ʻAukai ʻOkú Ne ʻAi Ke Ke Ofi Ange Ai ki he ʻOtuá?
‘Ko e ʻaukaí ko e meʻa ia ʻokú ne tokoniʻi koe ke ke fakakaukau ai ki he tuʻunga fakalaumālié pea fakamanatu kiate koe ko e ngaahi meʻa fakamatelié ʻoku ʻikai ko e meʻa mahuʻinga taha ia ʻi he moʻuí.’—KO HA FEFINE KATOLIKA.
‘ʻOku tokoniʻi koe ʻe he ʻaukaí ke ke maʻu ha vahaʻangatae fakalaumālie mo e ʻOtuá.’—KO HA LĀPAI SIU.
‘ʻI he tui ʻoku ou kau ki aí, ko e ʻaukaí ko ha fatongia ia, ko ha fakaʻilonga ia ke fakahaaʻi ai ʻeku līʻoa mo e houngaʻia ki he ʻOtuá. ʻOku ou ʻaukaí koeʻuhi ʻoku ou ʻofa ki he ʻOtuá.’—KO HA MUIMUI ʻO E TUI PAHAÍ.
KO E ʻaukaí ko ha tōʻonga ia ʻoku failahia ʻe he ngaahi lotu lahi ʻi he māmaní, ʻo kau ai ʻa e lotu faka-Siú, lotu-Hinituú, lotu-Putá, lotu-Sāiní mo e ʻIsilamí. ʻOku tui ʻa e kakai tokolahi ko e fakaʻehiʻehi mei he meʻakaí ʻi ha vahaʻa taimi paú ʻoku tohoakiʻi ai kita ke te ofi ange ai ki he ʻOtuá.
Ko e hā hoʻo fakakaukaú? ʻOku totonu ke ke ʻaukai? Ko e hā e lau ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá, ʻa e Tohi Tapú, ki he kaveinga ko ení?
ʻAukaí ʻi he Taimi ʻo e Tohi Tapú
ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú, naʻe ʻaukai ai ʻa e kakaí ʻi he ngaahi ʻuhinga kehekehe ʻa ia naʻe hōifua ki ai ʻa e ʻOtuá. Naʻe ʻaukai ʻa e niʻihi ke fakahaaʻi ʻaki ʻa ʻenau mamahi lahi pe fakatomala ʻi heʻenau ngaahi angahalá (1 Samiuela 7:4-6), kōlenga ke hōifua mai ʻa e ʻOtuá pe kumi ki heʻene tatakí (Fakamaau 20:26-28; Luke 2:36, 37), pe ke ʻai ke te tokanga lelei ʻi he lolotonga ʻete fakalaulaulotó.—Mātiu 4:1, 2.
Kae kehe, ʻoku toe lave ʻa e Tohi Tapú ki he ngaahi ʻaukai naʻe ʻikai ke hōifua ki ai ʻa e ʻOtuá. Naʻe ʻaukai ʻa Tuʻi Saula ki muʻa ke ne kumi faleʻi ki ha tokotaha fakahaʻele faʻahikehe. (Livitiko 20:6; 1 Samiuela 28:20) Ko e kakai fulikivanú, hangē ko Sisipeli pea pehē ki he kau loto-māfana tōtuʻa naʻa nau palani ke tāmateʻi ʻa e ʻapositolo ko Paulá, naʻa nau vaheʻi ʻa e taimi ki he ngaahi ʻaukai. (1 Tuʻi 21:7-12; Ngāue 23:12-14) Naʻe ʻiloa ʻa e kau Fālesí ʻi heʻenau faʻa ʻaukaí. (Maake 2:18) Neongo ia, naʻe fakahalaiaʻi kinautolu ʻe Sīsū, pea naʻe ʻikai te nau ʻai ke maongo ia ki he ʻOtuá. (Mātiu 6:16; Luke 18:12) ʻI he founga tatau, naʻe tukunoaʻi ʻe Sihova ʻa e ngaahi ʻaukai ʻa e kau ʻIsileli ʻe niʻihi koeʻuhi ko ʻenau ʻulungaanga koví mo ʻenau ngaahi fakaueʻiloto halá.—Selemaia 14:12.
