Ngāue ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní—ʻI he Fakatupú!
“Naʻe ngaohi ʻa e ngaahi langi ʻaki ʻa e folofola ʻa Sihova; ʻio, ko honau hosite kotoa ʻaki ʻa e manava ʻo hono fofonga.”—Sāme 33:6.
1, 2. (a) Kuo anga-fēfē ʻa e tupulaki ʻa e ʻilo ʻa e tangatá fekauʻaki mo e langí mo e foʻi māmaní ʻi he faai mai ʻa e taimí? (e) Ko e hā ʻa e fehuʻi ʻoku fiemaʻu ki ai ha talí?
LAKA HAKE he taʻu ʻe 100 kuohilí, naʻe tui ai ʻa e kau saienisi tokolahi ko e ʻunivēsí kuo faʻuʻaki ia ʻa e kaniva pē ʻe taha—ko hotau Milky Way. He fakafuofuahalaʻi lahi moʻoni ē ʻe kinautolu ʻa e lahi ʻo e ʻunivēsí! ʻOku pehē ʻi he taimí ni ko e langí ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi kaniva laka hake ʻi he 100 pilioná, ko e niʻihi ʻoku faʻuʻaki ia ʻa e ngaahi fetuʻu ʻe laui piliona. ʻI he lahi ange ʻi ha toe taimi ʻa hono ngāueʻaki ʻi he māmaní pe ʻai ke vilo takatakai ai ʻa e ngaahi meʻa fakaʻata fetuʻu mālohí, ko e lahi ange ia ʻo hono ʻiloʻi ʻo e ngaahi kanivá.
2 Hangē ko e fakangatangata ʻa e ʻilo fakasaienisi ki he langí ʻi he 1905, naʻe pehē pē ʻa e ʻilo fekauʻaki mo e foʻi māmaní. Ko e moʻoni, ko e kakai naʻe moʻui ʻi ha senituli he kuohilí naʻe lahi ange ʻenau ʻiló ʻa kinautolu ʻi heʻenau fanga kuí. Kae kehe, ʻi he ʻahó ni, ko e fakaʻofoʻofa mo e fihi ʻa e moʻuí pea mo e founga ʻoku fakatolonga ai ʻe he foʻi māmaní ʻa e moʻuí ʻoku mahinoʻi lelei mamaʻo ange ia ʻi he taimi ko iá. Pea ʻoku ʻikai ha veiveiua te tau ako ʻa e meʻa lahi ange fekauʻaki mo e foʻi māmaní mo e langí ʻi he ngaahi taʻu ʻoku hanga mai mei muʻá. Ka ʻoku tautefito ʻa ʻene feʻungamālie ke ʻeke, Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko mai ʻa e meʻa kotoa ko ení ʻi he ʻuluaki taimí? Ko e tali ki he fehuʻi ko iá ʻe lava ke ʻilo pē iá koeʻuhi kuo fakahā mai ia ʻe he Tokotaha-Fakatupú fakafou ʻi he Tohi Tapú.
Ko e Mana ʻo e Fakatupú
3, 4. Naʻe anga-fēfē hono fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻunivēsí, pea ʻoku anga-fēfē hono fakalāngilangiʻi ia ʻe heʻene ngaahi ngāué?
3 Ko e founga naʻe hoko mai ai ʻa e ʻunivēsí ʻoku fakamatalaʻi ia ʻi he ngaahi lea kamata ʻi he Tohi Tapú: “I he kamataʻanga naʻe fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e ngaahi langi mo mamani.” (Sen. 1:1) ʻI he kamata mei he ʻikai ha meʻá, naʻe ngāueʻaki ʻe Sihova hono laumālie māʻoniʻoní—ʻa hono ivi ngāue mālohí—ke fakatupu ʻa e langi fakamatelié, ko e māmaní, pea mo e meʻa kehe kotoa pē ʻi he ʻunivēsí. Ko ha tangata ngāue fakameaʻa ʻokú ne ngāueʻaki hono nimá mo e ngaahi meʻangāue ke faʻuʻaki ha ngaahi meʻa, ka ko e ʻOtuá ʻokú ne fekau atu hono laumālie māʻoniʻoní ke fakahokoʻaki ʻene ngaahi ngāue kāfakafá.
