KUPU AKO 44
Tauhi ke Mālohi Hoʻo ʻAmanaki Faka-Kalisitiané
“ʻAmanaki kia Sihova.”—SAAME 27:14.
HIVA 144 Tauhi Ho Matá he Palé!
ʻI HE KUPÚ NIa
1. Ko e hā ʻa e ʻamanaki kuo ʻomai ʻe Sihova kiate kitautolú?
KO Sihova kuó ne ʻomai kiate kitautolu ʻa e ʻamanaki fakaofo ʻo e moʻui taʻengatá. ʻOku ʻamanaki ʻa e niʻihi ke moʻui taʻengata ʻi hēvani ko e ngaahi meʻamoʻui laumālie taʻefaʻamate. (1 Kol. 15:50, 53) Neongo ia, ko e tokolahi tahá ʻoku nau ʻamanaki ke moʻui taʻengata ʻi he māmaní ʻi ha tuʻunga moʻui lelei haohaoa mo fiefia. (Fkh. 21:3, 4) Tatau ai pē pe ʻoku tau fakatuʻotuʻa atu ke moʻui taʻengata ʻi hēvani pe ʻi he māmaní, ko ʻetau ʻamanakí ʻoku mātuʻaki mahuʻinga kiate kitautolu.
2. ʻOku makatuʻunga ʻetau ʻamanakí ʻi he hā, pea ko e hā ʻoku tau lea pehē aí?
2 Ko e foʻi lea “ʻamanaki,” ʻa ia ʻoku ngāueʻaki ʻi he Tohi Tapú, ʻe lava ke ʻuhinga ko e “ʻamanekina ʻe hoko ha ngaahi meʻa lelei.” Ko ʻetau ʻamanaki ki he kahaʻú ʻoku papau koeʻuhí ʻoku haʻu ia meia Sihova. (Loma 15:13) ʻOku tau ʻiloʻi ʻa e meʻa kuó ne talaʻofa maí, pea ʻoku tau ʻiloʻi ʻokú ne fai maʻu pē ki heʻene folofolá. (Nōm. 23:19) ʻOku tau tuipau ko Sihova ʻokú ne fakatou maʻu ʻa e holi mo e mālohi ke fakahoko ʻa e meʻa kotoa ʻokú ne folofolaʻaki te ne faí. Ko ia ai, ko ʻetau ʻamanakí, ʻoku ʻikai makatuʻunga ia ʻi ha foʻi fakaʻānaua pē pe ko ha misi; ʻoku makatuʻunga ia ʻi he fakamoʻoni mo e meʻa ʻoku hoko moʻoni.
3. Ko e hā te tau lāulea ki ai ʻi he kupu ko ení? (Saame 27:14)
3 ʻOku ʻofa ʻetau Tamai fakahēvaní ʻiate kitautolu, pea ʻokú ne loto ke tau falala ange kiate ia. (Lau ʻa e Saame 27:14.) ʻI he taimi ʻoku mālohi ai ʻetau ʻamanaki kia Sihová, ʻe malava ai ke tau kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahí pea fehangahangai mo e kahaʻú ʻi he loto-toʻa mo e fiefia. Tau lāulea angé ki he founga ʻe maluʻi ai kitautolu ʻe heʻetau ʻamanakí. Ki muʻa iá, tau ʻuluaki sivisiviʻi angé ʻa e founga ʻoku hangē ai ʻa e ʻamanakí ko ha taula pea mo ha tataá. Pea te tau lāulea leva ki he founga ʻe lava ke tau fakaivimālohiʻi ai ʻetau ʻamanakí.
