KAVEINGA TEFITO | KO E HĀ ʻA E LAU ʻA E TOHI TAPÚ ʻO KAU KI HE MOʻUÍ PEA MO E MATÉ?
Meʻa ʻOku Leaʻaki ʻe he Tohi Tapú Fekauʻaki mo e Moʻuí pea mo e Maté
ʻI hono lau ʻa e talanoa ki he fakatupú ʻi he tohi Sēnesí ʻi he Tohi Tapú, ʻoku tau ʻilo ai naʻe tala ange ʻe he ʻOtuá ki he ʻuluaki tangatá, ʻa ʻĀtama: “ʻE lava ke ke kai mei he ʻakau kotoa pē ʻo e ngoué ʻa ia ʻokú ke saiʻia aí. Ka ko e ʻakau ʻo e ʻilo ʻo e leleí mo e koví, kuo pau ke ʻoua te ke kai mei ai, he ʻi he ʻaho te ke kai ai mei aí ko e moʻoni te ke mate.” (Sēnesi 2:16, 17) Ko e fakamatala ko iá ʻoku fakahaaʻi māʻalaʻala mo mahino mei ai kapau naʻe talangofua ʻa ʻĀtama ki he fekau ʻa e ʻOtuá, naʻe ʻikai pau ai ke ne mate ka naʻe mei hokohoko atu pē ʻene moʻui ʻi he ngoue ʻo ʻĪtení.
Ko e meʻa fakamamahí, ʻi he ʻikai fili ʻa ʻĀtama ke ne talangofua pea moʻui taʻengatá naʻá ne fili ke tukunoaʻi ʻa e fekau ʻa e ʻOtuá, peá ne kai ʻa e fuaʻiʻakau naʻe tapuí ʻi he taimi naʻe ʻoange ai ʻe ʻIvi ko hono uaifí kiate iá. (Sēnesi 3:1-6) Ko e ngaahi nunuʻa ʻo e foʻi ngāue talangataʻa ko iá ʻoku kei ʻiate kitautolu ia ʻi he ʻahó ni. Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻo peheni: “Ko e fou mai ʻi he tangata ʻe toko taha ʻa e hoko mai ʻa e angahalá ki he māmaní pea mo e maté fakafou ʻi he angahalá, pea ʻoku pehē ʻa e mafola ʻa e maté ki he kakai kotoa pē koeʻuhi kuo nau angahala kotoa pē.” (Loma 5:12) Ko e “tangata ʻe toko taha” ko iá, ko hono moʻoní ko ʻĀtama. Ka ko e hā ʻa e angahalá, pea ko e hā naʻe iku ai ia ki he maté?
Ko e meʻa naʻe fai ʻe ʻĀtamá—ʻa e talangataʻa loto-lelei pe maumauʻi ʻa e lao ʻa e ʻOtuá—ko e angahala. (1 Sione 3:4) Pea ko e tautea ki he angahalá ko e mate, hangē ko ia naʻe tala ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtamá. Lolotonga ʻa e hoko ʻa ʻĀtama—mo ʻene fānau ki he kahaʻú—ʻo talangofua ai pē ki he fekau ʻa e ʻOtuá, naʻe ʻikai mei ʻi ai haʻanau angahala pea naʻe ʻikai ʻaupito pau ke nau hokosia ʻa e maté. Naʻe ʻikai fakatupu ʻe he ʻOtuá ʻa e tangatá ke mate ka ke moʻui—pea aʻu ʻo taʻengata.
ʻOku ʻikai ala fakakikihiʻi ʻa e hoko ʻa e maté ʻo ‘mafola ki he kakai kotoa pē,’ hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú. Ka ʻoku ʻi ai hatau konga ʻe hokohoko atu ʻene moʻuí ʻi he hili ʻetau maté? ʻE tali ʻio nai ki ai ʻa e tokolahi, ʻo pehē ko hatau konga—ʻa e meʻa ʻoku ui ko e laumālié—ʻoku taʻefaʻamate. Kae kehe, ʻe tatau nai eni mo e pehē naʻe loi ʻa e ʻOtuá kia ʻĀtama. Anga-fēfē? Koeʻuhí kapau ʻoku hokohoko atu ʻa e moʻui ʻa hotau konga ʻi ha toe feituʻu hili ʻetau maté, tā heʻikai leva ke hoko ʻa e maté ko e tautea ki he angahalá, ʻo hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻOtuá. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: ‘ʻOku ʻikai ʻaupito ke loi ʻa e ʻOtuá.’ (Hepelū 6:18) Ko hono moʻoní, ko Sētane ia naʻe loí ʻi heʻene tala ange kia ʻIvi: “ʻE ʻikai moʻoni te mo mate.”—Sēnesi 3:4.