4 ʻOku lave fakaefakatātā ʻa e Tohi Tapú ki he laumālie māʻoniʻoní ko e “louhiʻi nima” ʻo e ʻOtuá. (Luke 11:20, PM; Mt. 12:28) Pea ko e “ngaue ʻa hono nima”—ʻa e meʻa naʻe fakatupu ʻe Sihova fakafou ʻi hono laumālie māʻoniʻoní—ʻoku ʻoatu ai kiate ia ʻa e lāngilangi lahi. “Ko e ngaahi langi ʻoku nau tala ʻa e nāunauʻia ʻo e ʻOtua,” ko e hiva ia ʻa e tokotaha-tohi-saame ko Tēvitá, “pea ʻoku fakaha ʻe he ʻatā ʻa e ngaue ʻa hono nima.” (Sāme 19:1) Ko e moʻoni, ko e fakatupu fakamatelié ʻoku nau fakamoʻoni ki he mālohi fakaofo ʻo e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá. (Loma 1:20) ʻOku anga-fēfē ʻene fai iá?
Mālohi Taʻefakangatangata ʻo e ʻOtuá
5. Fakatātaaʻi ʻa e mālohi fakaefakatupu ʻo e laumālie māʻoniʻoni ʻo Sihová.
5 Ko hotau ʻuniveesi kāfakafa taʻealafakaʻuta atu ki aí ʻokú ne ʻomai ʻa e fakamoʻoni ko e ivi mo e mālohi ʻo Sihová ʻoku taʻealaʻosi. (Lau ʻa e Aisea 40:26.) ʻOku lāuʻilo ʻa e saienisi ʻi onopōní ʻe lava ke liliu ʻa e meʻá ki he ivi mo e iví ki he meʻa. Ko hotau laʻaá, ko ha foʻi fetuʻu, ʻoku ʻomai ai ha fakatātā ʻo ha meʻa ʻoku liliu ki ha ivi. ʻI he sekoni kotoa pē, ʻoku liliu ai ʻe he laʻaá ʻa e toni nai ʻe fā miliona ʻo ha meʻa ki ha maama mo e ngaahi faʻunga ivi fakaehuelo kehe. Ko ha konga siʻisiʻi ʻaupito ʻo e ivi ko ia ʻoku aʻu mai kiate kitautolú ʻoku feʻungaʻānoa ia ke ne fakatolonga ʻa e moʻui ʻi he māmaní. ʻOku hā mahino, ʻoku fiemaʻu ʻa e ivi mo e mālohi lahi fakaʻulia ke fakatupuʻaki ʻo ʻikai ko e laʻaá pē kae toe pehē foki ki he kotoa ʻo e ngaahi fetuʻu kehe ʻe laui piliona. ʻOku maʻu ʻe Sihova ʻa e ivi ko ia naʻe fiemaʻú—pea mo e ivi ʻoku toe lahi ange ai.
6, 7. (a) Ko e hā ʻoku lava ai ke tau pehē ʻoku ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá hono laumālie māʻoniʻoní ʻi ha founga maau? (e) Ko e hā ʻoku fakahaaʻi mei ai ko e ʻunivēsí naʻe ʻikai ke hokonoa mai pē?