Ko e ngaahi fakatātā ko ení ʻoku fakahaaʻi ai ʻoku ʻikai ko e foʻi ngāue ʻo e ʻaukaí tonu ʻoku hōifua ki ai ʻa e ʻOtuá. Kae kehe, ko e kau sevāniti loto-moʻoni tokolahi ʻa e ʻOtuá ʻa ia naʻa nau ʻaukaí naʻe hōifua kia kinautolu ʻa e ʻOtuá. Ko ia ʻoku totonu ke ʻaukai ʻa e kau Kalisitiané?
ʻOku Fakafatongiaʻi ʻa e Kau Kalisitiané Ke Nau ʻAukai?
Naʻe tuʻutuʻuni ʻi he Lao ʻa Mōsesé ki he kau Siú ke ‘fakamamahiʻi kinautolu,’ ʻa ia ke nau ʻaukai, tuʻo taha ʻi he taʻu ʻi he ʻAho Fakaleleí. (Livitiko 16:29-31; Sāme 35:13) Ko e ʻaukai pē eni ʻe taha naʻe tuʻutuʻuni ʻi ha taimi ʻe Sihova ke fai ʻe hono kakaí.a Ko e kau Siu naʻa nau moʻui ʻi he malumalu ʻo e Lao ʻa Mōsesé ʻoku pau pē naʻa nau talangofua ki he fekau ko iá. Ka ʻoku ʻikai fiemaʻu ʻa e kau Kalisitiané ke nau tauhi ʻa e Lao ʻa Mōsesé.—Loma 10:4; Kolose 2:14.
Neongo naʻe ʻaukai moʻoni ʻa Sīsū ʻo hangē ko ia naʻe fiemaʻu ʻe he Laó, naʻe ʻikai ʻiloa ia naʻá ne tōʻongaʻaki eni. Naʻá ne tala ki heʻene kau ākongá ʻa e meʻa naʻe pau ke nau faí kapau naʻa nau fili ke ʻaukai, ka naʻe ʻikai ʻaupito ke ne fekauʻi ke nau ʻaukai. (Mātiu 6:16-18; 9:14) Ko e hā leva naʻe pehē ai ʻe Sīsū ʻe ʻaukai ʻa ʻene kau ākongá ʻi he hili ʻene pekiá? (Mātiu 9:15) Naʻe ʻikai ko ha fekau eni. ʻOku fakahaaʻi pē ʻi he lea ʻa Sīsuú ʻi heʻene pekiá ʻe ongoʻi ai ʻe heʻene kau ākongá ʻa e mamahi lahi pea ʻe mole ai ʻenau holi ke kaí.
Ko e ongo fakamatala Fakatohitapu ki he muʻaki kau Kalisitiane naʻa nau ʻaukaí ʻoku fakahaaʻi ai kapau ʻe fili ʻi he fakaueʻiloto lelei ha tokotaha ke ne fakaʻehiʻehi mei he meʻakaí, ʻoku ala tali eni ʻe he ʻOtuá. (Ngāue 13:2, 3; 14:23)b Ko e kau Kalisitiané leva ʻoku ʻikai fakafatongiaʻi kinautolu ke nau ʻaukai. Neongo ia, ko ha taha ʻoku fili ke fai peheé ʻoku totonu ke ne tokanga ki he ngaahi fakatuʻutāmaki pau.
Tokanga ki he Ngaahi Tōʻangá
Ko e tōʻanga ʻe taha ke fakaʻehiʻehi mei ai fekauʻaki mo e ʻaukaí ko e fie māʻoniʻoní. ʻOku fakatokanga mai ʻa e Tohi Tapú fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻa e “fakangalingali fakatōkilaló.” (Kolose 2:20-23, NW) Ko e talanoa fakatātā ʻa Sīsū fekauʻaki mo e Fālesi hīkisia naʻá ne ongoʻi māʻolunga ange fakaeʻulungaanga ʻi he niʻihi kehé koeʻuhi ko ʻene faʻa ʻaukaí ʻoku ʻikai ai ha veiveiua ʻoku talitekeʻi ʻe he ʻOtuá ha fakakaukau pehē.—Luke 18:9-14.
ʻE toe hala foki ke fakahāhā ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻokú ke ʻaukai pe te ke ʻaukai koeʻuhi ko hano tala atu ʻe ha tokotaha ke ke fai pehē. Fakatatau ki he Mātiu 6:16-18, naʻe akonaki ai ʻa Sīsū ʻo pehē ko e ʻaukaí ʻoku totonu ke hoko ko ha meʻa fakafoʻituitui ia, ʻi ho vahaʻa pē ʻoʻou mo e ʻOtuá, pea ʻoku ʻikai totonu ke fakahāhā ia ki he niʻihi kehé.
