LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w09 12/15 p. 29-31
  • Aʻu ʻa e Tohi Tapú ki he Motu Lahi Kulokulá

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Aʻu ʻa e Tohi Tapú ki he Motu Lahi Kulokulá
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2009
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • Kamata ʻa e Liliú
  • Kātekina ʻa e Holomui
  • Fakaʻohovale, Hoko Atu Ai ʻa e Fakalotomamahi
  • ʻOfa ʻa e Kau Matakesikaá ki he Tohi Tapú
  • Fakapapauʻi ke Tauhi kia Sihova
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2006
  • Ko ha Makamaile ki he Kau ʻOfa ki he Folofola ʻa e ʻOtuá
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—1999
  • Ko e New World Translation Fakahoungaʻi ʻe he Laui Miliona ʻi Māmani Lahi
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2001
  • Maka Maile ʻi Hono Faʻu ʻo e Ngaahi Tohi Tapu Lea Faka-ʻAfiliká
    Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2007
Sio ki he Me‘a Lahi Ange
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2009
w09 12/15 p. 29-31

Aʻu ʻa e Tohi Tapú ki he Motu Lahi Kulokulá

ʻI HEʻENE tuʻu ʻi he kilomita nai ʻe 400 ʻi he matāfanga fakatongahahake ʻo ʻAfiliká, ko Matakesikaá ko e motu lahi taha ia hono fā ʻi he māmaní. Ko e kakai ʻo Matakesikaá kuo fuoloa ʻenau maheni mo e huafa Sihová, he ko e ngaahi liliu faka-Matakesikā ʻo e Tohi Tapú, ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá, kuo ala maʻu ia ʻi he taʻu ʻe 170 tupu. Ko e talanoa ki he anga ʻo hono faʻu ʻo e liliu faka-Matakesikaá ʻoku kau ki ai ʻa e kītaki pea mo e līʻoa.

Ko e ngaahi feinga ke liliu ʻa e Tohi Tapú ki he lea faka-Matakesikaá naʻe muʻaki kamata ia ʻi he motu ofi mai ko Maulitiasi. ʻI he konga ki muʻa ʻo e 1813, naʻe kamata ai ʻe Sir Robert Farquhar, ko e kōvana Pilitānia ʻo Maulitiasí, hano liliu ʻo e ngaahi Kōsipelí ki he lea faka-Matakesikaá. Naʻá ne fakalototoʻaʻi ki mui ai ʻa Radama I, ko e tuʻi ʻo Matakesikaá, ke fakaafeʻi mai ʻa e kau faiako mei he Sōsaieti Misinale ʻi Lonitoní (LMS) ki he Motu Lahi Kulokulá, hangē ko ia ʻoku faʻa uiʻaki ʻa Matakesikaá.

ʻI ʻAokosi 18, 1818, naʻe tūʻuta ai ʻa e ongo misinale Uēlesi ko David Jones mo Thomas Bevan, ʻi he kolo taulanga ko Toamasina ko ʻena haʻu mei Maulitiasi. Naʻá na ʻiloʻi ai ha sōsaieti ʻo e kakai anga-fakalotu lahi, ʻa ia naʻe kau ʻi he meʻa tefito ʻo ʻenau moʻui fakaʻahó ʻa e lotu ki he fanga kuí mo e ngaahi talatukufakaholo tala ngutu. Ko e kakai Matakesikaá naʻa nau leaʻaki ha lea ʻoku lahi hono ngaahi kupuʻi lea kehekehe ʻa ia ko e tupu tefito ia mei he lea Malei-Polinisiá.

Taimi nounou mei heʻena fokotuʻu ha kiʻi ʻapiako, naʻe ʻomai ai ʻe Jones mo Bevan ʻa hona malí mo ʻena fānaú mei Maulitiasi ki Toamasina. Kae kehe, ko e meʻa fakamamahí he naʻe puke ʻa e ongo fāmilí kotoa ʻi he Malēliá, pea naʻe mate ai ʻa e uaifi mo e kiʻi leka ʻa Jones ʻi Tīsema 1818. ʻI he māhina ʻe ua ki mui aí naʻe mate kotoa ai ʻi he mahakí ʻa e fāmili Bevan. Ko David Jones pē toko taha naʻe hao moʻui ʻi he ongo fāmilí ni.

Naʻe ʻikai fakaʻatā ʻe Jones ke taʻofi ia ʻe he meʻa fakamamahí. Naʻá ne fakapapauʻi ke ʻai ke ala maʻu ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻe he kakai ʻo Matakesikaá. Hili ʻene foki ki Maulitiasi ke toe fakaakeake ai ʻene moʻuí, naʻe kamata ʻe Jones ʻa e ngāue faingataʻa ʻo hono ako ʻo e lea faka-Matakesikaá. Taimi nounou mei ai, naʻá ne kamata ʻa e fuofua ngāue ko hono liliu ʻa e Kōsipeli ʻa Sioné.

