ʻOku Fakahoko ʻe he Māveuveu Fakapolitikalé ʻa e Kikite Fakatohitapú
Ko e kakaí he ʻahó ni ʻoku nau fepaki lahi ʻi he ngaahi meʻa fakapolitikalé. ʻOku ʻikai ke nau loto-tatau ki he ngaahi lao ʻoku kaunga ki heʻenau moʻui fakaʻahó pea ʻoku nau tuʻukāivi ʻi hono fakahaaʻi ʻenau ngaahi fakakaukau fakapolitikalé. Ko ha puleʻanga, ʻoku ʻikai faʻa felotoi ʻa e kau faʻu laó mo e kau maʻu mafaí pea ʻikai ke nau tali ʻa e ngaahi fakakaukau ʻa e niʻihi kehé. Ko e ngaahi faikehekehe ko ení ʻoku iku atu ia ki he māvahevahe fakapolitikale pea faingataʻa ai ki he puleʻangá ke fakahoko ʻene ngāué.
Ka ko e māveuveu fakapolitikale ʻi ʻAmelika mo Pilitāniá (ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e Puleʻanga Fakatahataha Pilitāniá) ʻoku tautefito ʻene mahuʻingá. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí naʻe tomuʻa tala ʻe he Tohi Tapú ko e māveuveu ko ení ʻe hoko ia ʻi he ongo puleʻanga ko ení pea ʻi he lolotonga hotau taimí ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá te ne liliu fakaʻaufuli ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní.
Māveuveu fakapolitikale “ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí”
ʻOku ʻi he Tohi Tapú ʻa e ngaahi kikite fakatoʻoaloto naʻe hiki ʻi he tohi ʻa Tanielá. ʻI he kikite ko iá, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he ʻOtuá “ʻa e meʻa ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí,” ʻa ia ʻi he taimi naʻe hiki ai ʻe Taniela ʻa e ngaahi lea ko iá naʻá ne lave ki ha taimi ʻi he kahaʻú ʻa ia ʻe hoko ai ha ngaahi liliu mātuʻaki mahuʻinga ki he faʻahinga ʻo e tangatá.—Taniela 2:28.
Fakafou ʻi ha misi naʻe ʻomai ʻe he ʻOtuá ʻa e kikite Fakatohitapu ko iá ki he tuʻi ʻo Pāpiloné. ʻI he misi ko iá, naʻe sio ai ʻa e tuʻí ki ha fuʻu ʻīmisi naʻe faʻu ʻaki ha ngaahi mētale kehekehe. Ki mui aí, naʻe fakamatalaʻi ʻe he palōfita ko Tanielá ʻa e ʻīmisí ʻo kamata mei he ʻulú ki he vaʻé, naʻe fakafofongaʻi ʻe he konga taki taha ʻa e ngaahi puleʻanga hau te nau hoko ʻo pule ʻi he faai mai ʻa e hisitōliá.a Faai atu pē, ko e fuʻu ʻīmisí ʻe fakaʻauha ʻosi ia ʻaki hono taaʻi ʻe ha maka ʻa ia ʻokú ne fakafofongaʻi ha Puleʻanga pe ko ha founga-pule, kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá.—Taniela 2:36-45.
Fakatatau ki he kikité, ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá te ne fetongi ʻa e kotoa ʻo e ngaahi founga-pule fakaetangatá. Ko e Puleʻanga tatau pē eni naʻe akoʻi ʻe Sīsū ki hono kau muimuí ke nau lotu fekauʻaki mo iá ʻi heʻene pehē: “Ke hoko mai ho Puleʻangá.”—Mātiu 6:10.
