TALANOA KI HE MOʻUÍ
Hoko ko e “Ngaahi Meʻa Kotoa Pē ki he Ngaahi Faʻahinga Kakai Kotoa Pē”
“Kapau te ke papitaiso, te u liʻaki koe!” Ko e fakamanamana ia naʻe fai ʻe heʻeku tangataʻeikí ki heʻeku faʻeé ʻi he 1941. Neongo ʻene fakamanamanaʻi ʻeku faʻeé, naʻá ne fili ke papitaiso. Ko e olá, naʻe mavahe ai ʻeku tangataʻeikí. Naʻá ku taʻu valu pē ʻi he taimi ko iá.
KI MUʻA ke hoko ení, naʻá ku ʻosi mahuʻingaʻia pē ʻi he moʻoní. Naʻe maʻu ʻe heʻeku fineʻeikí ʻa e ʻū tohi Fakatohitapú, pea naʻá ku saiʻia ai. Naʻá ku saiʻia ʻaupito ʻi he ngaahi fakatātaá. Naʻe ʻikai ke loto ʻeku tangataʻeikí ke akoʻi kiate au ʻe he fineʻeikí ʻa e meʻa naʻá ne akó. Neongo ia, naʻá ku fieʻilo mo ʻeke ʻa e ngaahi fehuʻi, ko ia naʻe ako ʻa e fineʻeikí mo au ʻi he taimi naʻe ʻikai ke ʻi ʻapi ai ʻa e tangataʻeikí. Ko e olá, naʻá ku loto foki ke fakatapui ʻeku moʻuí kia Sihova. Naʻá ku papitaiso ʻi Blackpool, ʻi ʻIngilani ʻi he 1943 ʻi hoku taʻu hongofulú.
KAMATA ʻEKU NGĀUE KIA SIHOVÁ
Talu mei he taimi ko iá mo ʻeku ʻalu fakataha maʻu pē mo ʻeku fineʻeikí ʻi he ngāue fakamalangá. ʻI he taimi ko iá, naʻa mau ngāueʻaki ʻa e kalamafoní ʻi he malangá. Naʻe lahi mo ʻi he kilo nai ʻe fā mo e konga hono mamafá (pāuni ʻe 10). Sioloto atu ki heʻeku kei siʻi mo feinga ke toʻo holo ʻa e taha ʻo e ngaahi meʻá ni!
ʻI he taimi naʻá ku taʻu 14 aí, naʻá ku ʻosi loto au ke tāimuʻa. Naʻe pehē ʻe heʻeku fineʻeikí ʻoku totonu ke u ʻuluaki talanoa mo e sevāniti ki he fanga tokouá (ʻoku ui ia ʻi he taimí ni ko e ʻovasia sēketi). Naʻe fokotuʻu mai ʻe he sevānití ke u feinga ke ako ke u maʻu ha pōtoʻi ngāue ke lava ʻo tokoni ki heʻeku ngāue tāimuʻá. Naʻá ku fai leva ia. Hili ʻeku ngāue ʻi he taʻu ʻe ua, naʻá ku ʻeke ki ha ʻovasia sēketi ʻe taha ʻo fekauʻaki mo e ngāue tāimuʻá. Naʻá ne pehē, “Kamata leva!”
Ko ia ʻi ʻEpeleli 1949, naʻá ku foaki atu mo ʻeku fineʻeikí ʻema naunau fale kotoa pē peá ma hiki ki Middleton, ofi ki Manchester, ko e feituʻu ia naʻe kamata ai ʻema ngāue tāimuʻá. Hili ʻa e māhina ʻe fā, naʻá ku fili ha tokoua ko hoku hoa tāimuʻa. Naʻe fokotuʻu mai ʻe he ʻōfisi vaʻá ke ma hiki ki ha fakatahaʻanga naʻe toki fokotuʻu ʻi Irlam. Naʻe tāimuʻa ʻeku fineʻeikí mo ha tuofefine ʻi ha fakatahaʻanga ia ʻe taha.
Naʻá ku taʻu 17 pē, ka ko au mo hoku hoa tāimuʻá naʻá ma tokangaʻi ʻa e ngaahi fakatahá koeʻuhí he naʻe tokosiʻi pē ʻa e fanga tokoua taau ʻi he fakatahaʻanga foʻou ko ení. Ki mui aí, naʻá ku hiki ki he fakatahaʻanga Buxton, ʻa ia naʻe tokosiʻi ʻaupito ʻa e kau malangá pea naʻe fiemaʻu ki ai ha tokoni. Ko e ngaahi hokosia ko ení naʻe teuʻi ai au ki he ngaahi vāhenga-ngāue ʻi he kahaʻú.