6 ʻOku ʻātakaiʻi kitautolu ʻe he fakamoʻoni naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá hono laumālie māʻoniʻoní ʻi ha founga maau ʻaupito. Ke fakatātaaʻi: Tau pehē naʻá ke maʻu ha puha ʻoku ʻi ai ha ngaahi foʻi pulu lanu kehekehe. ʻOkú ke luluʻi ʻa e puhá, ʻo mātuʻaki fio ai ʻa e ngaahi foʻi pulú. ʻOkú ke huaʻi fakaʻangataha leva ia ki he kelekelé. Te ke ʻamanekina ʻe ngangana fakafaʻahinga hifo ʻa e ngaahi foʻi pulú ʻo fakatatau ki honau lanu—ʻo fakataha ʻa e ngaahi foʻi pulu lanu puluú, pea pehē ki he lanu engeengá, pea hokohoko pehē ai pē? Ko e moʻoni ʻe ʻikai! Ko e ngaahi ngāue taʻealamapuleʻí kotoa ʻoku faʻa iku maʻu pē ia ki he ʻikai loko maau. Ko e moʻoniʻi meʻa ko iá ʻoku tali ia ko ha lao tefito ʻo natula.a
7 Kae kehe, ʻi he taimi ʻoku hanga hake ai hotau matá mo e ngaahi meʻa fakaʻata fetuʻú ki he langí, ko e hā ʻoku tau sio ki aí? ʻOku tau ʻiloʻi ai ha fokotuʻutuʻu lahi fakaʻulia mo maau ʻo e ngaahi kanivá, ngaahi fetuʻú, mo e ngaahi palanité, ʻoku nau ngaʻunu tonu mātē hono kotoa. ʻOku ʻikai lava ke hoko eni ko e ola ʻo e ngaahi meʻa hokonoa pe ngāue taʻepalani mo ʻikai mapuleʻi. Ko ia kuo pau ke tau ʻeke, Ko e hā ʻa e mālohi naʻe ʻuluaki ngāueʻaki koeʻuhi ke hoko mai ai hotau ʻuniveesi fokotuʻutuʻu māú? Ko kitautolu faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku fakangatangata pē ʻa ʻetau malava ke ʻiloʻi ʻa e mālohi ko iá fakafou ʻi he ʻilo mo e fakatotolo fakasaienisí ʻataʻatā pē. Kae kehe, ʻoku fakapapauʻi ia ʻe he Tohi Tapú ko e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá, ko e ivi mālohi taha ʻi he ʻunivēsí. Naʻe hiva ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “Naʻe ngaohi ʻa e ngaahi langi ʻaki ʻa e folofola ʻa Sihova; ʻio, ko honau hosite kotoa ʻaki ʻa e manava ʻo hono fofonga.” (Sāme 33:6) Pea ko hotau matá, ʻe lava ai ke tau sio pē ki ha konga siʻisiʻi ʻaupito ʻo e “hosite” ko ia ʻo e ngaahi fetuʻú ʻi heʻetau sio hake ki he langí ʻi he poʻulí!
Laumālie Māʻoniʻoní mo e Māmaní
8. Ko e hā hono lahi ʻo e meʻa ʻoku tau ʻilo moʻoni fekauʻaki mo e ngaahi ngāue ʻa Sihová?
8 Ko e meʻa ʻoku tau lolotonga mahinoʻi fekauʻaki mo natulá ʻoku valevale ʻaupito ia ʻi hono fakahoa mo e meʻa kotoa ke ako ki aí. Ka ko e lahi ʻo ʻetau ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi ngāue fakaefakatupu ʻa e ʻOtuá, naʻe fakamulitukuʻaki ʻe he tangata faitōnunga ko Siopé: “Vakai ko e ngaahi meʻa ko ia ko e hikuhiku pe ʻo hono ngaahi ʻalunga pea hono ko e ngananganaiki pe ʻo ha meʻa ʻoku tau fanongoa!” (Siope 26:14) ʻI he ngaahi senituli ki mui aí, ko Tuʻi Solomone, ko ha tokotaha mamata pōtoʻi ki he fakatupu ʻa Sihová, naʻá ne talaki: “[Ko e ʻOtuá] kuo ne ngaohi kotoa ke fakaʻofoʻofa ʻi hono kuonga; kaeʻumaʻa kuo ne ʻai ʻa itaniti ki honau loto, ko ia ai ʻoku ʻikai lava ʻe he tangata ke mahakulea ʻa e ngaue ʻoku fai ʻe Elohimi mei he kamataʻanga ki he ngataʻanga.”—Koh. 3:11; 8:17.
9, 10. Naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e mālohi fē ʻi he taimi naʻá ne fakatupu ai ʻa e māmaní, pea ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi naʻe hoko ʻi he lolotonga ʻa e ʻuluaki ʻaho ʻe tolu ʻo e fakatupu?
9 Kae kehe, kuo fakahā mai ʻe Sihova ʻa e ngaahi fakaikiiki mahuʻinga fekauʻaki mo ʻene ngaahi ngāué. Ko e fakatātaá, ʻoku fakahā mai ʻe he Tohi Tapú kia kitautolu ko e laumālie ʻo e ʻOtuá naʻe ngāue ʻi he vahaʻa taimi fuoloa ʻaupito. (Lau ʻa e Senesi 1:2.) ʻI he taimi ko iá, naʻe ʻikai ha fonua mōmoa, ʻikai ha maama, pea ngalingali naʻe ʻikai ha ʻea ke ala mānavaʻaki ʻi he funga māmaní.