Ka ko fē ʻi he kikite Fakatohitapú naʻe tomuʻa tala ai ʻa e maveuveu fakapolitikalé? Fakatokangaʻi ko e ongo lauʻivaʻe ʻo e fuʻu ʻīmisí “naʻe ukamea ʻa hono konga pea ʻumea ʻa hono konga.” (Taniela 2:33) Ko e fio ko eni ʻo e ukameá mo e ʻumeá naʻe kehe ia mei he ngaahi kongokonga kehe ʻo e ʻīmisí. Naʻe fakahaaʻi heni ʻe ʻi ai ha puleʻanga hau pē ʻe taha ʻe kehe mei he toengá. Anga-fēfē? ʻOku fakamatalaʻi ʻe he kikite ʻa Tanielá:
Fakatatau ki he kikité, ko e puleʻanga hau ʻi māmani naʻe fakafofongaʻi ʻe he ongo lauʻivaʻe ʻo e ʻīmisí te na hokosia ha māveuveu fakapolitikale. Ko hono mālohí ʻe fakavaivaiʻi ia ʻe hona kakaí tonu.
Fakahoko ʻa e kikite ʻa Tanielá ʻi he ʻahó ni
ʻOku fakafofongaʻi ʻe he ongo lauʻivaʻe ʻo e ʻīmisí ʻa e puleʻanga hau mālohi taha ʻi māmaní ʻi he ʻahó ni, ko e faʻahi ʻa ʻAmelika mo Pilitāniá. ʻOku anga-fēfē hono fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi meʻa ʻoku hoko ʻi he ʻaho ní ʻa e foʻi fakakaukau ko ení?
Ko e ongo lauʻivaʻe ʻo e ʻīmisí naʻe fio ʻaki ia ʻa e “konga ʻumea mo ukameá,” ʻa ia ko hono fakatahaʻi kinauá ʻe vaivai. (Taniela 2:42) ʻI he ʻahó ni, kuo fakavaivaiʻi ʻa e mālohi ʻo ʻAmelika mo Pilitāniá koeʻuhí ko e māvahevahe ʻi honau kakai tonú. Ko e fakatātaá, fakatouʻosi ʻa e ongo fonuá ʻokú na hokosia ʻa e fepaki fakaekinautolu pē ʻa honau kau tangataʻifonuá. Ko e kakaí ʻoku nau tauʻi ʻenau ngaahi totonú. Ko honau kau fakafofonga kuo filí ʻoku ʻikai ke nau faʻa loto-tatau. Koeʻuhi ko honau kakaí ʻoku nau fuʻu māvahevahe pea ʻoku faingataʻa ai ki he ongo puleʻangá ke na fakahoko lelei ʻena ngaahi tuʻutuʻuní ʻi he taimi ʻe niʻihi.
Ko e tuʻunga ʻo e ngaahi puleʻangá naʻe tomuʻa tala ʻi he Taniela vahe 2
Tau ako lahi angé ki he ngaahi fakaikiiki ʻe niʻihi ʻo e kikite ʻa Tanielá mo e founga hono fakahoko ʻi he ʻaho ní:
Kikite: “Ko e puleʻangá ʻe māvahevahe, ka ʻe kei ʻi ai pē ha mālohi ʻo e ukameá.”—Taniela 2:41.
ʻUhinga: Neongo ʻoku hokosia ʻe ʻAmelika mo Pilitānia ʻa e māvahevahe ʻi hona lotoʻi puleʻangá ʻi he fekauʻaki mo e ngaahi ʻīsiu fakapolitikale ʻe niʻihi, ka ʻokú na kei maʻu pē ʻa e kau tau mālohi tahá. ʻI he ʻuhinga ko iá, ko hona mālohí ʻoku hangē ha ukameá ʻa ia ʻe lava ke na fai ha meʻa pē ʻe uesia ai ʻa e toenga ʻo e māmaní.
Fakahoko
ʻI he 2023, naʻe fakamoleki ʻe ʻAmelika mo Pilitānia ʻa e paʻanga lahi ange ʻi he ngaahi meʻa fakakautaú ʻi hono fakahoa atu ki hono fakatahaʻi ʻa e ngaahi fakamole ʻo e ngaahi fonua ʻe 12 ʻi he lisí.—Stockholm International Peace Research Institute.