KO ʻETAU ʻAMANAKÍ ʻOKU HANGĒ HA TAULÁ
4. ʻOku anga-fēfē hoko ʻa e ʻamanakí ʻo hangē ko ha taulá? (Hepelū 6:19)
4 ʻI he tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Hepeluú, naʻá ne fakahoa ʻetau ʻamanakí ki ha taula. (Lau ʻa e Hepelū 6:19.) Naʻe faʻa folau tahi ʻa Paula, ko ia naʻá ne ʻiloʻi ko e taulá ʻoku ngāueʻaki ia ke ne taʻofi ha vaka mei haʻane ʻauhia. ʻI he taimi ʻe taha, naʻá ne heka ʻi ha vaka ʻo maʻukovia kinautolu ʻe ha fuʻu afā mālohi. Lolotonga ʻa e fuʻu afā ko iá, naʻá ne sio ki hono lī ʻe he kau kauvaká ʻa e ngaahi taula ki he tahí ke taʻofi ʻa e vaká mei hano puhi ke hake ʻi ha ngaahi maka fakatuʻutāmaki. (Ngā. 27:29, 39-41) Hangē pē ko ha taula ʻokú ne ʻai ha vaka ke tuʻu maʻu, ko ʻetau ʻamanakí ʻokú ne ʻai ke tau tuʻu maʻu koeʻuhi ke ʻoua te tau ʻauhia atu meia Sihova ʻi heʻetau fehangahangai mo e haʻahaʻa ʻo e moʻuí. Ko ʻetau ʻamanaki mālohí ʻokú ne tokoniʻi kitautolu ke kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahi hangē ha afaá koeʻuhí ʻoku tau tuipau ʻoku ʻi ai ha taimi nonga ange ʻoku toka mai mei muʻa. Manatuʻi, naʻe fakatokanga ʻa Sīsū ʻe fakatangaʻi kitautolu. (Sione 15:20) Ko ia ko e fakalaulauloto ki hotau pale ʻi he kahaʻu kuo talaʻofa maí ʻoku ʻai ai kitautolu ke tau nofo maʻu ai pē ʻi hotau ʻalunga faka-Kalisitiané.
5. Naʻe anga-fēfē hono tokoniʻi ʻe he ʻamanakí ʻa Sīsū ʻi heʻene fehangahangai mo e maté?
5 Fakakaukau ki he founga naʻe ʻai ai ʻe he ʻamanakí ʻa Sīsū ke ne tuʻu maʻu neongo ʻa e pekia anga-fakamamahi naʻe fakatatali mai kiate iá. ʻI he ʻaho ʻo e Penitekosi 33 T.S., naʻe lave ʻa e ʻapositolo ko Pitá ki ha kikite mei he tohi Sāmé ʻa ia ʻoku fakamatalaʻi fakaʻofoʻofa ai ʻa e nonga mo e fakapapau ʻa Sīsuú: “Te u nofo fakataha mo e ʻamanaki; koeʻuhi heʻikai te ke tuku au ʻi he Faʻitoká, pe te ke tuku ʻa hoʻo tokotaha mateakí ke sio ʻi he ʻauʻauhá. . . . Te ke fakafonu au ʻaki ʻa e fiefia lahi ʻi ho ʻaó.” (Ngā. 2:25-28; Saame 16:8-11) Neongo naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū te ne pekia, naʻá ne maʻu ʻa e ʻamanaki mālohi ko e ʻOtuá te ne fokotuʻu mai ia pea te ne maʻu ʻa e fiefia ʻi he toe fakataha mo ʻene Tamaí ʻi hēvani.—Hep. 12:2, 3.
6. Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe ha tokoua fekauʻaki mo e ʻamanakí?
6 Ko ʻetau ʻamanaki faka-Kalisitiané kuó ne tokoniʻi ʻa e tokolahi hotau fanga tokouá mo e fanga tuofāfiné ke kātaki. Fakakaukau ki he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Leonard Chinn, ko ha tokoua faitōnunga naʻá ne nofo ʻi ʻIngilani. Lolotonga ʻa e Tau ʻUluaki ʻa Māmaní, naʻe tuku pilīsone ia koeʻuhi naʻá ne fakafisi ke kau ʻi he taú. ʻI ha māhina ʻe ua naʻe tuku ia ʻi he pilīsone malú, hili iá naʻe fekauʻi ke ne fai ʻa e ngaahi ngāue mamafa. “Ko ʻeku hokosiá,” ko ʻene tohi ia ki mui, “naʻe tokoniʻi ai au ke u ʻiloʻi ʻa e mahuʻinga ʻo e ʻamanakí ki heʻetau malava ʻo kātakí. ʻOku tau maʻu ʻa e faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsuú, ko e kau ʻapositoló, pea mo e kau palōfitá, pea ʻoku tau maʻu ʻa e ngaahi talaʻofa mahuʻinga ʻi he Tohi Tapú. Ko e kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni ʻokú ne ʻomai kiate kitautolu ʻa e ʻamanaki lahi ki he kahaʻú pea fakaivimālohiʻi kitautolu ke kātaki.” Ko e ʻamanakí naʻe hoko ia ko ha taula kia Leonard, pea ʻe lava ke hoko foki ia ko ha taula kiate kitautolu.