Tuʻuaki mo e niʻihi kehé ha malanga maʻá e kakaí ʻi Rochester, Niu ʻIoke ʻi he 1953
ʻI he 1951, naʻá ku fakafonu ʻeku tohi kole ke u hū ki he Akoʻanga Tohi Tapu Taua Leʻo ko Kiliatí. ʻI Tīsema 1952 leva, naʻe fiemaʻu mai ke u hū ki he sōtiá. Naʻá ku kole ke fakaʻatā au mei he sōtiá koeʻuhí ko e faifekau taimi-kakato au, ka naʻe ʻikai ke tali ʻe he fakamaauʻangá ʻeku kolé pea naʻe tautea au ke u ngāue pōpula ʻi he māhina ʻe ono. Lolotonga ʻeku ʻi aí, naʻá ku maʻu ai ʻa e fakaafe ki he kalasi hono 22 ʻi Kiliatí. ʻI Siulai 1953, taimi nounou mei hono tukuange aú, naʻá ku folau ai ʻi he vaka naʻe ui ko e Georgic ki Niu ʻIoke.
ʻI heʻeku aʻú atu pē, naʻá ku maʻu ai ʻa e ʻAsemipilī Sōsaieti Māmani Foʻoú ʻi he 1953. Naʻá ku heka lēlue leva ki South Lansing, Niu ʻIoke, ʻa e feituʻu naʻe tuʻu ai ʻa e akoʻangá. Koeʻuhí ko ʻeku toki ʻatā mai mei pilīsoné, naʻe siʻisiʻi pē ʻeku kiʻi sēnití. ʻI heʻeku hifo mei he lēlué, naʻá ku heka pasi ai ki South Lansing, ka naʻe pau ke u kole ʻa e sēniti ʻe 25 mei ha pāsese ʻe taha ke u totongi.
KO HA VĀHENGA-NGĀUE MULI
ʻI he Akoʻanga Kiliatí naʻa mau maʻu ai ha ngaahi ako fakafiefia ke tokoniʻi kimautolu ke “hoko ko e ngaahi meʻa kotoa pē ki he ngaahi faʻahinga kakai kotoa pē.” (1 Kol. 9:22) Naʻe vaheʻi ʻa Paul Bruun, Raymond Leach, mo au ki Filipaini, ka naʻe pau ke mau tatali ʻi ha ngaahi māhina ki heʻemau visá. Naʻa mau folau vaka leva ki Rotterdam, ʻi Netalení. Naʻa mau kolosi mei ai ʻi he Tahi Metiteleniané, Kanali Suesí mo e ʻŌseni ʻInitiá ki Malēsia pea aʻu mai leva ki Hongo Kongo. Hili ʻa e ʻaho ʻe 47 ʻo e folau tahí naʻa mau toki tūʻuta ai ki Manila ʻi Nōvema 19, 1954.
Ko Raymond Leach mo au ʻi heʻema folau vaka ʻi he ʻaho ʻe 47 ki heʻema vāhenga-ngāue fakamisinalé ki Filipaini
ʻI aí, naʻe pau ke mau feʻunuʻaki ki he anga-fakafonua foʻou, fonua foʻou mo e lea foʻou. Kae kehe, ʻi he kamatá naʻe vaheʻi kimautolu toko tolú ki ha fakatahaʻanga ʻi he kolo ko Quezon, ʻa ia naʻe tokolahi ai ʻa e kakai naʻe lea faka-Pilitāniá. Hili ʻa e māhina ʻe ono, naʻe siʻisiʻi pē ʻa e lea faka-Takaloko naʻa mau ʻiló. Naʻe hoko ʻemau vāhenga-ngāue hokó ke liliu ai.
ʻI he ʻaho ʻe taha ʻi Mē 1955, ʻi heʻemau aʻu atu ki ʻapi mei he ngāue fakamalangá, naʻá ku maʻu ai mo Tokoua Leach ha tohi ʻo fakahaaʻi mai ai ʻoku vaheʻi kimaua ke ma hoko ko e ʻovasia sēketi. Naʻá ku taʻu 22 pē, ka ʻi he vāhenga-ngāue ko ení te u ako ai ha ngaahi founga foʻou ke u “hoko ko e ngaahi meʻa kotoa pē ki he ngaahi faʻahinga kakai kotoa pē.”