10 ʻOku hoko atu ʻa e Tohi Tapú ke fakamatalaʻi ʻa e meʻa naʻe fai ʻe he ʻOtuá lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho hokohoko ʻo e fakatupú. ʻOku ʻikai ko ha ngaahi ʻaho houa ʻe 24 ka ko ha vahaʻa taimi lōloa. ʻI he ʻuluaki ʻaho fakatupú, naʻe ʻai ai ʻe Sihova ke kamata ʻasi mai ʻa e laʻaá ki he funga māmaní. Ko e ngāue ko iá ʻe kakato ia ʻi he taimi ʻe ʻasi mai ai ki he māmaní ki mui ange ʻa e laʻaá mo e māhiná. (Sen. 1:3, 14) ʻI he ʻaho hono uá, naʻe kamata ke faʻu ai ʻa e ʻatimosifiá. (Sen. 1:6) Naʻe ʻi ai leva ʻi he māmaní ʻa e vai, maama, mo e ʻea ka naʻe teʻeki ai pē ke ʻi ai ha fonua mōmoa. ʻI he konga ki muʻa ʻo e ʻaho fakatupu hono tolú, naʻe ngāueʻaki ai ʻe Sihova hono laumālie māʻoniʻoní ke faʻu ha fonua mōmoa, mahalo ko hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi mālohi fakanatulá ke teke hake ʻa e ngaahi konitinēnití mei he tahí. (Sen. 1:9) Naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa fakaofo kehe naʻe hoko ʻi he ʻaho hono tolú pea ʻi he lolotonga ʻo e ngaahi vahaʻa taimi ki mui ʻo e fakatupú.
Laumālie Māʻoniʻoní mo e Ngaahi Meʻamoʻuí
11. Ko e hā ʻoku fakahāhaaʻi ʻi he fihi, potupotutatau, mo e fakaʻofoʻofa ʻo e ngaahi meʻamoʻuí?
11 Naʻe toe fakahoko ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá ʻa e ngaahi ngāue maau ʻaupito ʻi he fakatupu ʻo e ngaahi meʻamoʻuí. Fakafou ʻi hono laumālie māʻoniʻoní, lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho fakaefakatupu hono tolú ki he onó, naʻe fakatupu ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi ʻakau mo e fanga monumanu kehekehe fakaofo. (Sen. 1:11, 20-25) Ko ia ai, ʻoku ʻomai ʻe he ngaahi meʻamoʻuí ʻa e fakatātā taʻefaʻalaua ʻo e fihi, potupotutatau, mo e fakaʻofoʻofa ʻoku hā mei ai ʻa e palani ʻi he tuʻunga māʻolunga tahá.
12. (a) Ko e hā ʻa e ngāue ʻoku fakahoko ʻe he DNA? (e) Ko e hā ʻoku totonu ke tau ako mei he ngāue lavameʻa hokohoko ʻa e DNA?
12 Fakakaukau ki he DNA (deoxyribonucleic acid), ʻa e taha ʻo e ngaahi ngāue fakakemikale ʻoku kau ai hono tuku atu ʻa e ʻulungaanga ʻo ha ngaahi meʻamoʻui mei he toʻutangata ʻe taha ki he toʻutangata hokó. Ko e meʻamoʻui kotoa pē ʻi he māmaní—kau ai ʻa e fanga kiʻi siemú, musié, fanga ʻelefānité, fanga tofuaʻa puluú mo e faʻahinga ʻo e tangatá—ʻoku nau fanafanau ʻo ngāueʻaki ʻa e DNA. Neongo ʻoku kehekehe lahi ʻa e ngaahi meʻamoʻui ʻi he māmaní, ko e lao ʻokú ne puleʻi ʻa e lahi ʻo honau ngaahi ʻulungaanga tukufakaholó ʻoku ʻikai ʻaupito liliu ia pea ʻoku tokoni ia ke tauhi maʻu ai ʻa e faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo ha faʻahinga meʻamoʻui tefito ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú. Ko ia ai, fakatatau ki he taumuʻa ʻa e ʻOtua ko Sihová, ko e fanga kiʻi meʻamoʻui kehekehe ʻi he māmaní ʻoku nau hokohoko atu hono fakahoko ʻenau ngaahi ngāué ʻi he faʻunga felāveʻiʻaki fihi ʻo e moʻuí. (Sāme 139:16) Ko e fokotuʻutuʻu ola lelei ʻaupito mo maau ko ení, ʻoku ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni lahi ange ko e fakatupú ko e ngāue ia ʻa e “louhiʻi nima,” pe laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá.