ʻI ʻOkatopa 1820, naʻe toe foki ai ʻa Jones ki Matakesikā. Naʻá ne tūʻuta ʻi he kolomuʻá ko Antananarivo, pea fokotuʻu leva ai ha ʻapiako fakamisinale foʻou. Naʻe ʻikai lelei ʻa e ngaahi tuʻungá. Naʻe ʻikai ala maʻu ha ngaahi tohi ako, palakipoe, pe ko ha tesi. Ka naʻe lelei ʻaupito ʻa e lēsoni fakaakó, pea naʻe vēkeveke ʻa e fānaú ke ako.

Hili ʻa e māhina nai ʻe fitu ʻo ʻene ngāue toko tahá, naʻe maʻu ʻe Jones ha hoa foʻou ke ne fetongi ʻa Bevan, ko ha misinale ko David Griffiths. Ko e toko ua ko ení naʻá na ngāue līʻoa taʻehela ʻi hono liliu ʻa e Tohi Tapú ki he lea faka-Matakesikaá.

Kamata ʻa e Liliú

ʻI he konga ki muʻa ʻo e 1820 tupú, ko e faʻunga pē ʻo e meʻa naʻe tohi ʻi he lea faka-Matakesikaá naʻe ui ko e sorabe—ko e ngaahi foʻi lea faka-Matakesikā naʻe tohi ʻi he ngaahi mataʻitohi faka-ʻAlepea. Ko ha kiʻi kakai tokosiʻi pē naʻe lava ke nau lau iá. Ko ia ʻi he hili ʻa e talanoa ʻa e ongo misinalé mo Tuʻi Radama I, naʻe fakangofua ʻe he tuʻí ke ʻomai ʻa e ʻalafapeti faka-Lomá ʻo ngāueʻaki ia ko e fetongi ʻa e sorabe.

Naʻe kamata ʻa e liliú ʻi Sepitema 10, 1823. Naʻe ngāue ʻa Jones ki he tohi Senesí mo e Mātiú, lolotonga ia naʻe ngāue ʻa Griffiths ki he tohi Ekisotó mo e Luké. Naʻe fakatou ngāue taʻehela ʻa e ongo tangatá. Tānaki atu ki heʻena fai ʻa e lahi taha ʻo e liliú, naʻe hokohoko atu ʻena faiako ʻi he ʻapiakó ʻi he pongipongí mo e efiafí. Naʻá na toe teuteu mo fakahoko ʻa e ngaahi ouau fakalotú ʻi he lea kehekehe ʻe tolu. Neongo ia, naʻe muʻomuʻa ʻa e liliú ʻi he meʻa kehe kotoa pē.

ʻI he tokoni ʻa e kau ako ʻe toko 12, naʻe liliu ʻe he ongo misinalé ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí kotoa mo e ngaahi tohi lahi ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ʻi he māhina pē ʻe 18. ʻI he taʻu hoko mai aí, naʻe kakato ai ʻa e fuofua liliu fakakātoa ʻo e Tohi Tapú. Ko e moʻoni naʻe fiemaʻu ʻa e ngaahi fakatonutonu mo hono fakaleleiʻi. Ko ia naʻe ʻomai ai mei ʻIngilani ʻa e ongo tufunga lea ko David Johns mo Joseph Freeman ke na tokoni.

Kātekina ʻa e Holomui

ʻI he taimi naʻe kakato ai ʻa e liliu faka-Matakesikaá, naʻe fekauʻi mai ai ʻe he LMS ʻa Charles Hovenden ke ne fokotuʻu ʻa e ʻuluaki mīsini paaki ʻi Matakesikaá. Naʻe tūʻuta ai ʻa Hovenden ʻi Nōvema 21, 1826. Kae kehe, naʻá ne maʻu ʻa e malēliá ʻo ne mate ai ʻi loto ʻi ha māhina mei heʻene tūʻutá, ʻo ʻikai ai ha taha naʻe lava ke ne ngāue ki he mīsini pākí. ʻI he taʻu hoko maí, naʻe ngāue ai ha tangata pōtoʻi ngāue mei Sikotilani, ko James Cameron ke fokotuʻu ʻa e mīsini pākí ʻi hono tokoniʻi ʻe ha tohi fakahinohino naʻe maʻu hake ʻi he mīsiní. Hili ʻa e ʻahiʻahiʻi ʻo e founga kehekehe, naʻe lava ai ke pulusi ʻe Cameron ha konga ʻo e Senesi vahe 1 ʻi Tīsema 4, 1827.a