ʻOku langaʻi hake ai ha fehuʻi, Kapau ko e akonaki fekauʻaki mo e taʻefaʻamate ʻa e laumālié ʻoku makatuʻunga ʻi ha loi, ko e hā leva ʻoku hoko moʻoni ʻi he maté?
FAKATONUTONU ʻA E NGAAHI MEʻÁ ʻE HE TOHI TAPÚ
ʻOku pehē ʻe he fakamatala ʻi he Sēnesí fekauʻaki mo e fakatupú: “Naʻe hoko atu ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻo ne ngaohi ʻa e tangatá mei he efu ʻo e kelekelé peá ne puhiʻi ki hono avaʻi ihú ʻa e mānava moʻuí, pea naʻe hoko ʻa e tangatá ko ha tokotaha moʻui.” Ko e kupuʻi lea “ko ha tokotaha moʻui” ʻoku liliu ia mei he foʻi lea faka-Hepelū ko e ne’phesh,a ʻa ia ʻoku ʻuhinga fakafoʻileá “ko ha meʻamoʻui ʻoku mānava.”—Sēnesi 2:7, fakamatala ʻi lalo.
Ko ia ʻoku ʻai ʻe he Tohi Tapú ke mahino ko e tangatá ʻoku ʻikai fakatupu kinautolu ko e faʻahinga tāutaha ʻoku ʻi loto ai ha laumālie ʻa ia ʻoku taʻefaʻamate. ʻI hono kehé, ko e toko taha taki taha ko e “tokotaha moʻui.” Ko e ʻuhinga ia kapau te ke fai ha fekumi, heʻikai te ke maʻu ha konga Tohi Tapu ʻe taha ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e kupuʻi lea ko e “laumālie taʻefaʻamate.”
Koeʻuhi ʻoku ʻikai ke pehē ʻe he Tohi Tapú ʻoku maʻu ʻe he tangatá ʻa e meʻa ʻoku ui ʻe he niʻihi ko ha laumālie taʻefaʻamaté, ko e hā ʻoku akoʻi ai ʻe he ngaahi lotu lahi ʻa e meʻa ʻoku fehangahangaí? Ko e talí ʻoku ʻave ai kitautolu ki ʻIsipite ʻo e kuonga muʻá.
LAKALAKAIMONŪ HA AKONAKI FAKAPANGANI
Naʻe pehē ʻe Helotōtasi, ko ha faihisitōlia Kalisi ʻi he senituli hono nima K.M., ko e kau ʻIsipité “ʻa e ʻuluaki ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá naʻa nau poupouʻi ʻa e tui ki he taʻefaʻamate ʻa e laumālié.” ʻI ha anga fakafonua ʻe taha ʻi he kuonga muʻá, ko e kau Pāpiloné, naʻa nau fakakataʻaki foki ʻa e fakakaukau fekauʻaki mo e laumālie taʻefaʻamaté. ʻI he aʻu ki he taimi naʻe ikunaʻi ai ʻe ʻĀlekisānita ko e Lahi ʻa e Hahake Lotolotó ʻi he 332 K.M., naʻe ʻai ʻe he kau filōsefa Kalisí ke manakoa ʻa e akonaki ko ení, pea naʻe vave ʻene mafola ʻi he kotoa ʻo e ʻEmipaea Kalisí.
ʻE ʻikai te ke maʻu ha konga Tohi Tapu ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e kupuʻi lea ko e “laumālie taʻefaʻamate”
ʻI he ʻuluaki senituli T.S., ko e ongo lotu mavahe faka-Siu ʻiloa ko e kau ʻĪsiní mo e kau Fālesí, naʻa nau akoʻi ʻoku hao moʻui atu ʻa e laumālie mei he sinó ʻi he maté. ʻOku pehē ʻe he Jewish Encyclopedia: “Naʻe hoko mai ki he kau Siú ʻa e tui ki he taʻefaʻamate ʻa e laumālié ʻi heʻenau fetuʻutaki mo e fakakaukau faka-Kalisí pea fou mai tautefito mei he filōsofia ʻa Palató.” ʻI he tuʻunga meimei tatau, naʻe taku ʻe he faihisitōlia Siu ko Siosifasi ʻi he ʻuluaki senitulí ʻa e akonakí ni, ʻoku ʻikai ko e haʻu mei he Folofola Māʻoniʻoní, ka ko e haʻu mei he “tui ʻa e ngaahi foha ʻo Kalisí,” ʻa ia naʻá ne vakai ki ai ko ha tātānaki ʻo e ngaahi fananga naʻe fai ʻe heʻenau kau talatupuʻá.
