ʻOku Moʻoni ʻa Heli? Ko e Hā ʻa e Heli ʻo Fakatatau ki he Tohi Tapú?
Tali ʻa e Tohi Tapú
ʻOku ngāueʻaki ʻi he ngaahi liliu Tohi Tapu faka-Pilitānia motuʻa angé, hangē ko e King James Version ʻa e foʻi lea “heli” ʻi he ngaahi veesi ʻe niʻihi. (Saame 16:10; Ngāue 2:27a) Hangē ko ia ʻoku hā ʻi he ʻaati fakalotu ʻi he kupu ko ení, ko e kakai tokolahi ʻoku nau tui ko helí ko ha feituʻu ia ʻoku tauteaʻi ai ʻa e kau fulikivanú ʻi ha afi taʻengata. Ka ko e meʻa ia ʻoku akoʻi ʻe he Tohi Tapú?
ʻI he kupu ko ení
Ko helí ko ha feituʻu ia ʻo e fakamamahiʻi taʻengata?
ʻIkai. Ko e ngaahi muʻaki lea naʻe liliu ko e “heli” ʻi he ngaahi liliu Tohi Tapu motuʻa angé (faka-Hepelū, “Seoli”; faka-Kalisi, “Hētesi”) ʻoku ʻuhinga tefito ia “ko e Faʻitoka,” ʻa ia ko e faʻitoka anga-maheni ia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku fakahaaʻi ʻi he Tohi Tapú ko e kakai ʻoku nau ʻi he “Faʻitoká” ʻoku nau mate ko e tuʻunga ʻo e ʻikai ke toe ʻi ai.
Ko e kau maté ʻoku ʻikai te nau ʻiloʻi ha momoʻi meʻa pea ʻikai ke nau toe ongoʻi ha mamahi. “ʻOku ʻikai ha ngāue, pe fakaʻuhinga, pe ha poto, pe ha ʻilo ʻi heli.” (Tangata Malanga 9:10, Douay-Rheims Version) ʻOku ʻikai ongona mei heli ha ongo ʻo ha mamahi. ʻI hono kehé, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Tuku ke fakamaaʻi ʻa e kau fulikivanú, pea tuku ke fakasīlongoʻi kinautolu ʻi he faʻitoká [heli, Douay-Rheims.”—Saame 31:17; King James Version (30:18, Douay-Rheims); Saame 115:17.
Naʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e maté ko e tautea ia ki he angahalá, kae ʻikai ko e fakamamahiʻi ʻi ha afi ʻo heli. Naʻe tala ʻe he ʻOtuá ki he ʻuluaki tangatá ʻa ʻĀtama, ko e tautea ki hono maumauʻi ʻa e lao ʻa e ʻOtuá ko e mate. (Sēnesi 2:17) Naʻe ʻikai haʻane lave ʻo fekauʻaki mo ha fakamamahiʻi taʻengata ʻi heli. Ki mui ai, ʻi he hili ʻa e faiangahala ʻa ʻĀtamá, naʻe tala ange ʻe he ʻOtuá kiate ia ʻa hono tauteá: “Ko e efu koe pea ko e efu te ke foki ki aí.” (Sēnesi 3:19) ʻE ʻikai ʻaupito ke ne toe ʻi ai. Kapau naʻe ʻave moʻoni ʻe he ʻOtuá ʻa ʻĀtama ki he afi ʻo helí, kuo pau pē naʻá Ne mei fakahaaʻi ange ia. Kuo ʻikai ke liliu ʻe he ʻOtuá ʻa e tautea ki he talangataʻa ki heʻene ngaahi laó. Hili ha vahaʻa taimi fuoloa mei he faiangahala ʻa ʻĀtamá, naʻe fakamānavaʻi ʻe he ʻOtuá ha tokotaha-tohi Tohi Tapu ke ne pehē: “Ko e totongi ki he angahalá ko e mate.” (Loma 6:23) Naʻe ʻikai ke toe fiemaʻu ha tautea, koeʻuhí “ko e tokotaha kuo maté kuo ʻatā ia mei heʻene angahalá.”—Loma 6:7.
Ko e fakakaukau ʻo e fakamamahiʻi taʻengatá ʻoku fakalielia ia ki he ʻOtuá. (Selemaia 32:35) Ko e fakakaukau ko iá ʻoku fepaki ia mo e akonaki ʻa e Tohi Tapú ko e “ʻOtuá ko e ʻofa.” (1 Sione 4:8) ʻOkú ne loto ke tau lotu ange kiate ia makatuʻunga ʻi he ʻofa, kae ʻikai ko e manavahē ki he fakamamahiʻi taʻengatá.—Mātiu 22:36-38.