Ko e Tumutumu ʻo e Fakatupu Fakaemāmaní
13. Naʻe anga-fēfē hono fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e tangatá?
13 Hili ʻa e vahaʻa taimi lōloa ʻaupito pea kuo fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e meʻamoʻui mo e meʻa mate taʻefaʻalaua, naʻe ʻikai ke kei ‘maomaonganoa mo lala’ ʻa e māmaní. Kae kehe, naʻe teʻeki ai ʻosi ʻa e ngāueʻaki ʻe Sihova hono laumālié ki he ngaahi taumuʻa fakaefakatupú. Naʻe teu ke ne fakahoko ʻene fakatupu fakaemāmani māʻolunga tahá. ʻI he ofi ke ngata ʻa e ʻaho fakaefakatupu hono onó, naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e tangatá. Naʻe anga-fēfē hono fai ia ʻe Sihová? ʻI hono ngāueʻaki hono laumālie māʻoniʻoní mo e ngaahi ʻelemēniti ʻo e māmaní.—Sen. 2:7.
14. ʻI he founga mahuʻinga fē ʻoku kehe ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mei he fanga monumanú?
14 ʻOku pehē ʻi he Senesi 1:27: “Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e tangata ʻi he imisi oʻona, ʻio i he imisi ʻo e ʻOtua naʻa ne fakatupu ia; naʻa ne fakatupu ʻakinaua ko e tangata mo e fefine.” Ko hono ngaohi ʻi he ʻīmisi ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻuhingá naʻe fakatupu ʻe Sihova kitautolu fakataha mo e malava ke fakahāhā ʻa e ʻofa, ke ngāueʻaki ʻa e tauʻatāina ke filí, pea aʻu ʻo fokotuʻu ha vahaʻangatae fakafoʻituitui mo hotau Tokotaha-Fakatupú. Ko ia ai, ko hotau ʻutó ʻoku kehe ʻaupito ia mei he ʻuto ʻo e fanga monumanú. ʻOku makehé, naʻe faʻu ʻe Sihova ʻa e ʻuto fakaetangatá koeʻuhi ke tau malava ʻo hokohoko atu fiefia ʻa e ako fekauʻaki mo ia mo ʻene ngaahi ngāué ʻo taʻengata.
15. Ko e hā ʻa e ʻamanaki naʻe tuku kia ʻĀtama mo ʻIví?
15 ʻI he kamataʻanga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, naʻe foaki ange ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtama mo hono uaifí, ʻa ʻIvi, ʻa e māmaní mo e kotoa ʻo hono ngaahi meʻa fakaofó ke na fekumi ki ai pea fiefia ai. (Sen. 1:28) Naʻe tokonaki ʻe Sihova ʻa e meʻakai lahi pea mo ha ʻapi palataisi maʻanaua. Naʻá na maʻu ʻa e faingamālie ke moʻui taʻengata pea hoko ko e ongo mātuʻa ʻofeina ʻa e fānau haohaoa ʻe laui piliona. Kae kehe, naʻe ʻikai hoko pehē ʻa e ngaahi meʻá.
Ko Hono ʻIloʻi ʻa e Ngafa ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní
16. Kuo tau maʻu ʻa e ʻamanaki ko e hā neongo ʻa e angatuʻu ʻa e ʻuluaki ongo meʻa fakaetangatá?
16 ʻI he ʻikai talangofua houngaʻia ki hona Tokotaha-Fakatupú, naʻe angatuʻu ʻi he siokita ʻa ʻĀtama mo ʻIvi. Ko e tangata taʻehaohaoa kotoa pē kuo nau tukufakaholo meiate kinaua pea kuo nau faingataʻaʻia ʻi hono nunuʻá. Ka ʻoku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e founga ʻe toʻo atu ai ʻe he ʻOtuá ʻa e maumau kotoa pē naʻe fakatupunga ʻe he ʻalunga angahalaʻia ʻa ʻetau ʻuluaki ongo mātuʻá. ʻOku toe fakahā mai ʻe he Tohi Tapú ʻe fakahoko ʻe Sihova ʻene muʻaki taumuʻá. ʻE hoko ʻa e māmaní ko ha palataisi ʻe fakafonu ʻi he kakai fiefia mo moʻui lelei kuo tāpuakiʻi ʻaki ʻa e moʻui taʻengata. (Sen. 3:15) Ke tauhi maʻu ʻa e tui ki he ʻamanaki fakalotomāfana ko iá, ʻoku fiemaʻu kia kitautolu ʻa e tokoni ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá.
