Tohi tongi ʻi he maká: “Ke fakamalaʻiaʻi ʻa Hakafi ko e foha ʻo Hakavi ʻe Iauē Sāpaoti”
Naʻá Ke ʻIloʻi?
Naʻe anga-fēfē hono poupouʻi ʻe ha tā tongitongi ʻi he kuonga muʻá ʻa e Tohi Tapú?
ʻI HE Bible Lands Museum ʻi Selusalemá, ʻoku ʻi ai ha konga maka ai ʻoku tohi tongi ai ha fakamatala ʻoku fakaʻaho ki he 700-600 K.M. Naʻe maʻu ʻa e maká mei ha ʻana tanuʻanga ofi atu ki Hepeloni ʻi ʻIsileli. ʻOku pehē ʻi he tā tongitongí: “Ke fakamalaʻiaʻi ʻa Hakafi ko e foha ʻo Hakavi ʻe Iauē Sāpaoti.” ʻOku anga-fēfē hono poupouʻi ʻe he tā tongitongi ko ení ʻa e Tohi Tapú? ʻOku fakahaaʻi ai ko e huafa ʻo e ʻOtuá ko e Sihová, ʻa ia naʻe hiki ʻi he mataʻitohi faka-Hepelū ʻo e kuonga muʻá ko e YHWH, naʻe ʻiloa ia mo ngāueʻaki fakaʻaho ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú. Ko hono moʻoní, ʻoku hā mei he ngaahi tā tongitongi kehe mei he ʻaná ko e faʻahinga naʻa nau ngāueʻaki ʻa e ʻaná ke fakataha mo toitoi aí naʻa nau faʻa hiki ʻi he holisí ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá, fakataha mo e ngaahi hingoa fakafoʻituitui ʻoku kau ki ai ʻa e faʻunga ʻo e huafa ʻo e ʻOtuá.
ʻI he lave ki he ngaahi tā tongitongi ko ení, naʻe pehē ʻe Dr. Rachel Nabulsi ʻo e ʻUnivēsiti ʻo Siōsiá: “Ko hono toutou ngāueʻaki ʻa e YHWH ʻoku mahuʻinga. . . . ʻOku fakahaaʻi ʻi he fakamatalá mo e tā tongitongí ʻa e mahuʻinga ʻo e YHWH ʻi he moʻui ʻa ʻIsileli mo Siutá.” ʻOku poupouʻi heni ʻa e Tohi Tapú, ʻa ia ko e huafa ʻo e ʻOtuá, ʻi he mataʻitohi faka-Hepeluú ko e YHWH, ʻoku hā tuʻo laui afe. Ko e ngaahi hingoa fakafoʻituituí ʻoku faʻa kau ai mo e huafa fakaʻotuá.
Ko e kupuʻi lea “Iauē Sāpaoti” naʻe tohi tongi ʻi he konga maká, ʻoku ʻuhinga ko e “Sihova ʻo e ngaahi kau tau.” ʻOku hangē ʻoku fakahaaʻi heni naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono faʻa ngāueʻaki ʻi he taimi ʻo e Tohi Tapú ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá kae pehē foki ki he kupuʻi lea “Sihova ʻo e ngaahi kau tau.” ʻOku toe poupouʻi heni ʻa hono ngāueʻaki ʻe he Tohi Tapú ʻa e kupuʻi lea “Sihova ʻo e ngaahi kau tau,” ʻa ia ʻoku hā tuʻo 283 ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú, ko e lahi tahá ʻi he tohi ʻa ʻAisea, Selemaia mo Sākalaia.