ʻOku ʻikai ʻaupito totonu ke te fakakaukau ʻoku totongi ʻi ha tuʻunga ʻe he ʻaukaí ʻa e angahalá. Ke ala tali ʻe he ʻOtuá, ko ha ʻaukai kuo pau ke ʻalu fakataha ia mo e talangofua ki heʻene ngaahi laó. (Aisea 58:3-7) Ko e fakatomala loto-moʻoní ʻo ʻikai ko e ʻaukaí ʻiate ia pē, ʻa e meʻa ʻoku taki atu ki he fakamolemole ʻo e angahalá. (Sioeli 2:12, 13) ʻOku fakamamafaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻo pehē ʻoku tau maʻu ʻa e fakamolemolé ʻi he ʻofa maʻataʻatā ʻa Sihova kuo fakahāhā fakafou ʻi he feilaulau ʻa Kalaisí. ʻOku taʻemalava ke maʻu ʻa e fakamolemolé fakafou ʻi ha faʻahinga ngāue pē, ʻo kau ai ʻa e ʻaukaí.—Loma 3:24, 27, 28; Kaletia 2:16; Efeso 2:8, 9.
ʻOku fakatātaaʻi ʻi he Aisea 58:3 ha toe hala anga-maheni. Naʻe pehē ʻe he kau ʻIsilelí ʻoku moʻuaʻaki ʻe Sihova ha meʻa kia kinautolu koeʻuhi ko ʻenau ʻaukaí, ʻo hangē ia naʻa nau fai ha meʻa lelei maʻá e ʻOtuá ʻi heʻenau ʻaukaí. Naʻa nau ʻeke: “Ko e ha kuo mau ʻaukai ai, ka ʻoku ʻikai te ke sio ki ai? ʻoku mau fakamamahi ʻemau moʻui, ka ʻoku ʻikai te ke tokaʻi?” ʻOku fakakaukau tatau ʻa e tokolahi koeʻuhi ko ʻenau ʻaukaí, ʻe lava ke nau ʻamanekina ʻe fai mai ʻe he ʻOtuá ha meʻa lelei maʻanautolu. ʻOfa ke ʻoua ʻaupito te tau faʻifaʻitaki ki ha fakakaukau taʻefakaʻapaʻapa mo taʻefakatohitapu pehē!
ʻOku tui ʻa e niʻihi ʻe malava ke maʻu e hōifua ʻa e ʻOtuá ʻi hono ʻai ʻa e sinó ke faingataʻaʻia fakafou ʻi he ʻaukaí, haha kinautolu pe ko e meʻa meimei tatau. ʻOku fakahalaiaʻi ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e fakakaukau ko ení, ʻo fakahaaʻi “ko hano ngaohikoviʻi ʻo e sinó” ʻoku “ʻikai mahuʻinga ia ʻi hono tauʻi” ʻo e ngaahi holi fehālākí.—Kolose 2:20-23, NW.
Vakai Mafamafatatau
Ko e ʻaukaí ʻoku ʻikai ko ha fatongia pau; pea ʻoku ʻikai ke hala. ʻE ʻaonga nai ia ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi kapau ʻoku fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fakatuʻutāmaki naʻe lave ki ai ki muʻá. Kae kehe, ko e ʻaukaí ʻoku ʻikai ko e meʻa tefito ia ʻe ala tali ai ʻetau lotú. Ko Sihová ko e “ʻOtua Mohu Monuʻia” pe fiefia, pea ʻokú ne loto ke fiefia ʻa ʻene kau sevānití. (1 Timote 1:11) ʻOku pehē ʻi heʻene Folofolá: “ʻOku ʻikai ha lelei ʻi he nofo, ka ke . . . kai mo inu ʻa e tangata kotoa pe, mo ʻene ʻilo lelei ʻi heʻene ngaahi ngaue kehekehe, ko e meʻa foaki ia ʻa e ʻOtua.”—Koheleti 3:12, 13.