ʻI he hokohoko atu ʻo lahi ange ʻa e tākiekina ʻa e anga fakafonua faka-Kalisí, naʻe ohi foki ʻa e akonaki fakapangani ko ení ʻe he faʻahinga naʻa nau taku ko e kau Kalisitiane kinautolu. Fakatatau ki he lau ʻa e faihisitōlia ko Jona Lendering, “ko e fakamahamahalo ʻa Palato ʻo pehē naʻe ʻi ha feituʻu lelei ange ʻi he taimi ʻe taha ʻa hotau laumālié pea ʻoku moʻui he taimí ni ʻi ha māmani kuo hingá naʻe ʻai ai ke faingofua hono fakatahaʻi ʻa e filōsofia ʻa Palató mo e lotu faka-Kalisitiané.” Ko ia ai, naʻe hūhū ʻa e tokāteline fakapangani ko e laumālie taʻefaʻamaté ki he siasi “Kalisitiané” pea hoko ai ko ha konga tefito ʻo ʻene tuí.
“ʻE FAKATAUʻATĀINAʻI KIMOUTOLU ʻE HE MOʻONÍ”
ʻI he ʻuluaki senitulí, naʻe fakaongo atu ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e fakatokanga ko ení: “ʻOku leaʻaki mahino ʻe he folofola fakamānavaʻí ʻo pehē ʻi he ngaahi taimi ʻamuí ʻe tō ai ʻa e niʻihi mei he tuí, ʻo nau tokanga ki he ngaahi fakamatala fakamānavaʻi fakatupu takihalaʻi mo e ngaahi akonaki ʻa e fanga tēmenioó.” (1 Tīmote 4:1) He moʻoni ē ko e ngaahi lea ko iá! Ko e tokāteline fekauʻaki mo e laumālie taʻefaʻamaté ko e fakatātā pē ia ʻe taha ʻo e “ngaahi akonaki ʻa e fanga tēmenioó.” ʻOku ʻikai ke poupouʻi ia ʻe he Tohi Tapú, pea ko ʻene tupu mei he ngaahi lotu mo e filōsofia fakapangani motuʻá.
Ko e meʻa fakafiefia kiate kitautolú, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Te mou ʻilo ʻa e moʻoní, pea ʻe fakatauʻatāinaʻi kimoutolu ʻe he moʻoní.” (Sione 8:32) ʻI hono maʻu ha ʻilo totonu ki he moʻoni Fakatohitapú, ʻoku fakatauʻatāinaʻi ai kitautolu mei he ngaahi akonaki mo e tōʻonga taʻefakalāngilangiʻi ʻOtua kuo pouaki ʻe he ngaahi lotu lahi ʻo e māmaní. ʻIkai ngata aí, ko e moʻoni ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻokú ne fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he ngaahi haʻi ʻa e ngaahi talatukufakaholo mo e tui taʻeʻuhinga ʻoku fekauʻaki mo e maté.—Sio ki he puha “ʻOku ʻi Fē ʻa e Kau Maté?”
Naʻe ʻikai fakataumuʻa hotau Tokotaha-Fakatupú ki he tangatá ke moʻui pē ʻi he taʻu ʻe 70 pe 80 ʻi he māmaní pea hiki leva ʻo nofo taʻengata ʻi ha feituʻu ʻe taha. Ko ʻene muʻaki taumuʻa ki heʻene fakatupu fakaetangatá ke nau moʻui taʻengata ʻi heni tonu ʻi he māmaní ko ʻene fānau talangofua. Ko e taumuʻa maʻongoʻonga ko ení ko ha fakahāhā ia ʻo e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá, pea heʻikai ke taʻofi ia ʻe ha meʻa. (Malakai 3:6) Ko e meʻa fakalototoʻá, naʻe fakahaaʻi ʻe he tokotaha-tohi-saame fakamānavaʻí: “Ko e kau māʻoniʻoní te nau maʻu ʻa e māmaní, pea te nau nofo ai ʻo taʻengata.”—Saame 37:29.
a Ko e ngaahi liliu Tohi Tapu ʻe niʻihi, hangē ko e Paaki Motuʻá ʻoku liliu ai ʻa e ne’phesh ʻaki ʻa e foʻi lea ko e “laumalie moui,” lolotonga iá ʻoku liliu ia ʻi he Paaki Foʻou ko e “kakano moʻui.”