7. ʻOku anga-fēfē hono fakaivimālohiʻi ʻe he ngaahi ʻahiʻahí ʻetau ʻamanakí? (Loma 5:3-5; Sēmisi 1:12)
7 Ko ʻetau ʻamanakí ʻoku hoko ʻo toe mālohi ange hili ʻetau kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahí pea hokosia ʻa e tokoni mo e hōifua ʻa Sihová. (Lau ʻa e Loma 5:3-5; Sēmisi 1:12.) Ko ia ʻoku tau maʻu ai ha ʻamanaki ʻoku mālohi ange ʻi he fuofua taimi naʻa tau tali ai ʻa e ongoongo leleí. ʻOku loto ʻa Sētane ke lōmekina kitautolu ʻe he ngaahi ʻahiʻahí, ka ʻi he tokoni ʻa Sihová ʻe lava ke tau fekuki lavameʻa mo ia.
KO ʻETAU ʻAMANAKÍ ʻOKU HANGĒ HA TATAÁ
8. ʻOku anga-fēfē hoko ʻa e ʻamanakí ʻo hangē ko ha tataá? (1 Tesalonaika 5:8)
8 ʻOku toe fakahoa ʻe he Tohi Tapú ʻetau ʻamanakí ki ha tatā. (Lau ʻa e 1 Tesalonaika 5:8.) ʻOku tui ʻe ha sōtia ha tatā ke maluʻi hono ʻulú mei hano fakalaveaʻi ʻe he filí. ʻI heʻetau faitau fakalaumālié, ʻoku fiemaʻu ke tau maluʻi hotau ʻatamaí mei he ngaahi ʻoho ʻa Sētané. ʻOkú ne nafui kitautolu ʻaki ʻa e ngaahi fakatauele mo e ngaahi fakakaukau kuo faʻu ke fakameleʻi ʻetau fakakaukaú. Hangē pē ko hono maluʻi ʻe ha tatā ʻa e ʻulu ʻo ha sōtia, ko ʻetau ʻamanakí ʻokú ne maluʻi ʻetau fakakaukaú koeʻuhí ke lava ʻo tau nofoʻaki faitōnunga kia Sihova.
9. Ko e hā ʻa e ikuʻanga ʻo e kakai ʻoku ʻikai haʻanau ʻamanakí?
9 Ko ʻetau ʻamanaki ki he moʻui taʻengatá te ne tokoniʻi kitautolu ke ngāue fakapotopoto mo ʻiloʻilo. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻe vaivai ʻetau ʻamanakí pea tau fakaʻatā ʻa e fakakaukau fakakakanó ke ne tākiekina hotau ʻatamaí, ʻe lava ke tau tuku ai ke puli mei heʻetau vakaí ʻa e moʻui taʻengatá. Fakakaukau ki he tuʻunga ʻo e niʻihi ʻo e kau Kalisitiane ʻi Kolinitō ʻo e kuonga muʻá. Naʻe mole ʻenau tui ki ha talaʻofa tefito ʻa e ʻOtuá—ko e ʻamanaki ʻo e toetuʻú. (1 Kol. 15:12) Naʻe fakakikihiʻi ʻe Paula ko e kakai ʻoku ʻikai haʻanau ʻamanaki ki he kahaʻú ʻoku nau moʻui pē ki he ʻaho ko iá. (1 Kol. 15:32) Ko e tokolahi he ʻahó ni ʻoku ʻikai haʻanau ʻamanaki ki he ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá ʻoku nau vakai ko e moʻuí pē eni, ʻo nau tuli pē ki he mālié. Neongo ia, ʻoku tau tuku ʻetau falalá ʻi he kahaʻu kuo talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá. Ko ʻetau ʻamanakí ʻoku hoko ia ʻo hangē ko ha tatā fakaefakatātā ʻokú ne maluʻi ʻetau fakakaukaú pea taʻofi kitautolu mei he fili ha founga moʻui siokita, ʻa ia te ne maumauʻi hotau vahaʻangatae mo Sihová.—1 Kol. 15:33, 34.
10. ʻE lava fēfē ke maluʻi kitautolu ʻe he ʻamanakí mei he fakaʻuhinga loí?
