-
ʻAmanakí—ʻOku ʻi Ai Hano Ola Lelei?ʻĀ Hake!: ʻAmanaki—Te Ke Maʻu Ia ʻi Fē?
-
-
ʻAmanakí—ʻOku ʻi Ai Hano Ola Lelei?
KO Daniel naʻá ne taʻu hongofulu ʻi heʻene fāinga mo e kanisaá ʻi ha taʻu. Naʻe mole ʻa e ʻamanaki ʻene kau toketaá, ʻo aʻu ki he niʻihi kehe naʻe vāofi mo e kiʻi tamasiʻí. Ka naʻe ʻikai ke mole ʻa e ʻamanaki ʻa Daniel. Naʻá ne tui te ne tupu hake ʻo hoko ko ha tokotaha fekumi pea tokoni ke maʻu ha faitoʻo ki he kanisaá. Naʻá ne ʻamanaki lelei ki he teu ke ʻaʻahi mai ha toketā ʻoku mataotao ʻi he faitoʻo ʻo e kanisā naʻá ne maʻú. Neongo ia, ʻi he aʻu ki he ʻaho ko iá, naʻe kaniseli ʻa e ʻaʻahi ʻa e toketaá koeʻuhi ko e kovi ʻa e ʻeá. Naʻe siva ʻa e ʻamanaki ʻa Daniel. Ko e fuofua taimi ia naʻe mole ai hono iví. Naʻá ne mate ʻi ha ngaahi ʻaho siʻi pē mei ai.
Ko e talanoa fekauʻaki mo Daniel naʻe lave ki ai ha tokotaha ngāue ki he tokangaekina ʻo e moʻui leleí ʻa ia naʻá ne ako ki he kaunga ʻo e ʻamanakí mo e siva ʻa e ʻamanakí ki he moʻui leleí. Kuó ke fanongo nai ʻi ha talanoa meimei tatau. Ko e fakatātaá, ko ha tokotaha taʻumotuʻa ʻoku mei mate ka ʻokú ne vēkeveke ke aʻu ki ha meʻa mahuʻinga naʻá ne tatali fuoloa ki ai—pe ko e ʻaʻahi mai ha tokotaha ʻofeina pe ko e fakamanatu ha ʻaho mahuʻinga. ʻI he ʻosi atu pē ʻa e meʻa ko iá, ʻoku vave leva ʻene maté. Ko e hā ʻoku kaunga ki he ngaahi tuʻunga ko iá? ʻOku ʻi ai moʻoni ha mālohi ʻo e ʻamanakí hangē ko e tui ʻa e niʻihi?
ʻOku pehē ʻe he kau fekumi fakafaitoʻo tokolahi ko e fakatuʻamelié, ʻamanakí mo e ngaahi ongoʻi pau kehe ʻoku ʻi ai ʻene tākiekina mālohi ʻi he moʻui mo e moʻui lelei ʻa ha taha. Ka ko e ngaahi vakai ko iá ʻoku faingataʻa ke fai ha loto-tatau ki ai. ʻOku fakaʻikaiʻi ʻe he kau fekumi ʻe niʻihi ʻa e ngaahi taukaveʻi ko iá ʻo pehē ko ha ngaahi talatupuʻa ʻikai hano makatuʻunga. ʻOku nau fakakaukau ko e mahamahaki fakaesinó ʻoku ʻikai ha kaunga ki ai ʻa e ngaahi ongoʻí ko e fakatupunga pē ia ʻe ha siemu pe lavea.
Ko e moʻoni, ko e veiveiua fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e ʻamanakí ʻoku ʻikai ko ha meʻa foʻou. ʻI he taʻu ʻe laui afe kuo maliu atú, naʻe kole ki he filōsefa Kalisi ko ʻAlisitōtoló ke ne fakamatalaʻi ʻa e ʻamanakí pea naʻá ne pehē: “Ko ha misi ʻāʻā.” Pea ki muí ni mai, ko e taki fakapuleʻanga ʻAmelika ko Benjamin Franklin naʻá ne lea fakaanga: “Ko ia ʻoku nofoʻaki ʻamanakí te ne mate ʻaukai.”