Naʻe toe hoko ha holomui ʻi Siulai 27, 1828, hili e pekia ʻa Radama I. Naʻe poupouʻi ʻaupito ʻe Tuʻi Radama ʻa e ngāue liliú. Naʻe pehē ʻe David Jones ʻi he taimi ko iá: “Ko Tuʻi Radama ʻoku anga-lelei ʻaupito mo anga-fakakaumeʻa. Ko ha tokotaha poupou lahi ia ki he akó, pea ʻokú ne fakamahuʻingaʻi ʻa hono akoʻi ʻa hono kakaí ki he ngaahi tuʻunga pōtoʻi fakasivilaisé ʻo laka ange ia ʻi he Koulá mo e Silivá.” Kae kehe, naʻe fetongi ʻa e tuʻí ʻe hono uaifí, ko Ranavalona I, pea naʻe vave ʻa e hā mahino ʻo e ʻikai te ne poupouʻi ʻa e ngāué ʻo hangē ko hono poupouʻi ʻe hono husepānití.

Taimi nounou mei hono fakanofo ʻa e kuiní ki he taloní, naʻe kole ai ha tokotaha ʻaʻahi mei ʻIngilani ke na talanoa ki he ngāue liliú. Naʻe fakafisingaʻi ia. ʻI he taimi ʻe taha, ʻi hono tala ange ʻe he ongo misinalé ki he kuiní ʻoku kei lahi e meʻa ke na akoʻi ki he kakaí, ʻo kau ai ʻa e lea faka-Kalisí mo e faka-Hepeluú, naʻá ne pehē: “ʻOku ʻikai ke u loko tokanga au ki he lea faka-Kalisí mo e faka-Hepeluú, ka ʻoku ou saiʻia ke ʻiloʻi pe ʻe lava ke mo akoʻi ki hoku kakaí ha meʻa ʻoku toe ʻaonga angé, hangē ko hono ngaohi ʻo e koá.” ʻI hono ʻiloʻi ʻe fakamālohiʻi nai kinaua ke na mavahe ki muʻa ke kakato ʻa e Tohi Tapu faka-Matakesikaá, naʻe kole ai ʻa Cameron ke tuku mai ha uike ke ne fakakaukau ai fekauʻaki mo e meʻa naʻe fakahaaʻi ange ʻe he kuiní.

ʻI he uike hoko maí, naʻe ʻoatu ai ʻe Cameron ki he kau talafekau fakatuʻi ʻa e kuiní ʻa e ongo pā koa iiki naʻe ngaohi mei he ngaahi meʻa fakalotofonua. Ko e meʻá ni mo e ngaahi ngāue kehe maʻá e kakaí naʻe fakahoko ʻe he misinale nima meaʻá naʻe fakalolou ai ʻa e kuiní ʻo lōloa feʻunga ke na fakaʻosi ai hono pulusi ha ngaahi tohi ʻe niʻihi ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú.

Fakaʻohovale, Hoko Atu Ai ʻa e Fakalotomamahi

Neongo ʻa ʻene muʻaki fakaangaʻi ʻa e kau misinalé, ʻi Mē 1831 naʻe tuku mai ai ʻe he kuiní ha tuʻutuʻuni fakaʻohovale. Naʻá ne fakaʻatā ʻa hono kakaí ke nau papitaiso ʻo hoko ko e kau Kalisitiane! Ka ko e tuʻutuʻuni ko ení naʻe taimi nounou pē. Fakatatau ki he tohi A History of Madagascar, “ko e tokolahi ʻo e kau papitaisó naʻe fakahohaʻasi ai ʻa e faʻahinga ko ia ʻi he lotoʻā fakatuʻí naʻe ʻikai te nau loto ki ha liliú, ʻa ia naʻa nau ʻai ke tui ʻa e kuiní ko e ouau sākalamenití naʻe tatau ia mo ha fuakava ʻo e mateaki ki he kau Pilitāniá.” Ko ia ai, naʻe taʻofi ʻa e ngofua ki he papitaiso faka-Kalisitiané ʻi he ngataʻanga ʻo e 1831, ko e māhina pē ia ʻe ono mei hono fakangofuá.

Ko e lotolotoua ʻa e kuiní, fakataha mo e tākiekina ne hā mahino ʻene fakautuutú mei he kau lotu tukufakaholo ʻi loto ʻi he puleʻangá, naʻe ueʻi ai ʻa e kau misinalé ke fakaʻosi hono pulusi ʻa e Tohi Tapú. Naʻe ʻosi kakato ʻa e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, pea naʻe fakatau atu ʻa e tatau ʻe laui afe. Kae kehe, naʻe hoko ha toe taʻofiʻanga ʻi Maʻasi 1, 1835, ʻi hono fakahaaʻi ʻe Kuini Ranavalona I ʻoku taʻefakalao ʻa e lotu faka-Kalisitiané pea tuʻutuʻuni ai ke ʻave ki he kau maʻu mafaí ʻa e ʻū tohi faka-Kalisitiane kotoa pē.

