3:23-38) Lolotonga ko e ngaahi lēkooti naʻe fakatotolo mei ai ʻa Luké naʻe ʻikai fakamānavaʻi, ko ʻene Kōsipeli naʻe hikí naʻe fakamānavaʻi. Pea ko e Kōsipeli ko iá ʻoku mahuʻinga maʻu pē ia kia kitautolu.
Ki he ongo tohi naʻe lave ki ai ʻi he fehuʻí—ko e “Tohi ko Sesa” mo e “Tohi ʻo e ngaahi Tau ʻa Sihova”—ʻoku hā naʻe ʻi ai ʻa e ongo tohi pehē ka naʻe ʻikai fakamānavaʻi. Koeʻuhi ko ia, naʻe ʻikai fakatolonga mai ia ʻe Sihova. Ko e lave Fakatohitapu ki he ongo tohi ko iá ʻoku tataki ai ʻa e kau mataotaó ke nau fakaʻosiʻaki ko e ongo tohí ko e tānaki ia ʻo e maau pe ngaahi hiva fekauʻaki mo e ngaahi fepaki ʻa ʻIsileli mo hono ngaahi filí. (2 Sam. 1:17-27) ʻOku fakahuʻunga ʻi he ʻenisaikolopētia Tohi Tapu ʻe taha ko e kakano ʻo e ongo tohi ko iá “ko e konga maheni ia ʻo e lea ʻo e hiva ʻa e kau hiva fakapalōfesinale ʻa ia naʻa nau fakatolonga mai ʻa e talanoa mo e hiva tukufakaholo ʻa ʻIsileli ʻi he kuonga muʻá.” Naʻa mo e kau tangata naʻe ngāueʻaki ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻe he ʻOtuá ko e kau palōfita mo e kau kikité naʻa nau hiki ʻa e ngaahi fakamatala naʻe ʻikai fakamānavaʻi ʻe Sihova pe fili ke kau ʻi he Tohi Tapú ʻa ia ʻoku “ʻaonga foki ki he akonaki, ki he fakaʻilo hala, ki he fakatonutonu” ki hotau ʻahó ni.—2 Tim. 3:16; 2 Kal. 9:29; 12:15; 13:22.
Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e lave ki he ngaahi tohi ʻe niʻihi ʻi he Tohi Tapú mo hono ngāueʻaki ko e ngaahi maʻuʻanga fakamatalá ʻoku ʻikai totonu ke tataki ai kitautolu ke tau fakaʻosiʻaki naʻe fakamānavaʻi. Kae kehe, kuo fakatolonga mai ʻe he ʻOtua ko Sihová ʻa e ʻū tohi kotoa pē ʻoku ʻi ai ʻa e “folofola ʻa hotau ʻOtua,” pea ko e folofola ko ení “ʻe tuʻu ʻo taʻengata.” (Ai. 40:8) ʻIo, ko e meʻa kuo fili ʻe Sihova ke fakakau ʻi he tohi ʻe 66 ʻi he Tohi Tapú ʻa ia ʻoku tau maʻú ko ia pē ʻoku tau fiemaʻu ke hoko ai ʻo “tuʻu kakato . . . kuo ʻosi sāuni ki he ngāue lelei fulipe.”—2 Tim. 3:16, 17.