10 Ko ʻetau tatā ʻo e ʻamanakí ʻoku lava ke ne toe maluʻi kitautolu mei he fakakaukau ʻoku ʻikai ha ʻaonga ʻo e feinga ke fakahōifuaʻi ʻa Sihová. Ko e fakatātaá, ʻe fakaʻuhinga nai ʻa e niʻihi: ‘Heʻikai ʻaupito ke u kau ʻi he faʻahinga ʻe moʻui taʻengatá. ʻOku ʻikai ke u tuha mo ia. Heʻikai ʻaupito malava ke u moʻui ʻo fehoanaki mo e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá.’ Manatuʻi naʻe ngāueʻaki ʻe he tokotaha fakafiemālie loi ko ʻElifasí ʻa e fakaʻuhinga meimei tatau kia Siope. Naʻe pehē ʻe ʻElifasi: “Ko e hā ʻa e tangata ko e meʻa noa peé ke ne hoko ʻo maʻa?” ʻIkai ko ia pē, naʻá ne pehē fekauʻaki mo e ʻOtuá: “Vakai! ʻOku ʻikai te ne falala ki heʻene kau māʻoniʻoní, pea naʻa mo hēvani ʻoku ʻikai maʻa ʻi heʻene vakaí.” (Siope 15:14, 15) He loi ē ko ia! Manatuʻi ʻa e tokotaha ʻoku teke mui ʻi he fakakaukau ko iá—ko Sētane. ʻOkú ne ʻiloʻi kapau ʻokú ke fakaʻatā koe ke nōfoʻi ʻi he ngaahi fakakaukau peheé, ʻe mole atu hoʻo ʻamanakí. ʻI hono kehé, talitekeʻi ʻa e ngaahi loi peheé pea tokangataha ki he ngaahi talaʻofa ʻa Sihová. ʻOua ʻaupito ʻe veiveiua ko hono finangaló ke ke moʻui taʻengata pea ʻokú ne loto ke tokoniʻi koe ke aʻusia ʻa e taumuʻa ko iá.—1 Tīm. 2:3, 4.
TAUHI KE MĀLOHI HOʻO ʻAMANAKÍ
11. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau kātaki ʻi heʻetau tatali ke fakahoko ʻetau ʻamanakí?
11 ʻOku ʻikai ke faingofua maʻu pē ke tauhi ke mālohi ʻetau ʻamanakí. Te tau hoko nai ʻo taʻekātaki lolotonga ʻetau tatali ki he ʻOtuá. Kae kehe, ko Sihová kuó ne ʻi ai maʻu pē ʻo taʻengata, pea ko ʻene vakai ki he taimí ʻoku kehe ia mei haʻatautolú. (2 Pita 3:8, 9) Te ne fakahoko ʻene taumuʻá ʻi he founga lelei taha ʻe ala lavá, ka heʻikai nai ke ne ngāue mai ʻi he taimi ʻoku tau ʻamanekiná. Ko e hā te ne tokoniʻi kitautolu ke tauhi ke mālohi ʻetau ʻamanakí ʻi heʻetau tatali anga-kātaki ki he ʻOtuá ke fakahoko ʻene ngaahi talaʻofá?—Sēm. 5:7, 8.
12. Fakatatau ki he Hepelū 11:1, 6, ʻoku anga-fēfē hono fakafekauʻaki ʻa e ʻamanakí ki he tuí?
12 Te tau tauhi ke mālohi ʻetau ʻamanakí ʻo kapau te tau nofo ofi ai pē kia Sihova, ʻa e tokotaha ʻokú ne fakapapauʻi mai ʻetau ʻamanakí. Ko hono moʻoní, ʻoku fakafekauʻaki vāofi ʻe he Tohi Tapú ʻa e ʻamanakí ki he tui ʻoku ʻi ai ʻa Sihová pea ko ia ʻokú ne “fakapaleʻi ʻa e faʻahinga ʻoku nau kumi tōtōivi kiate iá.” (Lau ʻa e Hepelū 11:1, 6.) Ko e moʻoni ange ʻa Sihova kiate kitautolú, ko e lahi ange ia ʻetau tuipau te ne fai ʻa e meʻa kotoa kuó ne talaʻofa maí. Tau lāulea angé ki he ngaahi founga ʻaonga ke fakalolotoʻi ai hotau vahaʻangatae mo Sihová pea tauhi ai ke mālohi ʻetau ʻamanakí.
Ko e lotú mo e fakalaulaulotó ʻe tauhi ai ke mālohi ʻetau ʻamanakí (Sio ki he palakalafi 13-15)b
13. ʻE lava fēfē ke tau ʻunuʻunu ofi ki he ʻOtuá?