17. Ko e hā ʻa e faʻahinga fakakaukau kuo pau ke tau fakaʻehiʻehi mei aí?
17 ʻOku totonu ke tau lotu kia Sihova ʻo kole ʻa e laumālie māʻoniʻoní. (Luke 11:13) Ko e fai peheé ʻe tokoniʻi ai kitautolu ke fakaivimālohiʻi ʻetau falala pau ko e fakatupú ko e ngāue ia ʻa e toʻukupu ʻo e ʻOtuá. ʻI he ʻahó ni, ʻoku tupu fakautuutu ʻa e fakamatala mioʻi ʻa e kau fakaʻikaiʻi-ʻOtuá mo e kau tui ʻevalūsioó fakatuʻunga ʻi he fakaʻuhinga fehālaaki mo taʻehamakatuʻunga. ʻOku totonu ke ʻoua te tau tuku ʻa e fakakaukau fehālaaki lahi ko ení ke ne fakapuputuʻuʻi pe fakahohaʻasi kitautolu. Ko e kau Kalisitiane kotoa pē kuo pau ke nau mateuteu ke talitekeʻi ha ʻohofi mālohi pehē mo e tenge mei he kaungāmeʻá ʻoku ʻalu fakataha mo iá.—Lau ʻa e Kolose 2:8.
18. ʻI he fakakaukau ki he tupuʻanga ʻo e ʻunivēsí mo e faʻahinga ʻo e tangatá, ko e hā ko ha sio nounou ai ke tukunoaʻi ha Tokotaha-Fakatupu poto?
18 Ko e tui ki he Tohi Tapú pea ki he ʻOtuá tonu ʻoku pau ke fakaivimālohiʻi ia ʻe hano sivisiviʻi faitotonu ʻo e fakamoʻoni ʻoku poupou ki he fakatupú. ʻI he fakakaukauloto ki he tupuʻanga ʻo e ʻunivēsí mo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻe saiʻia ʻa e tokolahi ke tukunoaʻi ʻa e tākiekina ʻo ha mālohi pē ʻi tuʻa ʻi he ʻuniveesi fakamatelié. Kae kehe, kapau naʻe pau ke tau lāulea ki he ngaahi meʻá mei he fakakaukau ko iá, heʻikai ke tau fakafuofua taʻetotonu ʻa e fakamoʻoní kotoa. ʻIkai ko ia pē, te tau tukunoaʻi ai ʻa e fakamoʻoni maʻalaʻala ʻo e ngaahi fakatupu maau mo mohu taumuʻá ʻo “taʻefaʻalaua.” (Siope 9:10; Sāme 104:25) ʻI he tuʻunga ko e kau Kalisitiané, ʻoku tau fakapapauʻi ko e ivi ngāue naʻe kau ʻi he fakatupú ko e laumālie māʻoniʻoní ʻi he malumalu ʻo e tataki pōtoʻi ʻa Sihová.