Fai ha malanga maʻá e kakaí ʻi he lea faka-Bicol ʻi ha ʻasemipilī fakasēketi
Ko e fakatātaá, naʻe fai ʻeku fuofua malanga maʻá e kakaí ʻi hoku tuʻunga ko e ʻovasia sēketí ʻi ha tuʻa falekoloa ʻi he koló. ʻI he taimi ko iá ʻi Filipaini, naʻe fai pē ʻa e malanga maʻá e kakaí ʻi he ngaahi feituʻu kakaí! ʻI heʻeku ʻaʻahi ki he ngaahi fakatahaʻanga kehekehe ʻi he sēketí, naʻá ku malanga ai ʻi he ngaahi feituʻu faiʻanga fakamokomokó, māketí, ʻi muʻa ʻi he ngaahi holo fakakoló, ngaahi malaʻe pasiketipoló, ngaahi paʻaké pea mo e ngaahi tuliki halá. ʻI he taimi ʻe taha ʻi he kolo ko San Pablo, naʻe ʻikai ke lava ʻo fai ʻeku malangá ʻi he māketí koeʻuhí naʻe ʻuha lahi. Ko ia naʻá ku fokotuʻu ki he fanga tokoua fua fatongiá ke nau fai ʻeku malangá ʻi he Fale Fakatahaʻangá. Hili iá, naʻe ʻeke mai ʻe he fanga tokouá pe ʻe lava ke nau līpooti eni ko ha fakataha maʻá e kakaí, koeʻuhí naʻe ʻikai ke fai ia ʻi he feituʻu kakaí!
Naʻá ku nofo maʻu pē ʻi he ngaahi ʻapi ʻo e fanga tokouá. Neongo ko e ngaahi ʻapi masiva, ka naʻe maʻa. Ko e taimi lahi ko hoku mohengá ko e kiʻi laʻi fala pē ʻi ha faliki papa. Naʻe fai pē ʻa e kaukaú ʻi tuʻa ʻa ia naʻe lava ke sio mai ʻa e tokotaha kotoa kiate au, ko ia naʻá ku feinga ke u kaukau fakapotopoto. Naʻá ku ʻalu pasi pea taimi ʻe niʻihi naʻá ku ʻalu vaka ai ki he ʻū motu kehé. Lolotonga ʻa e ngaahi taʻu kotoa ʻo ʻeku ngāué, naʻe ʻikai ʻaupito ke ʻi ai haʻaku meʻalele.
Naʻá ku ako ʻa e lea faka-Takalokó, neongo naʻe ʻikai ʻaupito ke u kau ki ha kalasi ako lea. Naʻá ku ako ení ʻaki ʻeku fanongo ki he fanga tokoua ʻi he ngāue fakamalangá mo e ngaahi fakatahá. Naʻe loto ʻa e fanga tokouá ke tokoniʻi au ke u ako, pea naʻá ku houngaʻia ʻi heʻenau kātakí mo ʻenau ngaahi lea faitotonú.
ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe pau ke u toe fai ha ngaahi feʻunuʻaki, koeʻuhí ko e ngaahi vāhenga-ngāue foʻoú. ʻI he taimi naʻe ʻaʻahi mai ai ʻa Tokoua Nathan Knorr ʻi he 1956, naʻe fai ai ʻemau fakataha-lahi fakafonua. Naʻe vaheʻi au ke u faifetuʻutaki mo e ngaahi kautaha ongoongó. Naʻe ʻikai haʻaku taukei ʻi he meʻá ni, ka naʻe tokoniʻi au ʻe he niʻihi kehé ke u ako. Siʻi hifo ʻi he taʻu ʻe taha, naʻe toe fai ai ʻemau fakataha-lahi fakafonua, pea naʻá ku hoko ai ko e ʻovasia fakataha-lahí. Naʻe ʻaʻahi mai ʻa Tokoua Frederick Franz mei he ʻuluʻi ʻapitangá, pea naʻá ku ako ʻa e meʻa lahi meiate ia. ʻI he taimi naʻá ne fakahoko ai ʻa e malanga maʻá e kakaí, naʻá ne tui ʻa e barong Tagalog, ko e teunga fakafonua ʻo Filipainí. Naʻe hoko eni ke fiefia lahi ai ʻa e fanga tokoua Filipainí, pea naʻe akoʻi ai au ke u loto-lelei ke ngaofengofua ki he kakaí.
Naʻe fiemaʻu ke u fai ha feʻunuʻaki lahi ange ʻi he taimi naʻá ku hoko ai ko e ʻovasia fakavahé. ʻI he ngaahi ʻaho ko iá, naʻa mau huluʻi ai ʻa e faiva The Happiness of the New World Society. Naʻe meimei ke mau hulu maʻu pē ʻi tuʻa ʻi he ngaahi feituʻu kakaí ka ʻi he taimi ʻe niʻihi naʻe fakahohaʻa ʻa e fanga ʻinisēkité. Naʻe hoko ʻa e maama ʻo e mīsini hulu faivá ke ne tohoakiʻi ʻe ia ʻa e fanga ʻinisēkité, pea naʻa nau hū kinautolu ʻo fihia ʻi he mīsini hulu faivá. Ko e ngāue lahi hono fakamaʻa iá ʻi he hili ʻa e faivá! Naʻe ʻikai ke faingofua ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ko ení, ka naʻa mau fiefia pē ʻi heʻemau sio ki he omi ʻa e kakaí ʻo nau ako fekauʻaki mo e kautaha fakavahaʻapuleʻanga ʻa Sihová.