13 Lotu kia Sihova, pea lau ʻene Folofolá. Neongo ʻoku ʻikai lava ke tau sio kia Sihova, ʻe lava ke tau ʻunuʻunu ofi kiate ia. ʻE lava ke tau talanoa kiate ia ʻi he lotu, ʻo tuipau te ne fanongo mai kiate kitautolu. (Sel. 29:11, 12) ʻE lava ke tau fanongo ki he ʻOtuá ʻaki hono lau ʻene Folofolá pea fakalaulauloto ki ai. ʻI heʻetau lau fekauʻaki mo e founga naʻe tokangaʻi ai ʻe Sihova ʻa e faʻahinga mateaki kiate ia ʻi he kuohilí, ko ʻetau ʻamanakí ʻe tupu ʻo toe mālohi ange. Ko e meʻa kotoa ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá naʻe “tohi ko hotau fakahinohino, koeʻuhí ke tau lava fakafou ʻi heʻetau kātakí pea fakafou ʻi he fakafiemālie mei he Folofolá ke tau maʻu ai ha ʻamanaki.”—Loma 15:4.
14. Ko e hā ke fakakaukauloto ai ki he meʻa kuo fai ʻe Sihova maʻá e niʻihi kehé?
14 Fakalaulauloto ki he founga kuo tauhi ai ʻe Sihova ʻene ngaahi talaʻofá. Fakakaukau atu ki he meʻa naʻe fai ʻe he ʻOtuá kia ʻĒpalahame mo Selá. Naʻá na aʻu ki he taʻumotuʻa ʻa ia heʻikai lava ke na toe maʻu fānau. Neongo ia, naʻe talaʻofa ʻe he ʻOtuá te na maʻu ha tama. (Sēn. 18:10) Naʻe anga-fēfē fakafeangai ʻa ʻĒpalahamé? ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Naʻá ne maʻu ʻa e tui te ne hoko ko e tamai ʻa ha ngaahi puleʻanga lahi.” (Loma 4:18) Neongo ko e tuʻunga ko ení naʻe hā ngali taʻemalava ʻi he vakai fakaetangatá, ko ʻĒpalahame naʻá ne tuipau ʻe fakahoko ʻe Sihova ʻene talaʻofá. Ko e tangata faitōnunga ko iá naʻe ʻikai siva ʻene ʻamanakí. (Loma 4:19-21) Ko e ngaahi fakamatala ko iá ʻoku akoʻi mai ai ʻe lava ke tau falala maʻu pē kia Sihova te ne fakahoko ʻene ngaahi talaʻofá, neongo ʻe hā ngali taʻemalava nai kiate kitautolu.
15. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau fakakaukauloto ki he meʻa kuo fai ʻe he ʻOtuá maʻatautolú?
15 Fakakaukau ki he meʻa kuo fai ʻe Sihova maʻaú. Fakakaukau ki he founga kuó ke maʻu ʻaonga fakafoʻituitui ai mei hono fakahoko ʻo e ngaahi talaʻofa ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá. Ko e fakatātaá, kuo talaʻofa ʻe Sīsū ko ʻene Tamaí te ne tokonaki atu kiate koe ʻa e ngaahi fiemaʻu pau ʻi he moʻuí. (Māt. 6:32, 33) Kuo toe fakapapauʻi atu ʻe Sīsū ko Sihova te ne ʻoatu kiate koe ʻa e laumālie māʻoniʻoní ʻi he taimi ʻokú ke kole aí. (Luke 11:13) Kuo tauhi ʻe Sihova ʻa e ngaahi talaʻofa ko iá. ʻOku ngalingali te ke fakakaukau ki ha ngaahi talaʻofa kehe kuó ne fai maʻau. Ko e fakatātaá, ʻokú ne talaʻofa ke fakamolemoleʻi koe, fakafiemālieʻi koe pea ke fafangaʻi fakalaumālie koe. (Māt. 6:14; 24:45; 2 Kol. 1:3) ʻI hoʻo fakalaulauloto ki he meʻa kuo ʻosi fai ʻe he ʻOtuá maʻaú, te ke fakaivimālohiʻi ai hoʻo ʻamanaki ki he meʻa te ne fai maʻau ʻi he kahaʻú.