“Kuo hoko ʻa e ngāue fakataha ʻa ʻAmelika mo Pilitāniá ke maluʻi hona fonuá . . . ko ha vā fengāueʻaki mālohi taha ia ʻi he māmaní. . . . ʻOku mau ngāue fakataha, ʻoku mau tuʻu fakataha, ʻoku mau faitau fakataha.”—Strategic Command, U.K. Ministry of Defence, ʻEpeleli 2024.
Kikite: “Hangē ko e hoko ʻa e louhiʻivaʻé ʻo konga ʻumea mo ukameá, ko ia ko e puleʻangá ʻe mālohi ʻa hono konga pea vaivai ʻa hono konga.”—Taniela 2:42.
ʻUhinga: Neongo hono maʻu ʻe ʻAmelika mo Pilitānia ʻa e kau tau mālohi tahá, ʻoku ʻikai malava ke na fakahoko ʻa e ngaahi meʻa ʻokú na loto ki aí koeʻuhí ko ʻenau fokotuʻutuʻu fakatemokalatí. Kapau ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku ʻikai ke nau loto-tatau ki ha tuʻutuʻuni, ʻe faingataʻa ki he ongo puleʻangá ke na fakahoko ʻa e meʻa ʻokú na loto ki aí.
Fakahoko
“ʻOku pehē ʻe he kau mataotao ʻe niʻihi ʻi he politikí ko e māvahevahe ʻi he puleʻanga ʻAmeliká ʻoku ʻai ai ke faingataʻa ki hono puleʻangá ke ne fakahoko ʻa e meʻa ʻokú ne taukaveʻi ki he toenga ʻo e māmaní ʻe lava ke ne faí, ʻo hangē ko e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e tuʻunga malú mo e pisinisí.”—“The Wall Street Journal.”
“Kuo lahi fau ʻa e ngaahi palopalema fakapolitikale ʻi Pilitāniá ʻa ia naʻe teʻeki ai ke hoko ki muʻa pea kuo fakaheleleuʻi ai ʻa e kau taki fakapolitikalé. Ko e olá, kuo ʻikai lava ʻa e kau ngāue fakapuleʻangáb ʻo fai ʻa e ngaahi liliu ʻoku fiemaʻu ke tokoni ki he kakai ʻo e fonuá.”—Institute for Government.
Kikite: Ko e puleʻangá “te na fio mo e kakaí; ka heʻikai te na fepikitaki fakataha.”—Taniela 2:43.
ʻUhinga: Ko e kakaí ʻe lava ke nau fili, ka ʻoku ʻikai ke fakafiemālie maʻu pē ʻa e olá ki he kau takí mo e faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e filí.
Fakahoko
“ʻI he ʻahó ni, ko e tokolahi taha ʻo e kau ʻAmeliká ʻoku nau maʻu ha vakai ʻikai lelei ki he kau politikí mo e ngaahi meʻa fakapolitikalé.”—Pew Research Center.
“ʻI he ʻahó ni, kuo kamata ke hōloa ʻa e falala ʻa e kakai ʻo Pilitāniá ki honau puleʻangá mo e kau politikí, ʻo kehe ia mei he taʻu ʻe nimangofulu kuohilí.”—“National Centre for Social Research.”
Founga ʻe fakahoko ai ʻa e kikite ʻa Tanielá ʻi he kahaʻú
Fakatatau ki he kikite ʻa Tanielá, ko Pilitānia-ʻAmelika mo ʻena faʻahí ʻe hoko ko e puleʻanga hau ʻi māmani ʻi he taimi ʻe fetongi ai ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e kotoa ʻo e ngaahi puleʻanga fakaetangatá.—Taniela 2:44.
