Naʻá Ke ʻIloʻi?
Sinakoke ʻi he ʻUluaki Senitulí: Ko e fakatātā ko ení ʻoku fakakau ai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tafaʻaki ʻo e sinakoke ʻi he ʻuluaki senitulí naʻe maʻu ʻi Gamla, naʻe tuʻu ʻi he maile nai ʻe ono (kilomita ʻe 10) ki he tokelau hahake ʻo e Tahi Kālelí. ʻOku ʻomi ai ʻa e sīpinga nai ʻo e fōtunga ʻo e sinakoke ʻi he kuonga muʻá
Ko e hā ʻa e tupuʻanga ʻo e sinakoké?
KO E foʻi lea ko e “sinakoke” ko e haʻu mei he foʻi lea faka-Kalisi ʻoku ʻuhingá ko e “ʻasemipilī” pe “fakatahataha fakataha.” ʻOku feʻungamālie ʻa e hingoa ko iá koeʻuhí ko e ngaahi sinakoké kuo hoko ko e ngaahi feituʻu ki he fakataha ki ha ako mo e lotu ʻi he ngaahi kolo Siú talu mei he kuonga muʻá. ʻOku ʻikai ha fakamatala māʻalaʻala ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ki he sinakoké, ka ʻoku hā mahino mei he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané ko e ngaahi feituʻu faiʻanga fakataha ko iá naʻe ʻosi fokotuʻu pē ia ʻi he ʻuluaki senituli T.S.
ʻOku tui ʻa e tokolahi taha ʻo e kau mataotaó naʻe fokotuʻu ʻa e ngaahi sinakoké lolotonga ʻa hono ʻave pōpula ʻa e kau Siú ki Pāpiloné. ʻOku fakaʻuhinga ʻa e Encyclopaedia Judaica: “Ko e kau ʻave fakamālohí, ʻi he ʻikai ha Temipale, ʻi ha fonua muli, ʻoku nau ongoʻi ʻa e fiemaʻu ki ha fakafiemālie ʻi he taimi faingataʻa ko iá, te nau fakataha ʻi he taimi ki he taimi, mahalo ʻi he Sāpaté, pea lau ʻa e Folofolá.” ʻI hono fakatauʻatāinaʻi ʻa e kau Siú mei he ʻave fakamālohí, naʻe hā mahino naʻa nau hokohoko atu ʻa e fakataha ke lotu mo lau ʻa e Folofolá pea nau fokotuʻu ha sinakoke ʻi ha feituʻu pē naʻa nau nofo ai.
Ka ʻi he ʻuluaki senituli T.S., naʻe hoko ʻa e ngaahi sinakoké ko e senitā ia ki he meʻa fakalotu ʻa e kau Siú mo e meʻa fakasōsiale ki he ngaahi koló pea mafola atu ʻi he Metiteleniané, pea aʻu ki he Hahake Lotolotó, pea mo ʻIsileli. “Naʻe hoko [ʻa e sinakoké] ko ha feituʻu ki he ako, kai toputapú, ngaahi hopo, tauhi ʻo e ngaahi tokoni ʻofa mo e ngaahi fakataha fakapolitikale mo fakasōsiale,” ko e lau ia ʻa Palōfesa Lee Levine ʻo e ʻUnivēsiti Hepelū ʻo Selusalemá. ʻOkú ne toe pehē: “Ko e moʻoni, ko e meʻa mahuʻinga taha aí, ko e ngaahi ngāue fakalotú.” ʻOku ʻikai leva ha ofo, ʻi he ʻalu maʻu pē ʻa Sīsū ki he ngaahi fakatahataha ʻi he sinakoké. (Mk. 1:21; 6:2; Luke 4:16) ʻI aí naʻá ne ekinaki, fakahinohino, pea fakalototoʻaʻi ʻa e faʻahinga ko ia naʻe ʻi aí. Hili hono fokotuʻu ʻa e fakatahaʻanga Kalisitiané, naʻe fai pehē foki mo e ʻapositolo ko Paulá ʻi he malanga ʻi he ngaahi sinakoké. Ko e faʻahinga naʻa nau mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié naʻe faingofua pē hono tohoakiʻi kinautolu ki he ngaahi sinakoké, ko ia ʻi he hū ki ha koló, naʻe faʻa ʻuluaki ʻalu ʻa Paula ki he sinakoké pea malanga ai.—Ngā. 17:1, 2; 18:4.