Ko ʻetau lotú ʻoku totonu ke fakatupu fiefia, ka ʻoku ʻikai ʻaupito fakafekauʻaki ʻe he Tohi Tapú ia ʻa e ʻaukaí mo e fiefiá. ʻIkai ko ia pē, kapau ko e fakaʻehiʻehi mei he meʻakaí ʻe uesia lahi ai ʻetau moʻui leleí pe mole ai hotau ivi ke ngāueʻaki ʻi he ngāue fakafiefia kuo tuku mai ʻe hotau Tokotaha-Ngaohí ki he kau Kalisitiane moʻoní—ʻa ia ko hono talaki ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá—tā ʻoku hā mahino ʻe hoko ia ʻo fakatupunga palopalema.
Pe naʻa tau fili ke ʻaukai pe ʻikai, ʻoku totonu ke tau fakaʻehiʻehi mei hono fakamāuʻi ʻa e niʻihi kehé. ʻI he lotolotonga ʻo e kau Kalisitiane moʻoní, ʻoku ʻikai totonu ke ʻi ai ha fekīhiaki ʻi he kaveinga ko ení, “he ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtua ʻoku ʻikai ko ha kai mo ha inu, ka ko e maʻoniʻoni mo e melino mo e fiefia, ʻi he Laumalie Maʻoniʻoni.”—Loma 14:17.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e ʻaukai ʻa ʻĒsetá naʻe ʻikai ke fekauʻi ia ʻe he ʻOtuá, neongo ʻoku hā ngali ko ʻene ʻaukaí naʻá Ne hōifua ki ai. ʻI he ʻahó ni, ko e Kātoanga faka-Siu ʻo e Pulimí naʻe tukufakaholo mai pē ia mei he ʻAukai ʻa ʻĒsetá.
b ʻOku fakakau ʻi he ngaahi Tohi Tapu ʻe niʻihi ʻa e ngaahi fakamatala ʻikai moʻoni ki he ʻaukaí, ka ko e ngaahi tānaki fakalahi ko ení ʻoku ʻikai hā ia ʻi he ngaahi maniusikilipi faka-Kalisi motuʻa tahá.—Mātiu 17:21; Maake 9:29; Ngāue 10:30; 1 Kolinito 7:5, King James Version.
[Fakamatala ʻi he peesi 28]
Naʻe fakahāhā ʻe he kau Fālesí ʻa e fakangalingali fakatōkilalo ʻi heʻenau ʻaukaí
[Fakamatala ʻi he peesi 29]
“Ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtua ʻoku ʻikai ko ha kai mo ha inu, ka ko e maʻoniʻoni mo e melino mo e fiefia”
[Puha ʻi he peesi 29]
Fēfē ʻa e Lēnití?
Ko e ʻaukai ʻaho ʻe 40 ʻo e Lēnití ʻoku pehē ko hono fakamanatu ia ʻo e ʻaukai ʻaho ʻe 40 ʻa Kalaisí. Neongo ia, naʻe ʻikai ʻaupito fekauʻi ʻe Sīsū ia ʻa ʻene kau ākongá ke nau fakamanatu ʻa ʻene ʻaukaí, pea naʻe ʻikai ha fakamoʻoni ia naʻa nau fai pehē. Ko e ʻuluaki fakamatala alafalalaʻanga ki he ʻaukai ʻaho ʻe 40 ki muʻa ʻi he Toetuʻú ʻoku pehē naʻe ʻi he ngaahi tohi ia ʻa ʻAfenesiesi, ʻi he 330 T.S.
Koeʻuhi naʻe ʻaukai ʻa Sīsū hili ʻene papitaisó ʻo ʻikai ki muʻa ʻi heʻene pekiá, ko e moʻoniʻi meʻa ko ia hono kātoangaʻi ʻe he ngaahi lotu ʻe niʻihi ʻa e Lēnití ʻi he ngaahi uike ki muʻa ʻi he Toetuʻú ʻoku hā ngali kehe nai. Kae kehe, ko ha ʻaukai ʻaho ʻe 40 ʻi he konga ki muʻa ʻo e taʻú naʻe failahia ia ʻe he kau Kalisí, kau Pāpilone ʻo e kuonga muʻá, mo e kau ʻIsipité. Ko e tōʻongá ni ʻa ia ʻoku taku tokua ʻoku “faka-Kalisitiané” naʻe hā mahino ko e maʻu mei he ngaahi fonua ko iá.