ʻI ha kikite tatau ʻi he tohi Fakahaá, naʻe tomuʻa tala ai ʻi he Tohi Tapú ko e “ngaahi tuʻi ʻo e māmani kotoa kuo nofoʻí” te nau fakatahataha ke fakafepaki kia Sihovac ko e ʻOtuá ki he tau ʻo ʻĀmaketoné, ʻa ia ko e “tau ʻo e ʻaho lahi ʻo e ʻOtua Māfimafi-Aoniú.” (Fakahā 16:14, 16; 19:19-21) ʻI he tau ko ení, ʻe fakaʻauha ʻe Sihova ʻa e ngaahi puleʻanga fakaetangata kotoa pē pea ko e kotoa ʻo e ngaahi puleʻanga hau ʻi he māmaní naʻe fakafofongaʻi ʻe he ʻīmisi ʻi he kikite ʻa Tanielá ʻe ʻikai ke nau toe ʻi ai.
Ke ako lahi ange, sio ki he kupu “Ko e Hā ʻa e Tau ʻo ʻĀmaketoné?”
Maʻu ʻaonga mei he kikite ʻa Taniela fekauʻaki mo e māveuveu fakapolitikalé
Naʻe tomuʻa tala tonu mātē ʻe he Tohi Tapú ʻa e māveuveu fakapolitikale ʻoku hoko ʻi he ʻahó ni ʻi ʻAmelika mo Pilitāniá, pea ko hono ʻiloʻi iá ʻe kehe leva hoʻo vakai ki he ngaahi meʻa ʻoku lolotonga hoko he ʻaho ní.
Te ke mahinoʻi ai ʻa e ʻuhinga naʻe fiemaʻu ai ʻe Sīsū hono kau muimuí ke nau tuʻu-ʻatā mei he ngaahi meʻa fakapolitikale ʻo e māmaní. (Sione 17:16) Pea te ke toe mahinoʻi lahi ange ʻa e ʻuhinga naʻe fili ai ʻa Sīsū ko e tuʻi ʻo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ʻa ia naʻá ne pehē: “Ko hoku Puleʻangá ʻoku ʻikai ko ha konga ia ʻo e māmani ko ení.”—Sione 18:36.
Te ke maʻu foki ʻa e tuipau kuo vavé ni ke fetongi ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e meʻa kotoa pē pea ʻomai ʻa e ngaahi tāpuaki fakaofo ki he faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo hangē pē ko ia kuo talaʻofa ʻe he ʻOtuá.—Fakahā 21:3, 4.
Te ke maʻu ʻa e falala pau ki he kahaʻú, pea ʻe ʻikai leva ke ke ongoʻi tailiili ki hano fakaʻauha ʻe he ngaahi tau fakavahaʻapuleʻangá ʻa hotau māmaní.—Saame 37:11, 29.
ʻOku fakahaaʻi ʻe he kikite ʻa Tanielá ko e faʻahi ʻa Pilitānia-ʻAmeliká ʻa ia ʻoku fakafofongaʻi ʻe he ongo lauʻivaʻe ʻo e ʻīmisí, ko e puleʻanga hau fakamuimui taha ia te ne puleʻi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻE fetongi ia ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa ia ko ha founga-pule haohaoa ʻe pule hifo mei he hēvani!
Ke ʻilo lahi ange fekauʻaki mo e meʻa ʻe fai ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ki he faʻahinga ʻo e tangatá, sio ʻi he vitiō Ko e Hā ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá?
b Ko e ngāue fakapuleʻangá “ko e faʻahinga kotoa ia ʻoku fakangāueʻi ʻe he puleʻangá ke nau ngāue fakasevāniti maʻá e kakaí.”—Merriam-Webster’s Unabridged Dictionary.
c Ko Sihová ko e huafa fakafoʻituitui ia ʻo e ʻOtuá. (Saame 83:18) Sio ki he kupu “Ko Hai ʻa Sihova?”