FIEFIA ʻI HE ʻAMANAKÍ
16. Ko e hā ʻoku hoko ai ʻa e ʻamanakí ko ha meʻaʻofa mahuʻingá?
16 Ko ʻetau ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá ko ha meʻaʻofa mahuʻinga ia mei he ʻOtuá. ʻOku tau fakatuʻotuʻa atu ki ha kahaʻu fakaofo—ʻa ia ʻoku lava ke tau fakapapauʻi ʻe hoko moʻoni. ʻOku hoko ia ko ha taula kiate kitautolu, ʻo ʻai ke tau tuʻu maʻu koeʻuhí ke lava ʻo tau kātekina ʻa e ngaahi ʻahiʻahí, matuʻuaki ʻa e fakatangá, pea naʻa mo e fehangahangai mo e maté. ʻOku hoko ia ko hotau tatā, ʻo maluʻi ʻetau fakakaukaú koeʻuhí ke lava ʻo tau talitekeʻi ʻa e meʻa ʻoku halá pea pīkitai ki he meʻa ʻoku totonú. Ko ʻetau ʻamanaki makatuʻunga ʻi he Tohi Tapú ʻokú ne ʻai ke tau ʻunuʻunu ofi ange ki he ʻOtuá pea fakahaaʻi ʻa e loloto ʻene ʻofa mai kiate kitautolú. ʻOku tau mātuʻaki maʻu ʻaonga ʻi heʻetau tauhi ʻetau ʻamanakí ke moʻui mo mālohi.
17. Ko e hā ʻoku taki atu ai ʻetau ʻamanakí ki he fiefiá?
17 “Fiefia ʻi he ʻamanakí,” ko e fakalototoʻa ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá ʻi heʻene tohi ki he kau Lomá. (Loma 12:12) Naʻe lava ke fiefia ʻa Paula koeʻuhí naʻá ne fakapapauʻi kapau te ne nofoʻaki faitōnunga, te ne maʻu ʻa e moʻui taʻengata ʻi hēvani. Ko kitautolu foki ʻe lava ke tau fiefia ʻi heʻetau ʻamanakí koeʻuhí ʻoku tau fakapapauʻi ʻe fai ʻa Sihova ki heʻene talaʻofá. Hangē ko ia naʻe hiki ʻe he tokotaha-tohi-sāmé, “fiefia ē ko e tokotaha . . . ʻa ia ko ʻene ʻamanakí ʻoku ʻia Sihova ko hono ʻOtuá, . . . ʻa e Tokotaha ʻoku faitōnunga maʻu ai peé.”—Saame 146:5, 6.
HIVA 139 Sioloto Kiate Koe ʻi he Foʻou ʻa e Meʻa Kotoa Pē
a Kuo ʻomai ʻe Sihova kiate kitautolu ha ʻamanaki fakaofo ki he kahaʻú. Ko e ʻamanaki ko iá ʻokú ne fakamaama ʻetau moʻuí pea tokoniʻi kitautolu ke sio fakalaka atu ʻi hotau ngaahi ʻahiʻahi lolotongá. ʻOkú ne fakaivia kitautolu ke nofoʻaki faitōnunga neongo pe ko e hā ha faingataʻa ʻoku tau fehangahangai mo ia. Pea ʻoku lava ke ne maluʻi kitautolu mei hono maʻukovia ʻe he ngaahi fakakaukau fakameleʻí. Hangē ko ia te tau ako ʻi he kupu ko ení, ko e ngaahi ʻuhinga lelei kotoa eni ke tau tauhi ai ke mālohi ʻetau ʻamanaki faka-Kalisitiané.
b FAKAMATALA ʻO E FAKATĀTĀ: Hangē pē ko hono maluʻi ʻe ha tatā ʻa e ʻulu ʻo ha sōtia pea mo hono ʻai ʻe ha taula ha vaka ke tuʻu maʻú, ko ʻetau ʻamanakí ʻokú ne maluʻi ʻetau fakakaukaú pea ʻai ke tau tuʻu maʻu lolotonga ʻa e ngaahi ʻahiʻahí. Ko ha tuofefine ʻokú ne lotu ʻi he tuipau kia Sihova. Ko ha tokoua ʻokú ne fakalaulauloto ki he founga kuo tauhi ai ʻe Sihova ʻene ngaahi talaʻofa kia ʻĒpalahamé. Ko ha tokoua ʻe taha ʻokú ne fakakaukauloto ki he founga kuo faitāpuekina ai iá.