Ko e lao ʻa e kuiní naʻe toe ʻuhinga iá ko e kau Matakesikā akoako ngāué heʻikai kei lava ke nau toe ngāue ki he pulusi tohí. Ko ia ʻi he tokosiʻi pē ʻa e kau misinale ke nau fakaʻosi ʻa e ngāué, naʻe hoko atu ʻa e ngāué ʻi he ʻaho mo e pō ʻo faifai pē pea tukuange mai ʻa e Tohi Tapú kakato ʻi Sune 1835. ʻIo, naʻe fanauʻi mai ai ʻa e Tohi Tapu faka-Matakesikaá!

ʻI he lele ʻa e tapuí, naʻe tufaki vave ʻa e Tohi Tapú, pea naʻe tanu ʻa e tatau ʻe 70 ʻo e Tohi Tapú ke fakahaofi mei hono fakaʻauhá. Naʻe ʻikai pehē ne fuʻu vave hono fai ení, he ʻi loto ʻi he taʻu ʻe tahá, naʻe mavahe kotoa ʻa e kau misinalé mei he motú kae toe pē ai ʻa e toko ua. Ka naʻe mafola ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá ʻi he Motu Lahi Kulokulá.

ʻOfa ʻa e Kau Matakesikaá ki he Tohi Tapú

He meʻa fakafiefia moʻoni ē ki he kakai ʻo Matakesikaá ko e malava ke nau lautohi ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻi heʻenau leá tonu! ʻOku ʻi ai e ngaahi hala ʻi he liliú, pea ko e leá ʻoku mātuʻaki motuʻa ia he taimí ni. Neongo ia, ʻoku tātātaha ke maʻu ha fale ʻoku ʻikai ha Tohi Tapu, pea ʻoku lau maʻu pē ia ʻe he kau Matakesikā tokolahi. Ko e meʻa ʻoku taau ke fakatokangaʻi ʻi he liliu ko ení ko hono ngāueʻaki lahi ai ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá, ʻa e Sihová, ʻi he kotoa ʻo e Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú. ʻI he muʻaki ngaahi tataú, ʻoku maʻu foki ai ʻa e huafa fakaʻotuá ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí. Ko ia ai, ko e tokolahi taha ʻo e kau Matakesikaá ʻoku nau maheni mo e huafa ʻo e ʻOtuá.

Ko e moʻoni, ʻi he taimi naʻe vilo ai ʻi heʻene mīsini pākí ʻa e muʻaki ngaahi tatau ʻo e ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisí, ko e tokotaha pākí, ko Mr. Baker, naʻá ne sio ki he fiefia ʻa e kau Matakesikaá peá ne kalanga: “ʻOku ʻikai te u ʻuhinga au ke kikite, ka ʻoku ʻikai lava ke u tui ʻe faifai ange pea fakaʻauhamālie ʻa e folofola ʻa e ʻOtuá mei he fonua ko ení!” Kuo fakamoʻoniʻi ʻa ʻene leá. Kuo ʻikai lava ʻe he malēliá, pe ko e pole ʻo hono ako ha lea faingataʻa, pe ko e tuʻutuʻuni fakafepaki ʻa ha pule, ke taʻofi ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá mei hono ʻai ke ala maʻu ʻi Matakesikaá.

ʻOku toe lelei ange he taimí ni ʻa e tuʻungá. ʻO anga-fēfē? ʻI he 2008, naʻe tukuange mai ai ʻa e New World Translation of the Holy Scriptures kakato ʻi he lea faka-Matakesikaá. ʻOku fakahoko ʻe he liliú ni ha fuʻu laka lahi ki muʻa koeʻuhi he ʻoku ʻi he lea fakaeonopōní ia mo mahinongofua. Ko ia ai, ko e Folofola ʻa e ʻOtuá ʻoku fokotuʻu ia ʻo toe mālohi ange he taimí ni ʻi he Motu Lahi Kulokulá.—Ai. 40:8.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Ko e Fekau ʻe Hongofulú mo e Lotu ʻa e ʻEikí, naʻe faʻu ʻi Maulitiasi fakafuofua ki ʻEpeleli/Mē 1826, ko e ongo fuofua konga tonu ia ʻo e Tohi Tapú naʻe pulusi ʻi he lea faka-Matakesikaá. Kae kehe, naʻe tufa pē ʻa e ngaahi tataú ki he fāmili ʻo Tuʻi Radama mo e kau ʻōfisa fakapuleʻanga ʻe niʻihi.

[Fakatātā ʻi he peesi 31]

Ko e “New World Translation” ʻi he lea faka-Matakesikaá ʻoku fakalāngilangiʻi ai ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá, ʻa e Sihová

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share