Naʻe ʻalu ʻa e kakai leleí ki heli. Ko e ngaahi Tohi Tapu ʻoku nau ngāueʻaki ʻa e foʻi lea “helí” ʻoku nau fakahaaʻi ko e kau tangata faitōnunga ʻo hangē ko Sēkope mo Siopé, naʻá na ʻalu ki heli. (Sēnesi 37:35; Siope 14:13) Naʻa mo Sīsū Kalaisi naʻe lave ki ai naʻá ne ʻi heli ʻi heʻene pekiá ʻo aʻu ki heʻene toetuʻú. (Ngāue 2:31, 32) ʻOku hā mahino leva, ʻi hono ngāueʻaki ʻa e “helí” ʻi he ngaahi Tohi Tapu ko ení, ʻoku ʻuhinga pē ia ki he Faʻitoká.b
Fēfē nai ʻa e talanoa fakatātā ʻa Sīsū ki he tangata koloaʻiá mo Lāsalosí?
Naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ʻa e talanoa fakatātā ko ení pea naʻe hiki ia ʻi he Luke 16:19-31. Ko e ngaahi talanoa fakatātaá ʻokú ne akoʻi mai ʻa e ngaahi moʻoni fakaeʻulungaanga pe fakalaumālie. Ko e talanoa fakatātā ʻo e tangata koloaʻiá mo Lāsalosí naʻe ʻikai ko ha meʻa moʻoni ia naʻe hoko. (Mātiu 13:34) Ke ako lahi ange fekauʻaki mo e talanoa fakatātā ko ení, sio ki he kupu “Ko Hai ʻa e Tangata Koloaʻiá mo Lāsalosi?”
ʻOku fakafofongaʻi ʻe heli ʻa e fakamavaheʻi mei he ʻOtuá?
ʻIkai. Ko e tokāteline ko ia ʻoku pehē ko e kau maté ʻoku nau ʻiloʻi kuo fakamavaheʻi kinautolu mei he ʻOtuá ʻoku fepaki ia mo e Tohi Tapú, ʻa ia ʻoku akoʻi māʻalaʻala mai ai ko e kau maté ʻoku ʻikai ke nau toe ʻiloʻi ha momoʻi meʻa ʻe taha.—Saame 146:3, 4; Tangata Malanga 9:5.
Kuo tuku ange mai ha taha mei heli?
ʻIo. ʻOku ʻomai ʻi he Tohi Tapú ʻa e ngaahi fakamatala fakaikiiki ʻo ha kakai ʻe toko hiva naʻa nau ʻi he Faʻitoká (naʻe liliu ko e “heli” ʻi he ngaahi Tohi Tapu ʻe niʻihi) pea naʻe fakamoʻui mai kinautolu fakafou ʻi he toetuʻú.c Kapau naʻa nau ʻilo ʻa e meʻa naʻe hoko takatakai ʻiate kinautolu ʻi helí, naʻe mei lava ke nau talanoa fekauʻaki mo ia. Ko e meʻa ʻoku fakatupu tokangá he naʻe ʻikai ha taha ʻi he toko hiva ko iá naʻa nau hokosia ha fakamamahiʻi pe ko ha faʻahinga meʻa pē. Ko e hā hono ʻuhingá? Hangē ko ia ʻoku akoʻi maʻu pē ʻe he Tohi Tapú, kuo ʻikai ʻaupito ke nau ʻiloʻi ha momoʻi meʻa, ʻo hangē pē ʻoku nau “mohe” maʻú.—Sione 11:11-14; 1 Kolinitō 15:3-6.
a Ko e lahi taha ʻo e ngaahi liliu faka-Pilitānia ʻi onopōní ʻoku ʻikai ke nau ngāueʻaki ʻa e foʻi lea “heli” ʻi he Ngāue 2:27. ʻI hono kehé, ʻoku ngāueʻaki ʻe he niʻihi ʻa e kupuʻi lea hangē “ko e faʻitoka,” (New Century Version); “feituʻu ʻo e kau maté,” (New International Version); “ko e kau maté” (The Passion Translation). ʻOku liliu fakahangatonu ʻe he niʻihi ʻa e foʻi lea faka-Kalisí ko e “Hētesi.”—Holman Christian Standard Bible, NET Bible, New American Standard Bible, English Standard Version.
b Sio ki he puha “Ngaahi Muʻaki Lea ʻi he Tohi Tapú.”