Ko e hā leva ʻa e moʻoni fekauʻaki mo e ʻamanakí? ʻOku ʻuhinga pē ia ki ha fakaʻamu, ko ha founga ke kumi ai ʻa e kakaí ki ha fakafiemālie ʻi he ngaahi misí? Pe ʻoku ʻi ai ha ʻuhinga mahuʻinga ke vakai ai ki he ʻamanakí ʻo ʻikai ko ha misi pē—ko ha meʻa ʻoku tau fiemaʻu kotoa koeʻuhi ko ʻetau moʻui leleí mo e fiefiá, ko ha meʻa ʻoku ʻi ai hono makatuʻunga moʻoni mo ʻaonga moʻoni?
-
-
Ko e Hā ʻOku Tau Fiemaʻu Ai ʻa e ʻAmanakí?ʻĀ Hake!: ʻAmanaki—Te Ke Maʻu Ia ʻi Fē?
-
-
Ko e Hā ʻOku Tau Fiemaʻu Ai ʻa e ʻAmanakí?
FĒFĒ kapau naʻe tauhi maʻu ʻe Taniela ʻa ʻene ʻamanaki mālohí, ʻa e talavou ko ia naʻe fokoutua he kanisaá ʻa ia naʻe fakamatala ki ai ʻi he kamataʻanga ʻo e kupu ki muʻá. Naʻá ne mei ikuʻi nai ai ʻa e kanisaá? Te ne moʻui nai ʻi he ʻahó ni? Naʻa mo e faʻahinga ʻoku nau pouaki ʻa e fakakaukau ko ia ʻo e ʻamanakí, ʻe ngalingali pē ʻe ʻikai te nau fai ha ngaahi taukaveʻi pehē. Pea ʻoku langaʻi leva ai ha poini mahuʻinga. ʻOku ʻikai totonu ke fakalahiʻi tōtuʻa ʻa e mahuʻinga ʻo e ʻamanakí. ʻOku ʻikai ko ha faitoʻo ia ki he mahaki kotoa pē.
ʻI ha fakaʻekeʻeke mo e CBS News, naʻe fakatokanga ai ʻa Dr Nathan Cherney ʻo fekauʻaki mo e fakatuʻutāmaki ʻo hono fakalahiʻi tōtuʻa ʻa e mālohi ʻo e ʻamanakí ʻi he feangainga mo e kau mahaki ʻoku puke lahí: “Kuo ʻi ai ʻa e ngaahi tuʻunga ne hanga ai ʻe he ngaahi husepāniti ʻe niʻihi ʻo tafuluʻi honau ngaahi uaifí ʻo pehē kuo teʻeki ai ke nau fai ha fakalaulauloto lahi feʻunga, kuo teʻeki ai ke nau fakakaukau loto-pau feʻunga.” Naʻe hoko atu ʻa Dr. Cherney: “Ko e faʻahinga fakakaukau ko ení ʻokú ne fakatupunga ʻa e fakakaukau hala te te lava pē ʻo mapuleʻi e totolo ʻa e kanisaá, pea ʻi he taimi ʻoku ʻikai sai ai ʻa e kakaí, ʻoku hangē ia ha pehē ʻoku teʻeki ai ke nau lava ʻo mapuleʻi lelei feʻunga ʻa e kanisaá, ka ʻoku ʻikai totonu ia.”
Ko hono moʻoní, ko e faʻahinga ʻoku nau fāinga mo ha mahaki fakatupu mate ʻoku nau fehangahangai mo ha faitau fakaongosia mo fakatupu ongoʻi lōmekina. Ko e toe tānaki atu ko ia ʻa e ongoʻi halaiá ki he kavenga mamafa kuo nau lolotonga fuesiá ʻa e meʻa fakamuimui taha ʻe loto honau ngaahi ʻofaʻangá ke nau faí. ʻE totonu leva ai ke tau fakamulituku ʻo pehē ʻoku ʻikai ha ʻaonga ia ʻa e ʻamanakí?