Laumālie Māʻoniʻoní mo ʻEtau Tui ki he ʻOtuá
19. Ko e hā ʻokú ne ʻomai ʻa e fakamoʻoni ʻo e ʻi ai tonu ʻa e ʻOtuá pea mo e ngāue ʻa hono laumālié?
19 ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke tau ʻilo ki he meʻa kotoa pē fekauʻaki mo e fakatupú ka tau toki maʻu ai ʻa e tui ki he ʻOtuá pea pehē ki he ʻofa mo e fakaʻapaʻapa lahi kiate ia. ʻI he hangē ko e kaumeʻa mo ha tangata, ko e tui kia Sihová ʻoku fakatuʻunga ia ʻi he meʻa lahi ange ʻi he ngaahi moʻoniʻi meʻá pē. Hangē pē ko e tupulaki ʻo ha vahaʻangatae ʻo ha ongo kaumeʻa ʻi heʻena maheni lelei angé, ko ʻetau tui ki he ʻOtuá ʻe tupulaki ia ʻi heʻetau ako lahi ange fekauʻaki mo iá. Ko e moʻoni, ko ʻene ʻi aí tonu ʻoku maongo ia kia kitautolu ʻi he taimi ʻokú ne tali ai ʻetau ngaahi lotú pea tau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi ola lelei ʻo hono ngāueʻaki ʻa ʻene ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻi heʻetau moʻuí. Te tau ʻunuʻunu ʻo ofi ange ʻi ha toe taimi kia Sihova ʻi heʻetau sio ki he fakamoʻoni lahi fau ʻokú ne tataki ʻa hotau ngaahi ʻalungá, maluʻi kitautolu, tāpuakiʻi ʻetau ngaahi feinga ʻi heʻene ngāué, pea tokonaki mai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu kia kitautolú. Ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni ʻoku ʻomai ai ʻa e fakapapau mālohi ki he ʻi ai ʻa e ʻOtuá pea mo e ngāue ʻa hono laumālie māʻoniʻoní.
20. (a) Ko e hā naʻe fakatupu ai ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻunivēsí mo e tangatá? (e) Ko e hā ʻe iku ki ai kapau te tau hokohoko atu ke muimui ʻi he tataki ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá?
20 Ko e Tohi Tapú ko ha fakatātā tuʻu-ki-muʻa ia ʻo hono ngāueʻaki ʻe Sihova hono ivi ngāué koeʻuhí ko hono kau hiki-tohí naʻa nau ‘lea mei he ʻOtuá ʻi he takina kinautolu ʻe he Laumalie Maʻoniʻoní.’ (2 Pita 1:21) Ko hono ako fakalelei ʻo e Tohi Tapú ʻe lava ke langa hake ai ʻetau tui ki he ʻOtuá ʻi hono tuʻunga ko e tokotaha ia naʻá ne fakatupu ʻa e meʻa kotoa pē. (Fkh. 4:11) Naʻe hoko ʻa Sihova ko e Tokotaha-Fakatupú ko ha fakahāhā ia ʻo hono ʻulungaanga ʻofeina ko e ʻofá. (1 Sione 4:8) Ko ia ai, tau fai hotau lelei tahá ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau ako fekauʻaki mo ʻetau Tamai fakahēvani mo e Kaumeʻa ʻofá. ʻI hotau tuʻungá tonu, kapau te tau hokohoko atu hono tuku ke tataki kitautolu ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá, te tau maʻu ai ʻa e monū ke ako fekauʻaki mo ia ʻo taʻengata. (Kal. 5:16, 25) ʻOfa ke tau hokohoko atu taki taha ʻa e ako fekauʻaki mo Sihova pea mo ʻene ngaahi ngāue kāfakafá pea tapua atu ʻi heʻetau moʻuí ʻa e ʻofa lahi fau kuó ne fakahāhaá ʻi heʻene ngāueʻaki hono laumālie māʻoniʻoní ke fakatupu ʻa e langí, ko e māmaní, mo e faʻahinga ʻo e tangatá.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Sio ki he peesi 24 mo e 25 ʻo e tohi Is There a Creator Who Cares About You?
ʻE Lava Ke Ke Fakamatalaʻi?
• Ko e hā ʻoku akoʻi mai kia kitautolu ʻe he ʻi ai ʻa e langí pea mo e māmaní fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e laumālie māʻoniʻoní?
• ʻI hono ngaohi ʻi he ʻīmisi ʻo e ʻOtuá ʻoku ʻomai ai kia kitautolu ʻa e ngaahi faingamālie ko e hā?
• Ko e hā ʻoku fiemaʻu ai kia kitautolu ke tau sivisiviʻi ʻa e fakamoʻoni ʻo e fakatupú?
• ʻI he ngaahi founga fē ʻe lava ai ke tupulekina hotau vahaʻangatae mo Sihová?
[Fakatātā ʻi he peesi 7]
Ko e hā ʻoku akoʻi mai kia kitautolu fekauʻaki mo e fakatupú ʻe he maau ʻoku tau sio ki ai ʻi he ʻunivēsí?
[Credit Line]
Stars: Anglo-Australian Observatory/David Malin Images
[Fakatātā ʻi he peesi 8]
ʻOku anga-fēfē ʻa e ngāue ʻa e DNA ki he kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni?
[Fakatātā ʻi he peesi 10]
ʻOkú ke mateuteu ke taukapoʻi hoʻo tuí?