Ko e kau pātele Katolika ʻi he feituʻu ʻe niʻihi naʻa nau fakalotoʻi ʻa e kau maʻu mafaí ke ʻoua naʻa nau fakaʻatā kimautolu ki hono fakahoko ʻo e ngaahi ʻasemipilií. Koeʻuhí ke ʻoua naʻa fanongo ha taha ki he tokotaha-malangá, naʻa nau toe tā ai ʻa e fafangu ʻo e fale lotú ʻi he taimi pē naʻa mau malanga ai ʻo ofi ki honau ngaahi fale lotú. Neongo kotoa ení, naʻe kei ako pē ʻe he kakaí ʻa e moʻoní, pea ʻoku tokolahi ʻa e faʻahinga ʻi he feituʻu ko ení ʻoku nau lotu kia Sihova ʻi he ʻahó ni.
NGAAHI VĀHENGA-NGĀUE FOʻOU, FEʻUNUʻAKI LAHI ANGE
ʻI he 1959, naʻe vaheʻi au ke u ngāue ʻi he ʻōfisi vaʻá. Naʻá ku ako ʻa e meʻa lahi ʻi heʻeku ngāue ʻi aí. Taimi nounou pē, naʻe kole mai ke u ʻaʻahi ki he ngaahi fonua kehé ʻi he tuʻunga ko ha ʻovasia sone. ʻI he taha ʻo e ngaahi folau ko iá, naʻá ku ʻiloʻi ai ʻa Janet Dumond, ko ha misinale ʻi Taileni. Naʻá ma fetohiʻaki ʻi ha ngaahi taimi pea naʻá ma mali ki mui ai. Kuó ma tauhi fiefia fakataha kia Sihova ʻi he taʻu ʻe 51.
Mo Janet ʻi he taha ʻo e ʻū ʻotu motu ʻi Filipainí
Kuó u fiefia ʻi heʻeku ʻaʻahi ki he kakai ʻa Sihová ʻi he fonua ʻe 33. ʻOku ou houngaʻia moʻoni ʻi hono tokoniʻi au ʻe heʻeku ngaahi vāhenga-ngāue ki muʻá, ke u ako ki he founga ke fakafeangai ai ki he kakai mei he anga-fakafonua mo e puipuituʻa kehekehe! Ko e ngaahi ʻaʻahi ko ení naʻe tokoni ia kiate au ke u mahinoʻi māʻalaʻala ʻoku ʻofa ʻa Sihova ki he faʻahinga kakai kotoa pē.—Ngā. 10:34, 35.
ʻOkú ma fakapapauʻi ke ʻalu maʻu pē ʻi he ngāue fakafaifekaú
ʻOKÚ MA KEI FEʻUNUʻAKI PĒ
Ko e meʻa fakafiefia ia kia Janet mo au ʻi heʻema ngāue mo e fanga tokoua ʻi Filipainí, pea ʻokú ma kei ngāue pē ʻi he ʻōfisi vaʻá ʻi he kolo ko Quezon. ʻOku liunga hongofulu ʻa e tokolahi ʻo e kau malangá ʻi he taimí ni ʻi hono fakahoa atu ki he taimi naʻe kamata ai ʻeku ngāue ʻi hení ʻi he taʻu ʻe 60 kuohilí. Neongo ʻa e ngaahi taʻu kotoa ko ení, ʻoku kei fiemaʻu pē ke u mateuteu ke feʻunuʻaki ki ha meʻa pē ʻoku kole mai ʻe Sihova. Ko e fakatātaá, koeʻuhí ko e ngaahi liliu kuo fai ki muí ni mai ʻi he kautahá, kuo pau ke ma loto-lelei ki ha ngaahi feʻunuʻaki lahi ange.
ʻOkú ma fiefia ʻaupito ʻi he tupu fakautuutu ʻa e tokolahi ʻo e Kau Fakamoʻoní
Kuó ma fai ʻa e kotoa ʻo ʻema malavá ke muimui ki he tataki ʻa Sihová, pea kuo hoko ia ko e founga moʻui fakafiefia tahá. Kuó ma toe feinga ke feʻunuʻaki ki ha ngaahi fiemaʻu kae lava ke lelei ange ai ʻema ngāue ki homa fanga tokouá. ʻIo, tatau ai pē pe ko e hā ʻa e meʻa ʻoku finangalo mai ʻa Sihova ke ma faí, ʻokú ma fakapapauʻi ke “hoko ko e ngaahi meʻa kotoa pē ki he ngaahi faʻahinga kakai kotoa pē.”
ʻOkú ma kei ngāue ʻi he ʻōfisi vaʻá ʻi he kolo ko Quezon