Mole ke mamaʻo. Ko e fakatātaá, ko e toketā tatau pē ko iá ʻokú ne ngāue tāfataha ki hono fakanonga ʻa e langa mamahí mo ha ngaahi fakaʻilonga kehé—ʻa ia ko e ngaahi faitoʻo ʻoku fakahangataha ʻo ʻikai ki hono tauʻi fakahangatonu ʻa e mahakí pe naʻa mo hono fakatolonga ʻa e moʻuí, ka ʻoku fakahangataha ia ki hono ʻai ʻa e moʻui ʻa e tokotaha mahakí ke fakafiemālie mo nonga ange ʻi he lolotonga ʻene kei moʻuí. Ko e kau toketā ʻi he ngaahi malaʻe peheé ʻoku nau tui mālohi ki he mahuʻinga ʻo e ngaahi faitoʻo ʻoku taki atu ki he fiefia ange ʻa e ʻatamaí, ʻo aʻu ki he faʻahinga ʻoku nau puke lahí. ʻOku ʻi ai ʻa e fakamoʻoni lahi ʻe lava ʻe he ʻamanakí ke ne fai ʻa e meʻa tatau—mo e meʻa lahi ange.
Ko e Mahuʻinga ʻo e ʻAmanakí
“Ko e ʻamanakí ko ha faitoʻo mālohi ia,” ko e fakamatala fakamatematē ia ha faiongoongo he malaʻe ʻo e faitoʻó ko Dr. W. Gifford-Jones. Naʻá ne sivisiviʻi ha ngaahi fakatotolo kehekehe naʻe fai ke fakapapauʻiʻaki ʻa e mahuʻinga ʻo e poupou fakaeongo ʻoku fai maʻá e kau mahaki ʻoku nau fokoutua he mahaki fakatupu maté. ʻOku taku ʻo pehē, ko e faʻahinga poupou ko ení ʻokú ne tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau tauhi maʻu ha vakai ʻo e ʻamanaki mo e fakatuʻamelie. Naʻe maʻu ʻi ha fakatotolo ʻe taha ʻi he 1989 ko e kau mahaki ne nau maʻu ʻa e poupou peheé naʻa nau moʻui fuoloa ange, ka ko e fakatotolo ki muí ni maí ʻoku ʻikai ke fuʻu loto-tatau ia mo e ola ko iá. Kae kehe, kuo fakapapauʻi ʻe he ngaahi fakatotoló ko e kau mahaki ʻoku nau maʻu ʻa e poupou fakaeongó ʻoku siʻisiʻi ange hono maʻu kinautolu ʻe he loto-mafasiá mo e langá ʻi he faʻahinga ʻoku ʻikai ke nau maʻu ʻa e poupou ko iá.
Fakakaukau atu ki ha toe fakatotolo ʻe taha naʻe fakahangataha ki he anga ʻa e kaunga ʻa e fakatuʻamelié mo e fakatuʻatamakí ki he mahaki mafu ko ia ko e CHD. Naʻe sivisiviʻi fakalelei ai ha kau tangata ʻe toko 1,300 tupu pe ʻoku nau maʻu ha vakai fakatuʻamelie pe fakatuʻatamaki ki he moʻuí. Naʻe toe taliu atu ʻa e fakatotolo tatau ʻi he taʻu ʻe hongofulu ki mui aí ʻo maʻu ai ko e laka hake he pēseti ʻe 12 ʻo e kau tangata ko iá naʻe maʻu kinautolu ʻe he mahaki mafu ko ení. ʻI he kau tangata ko iá, naʻe tokolahi ange ai ʻa e kau fakatuʻatamakí ʻi he kau fakatuʻamelié ʻaki ʻa e meimei toko 2 ki he toko 1. Ko Laura Kubzansky, ko ha tokoni palōfesa ki he moʻuí mo e tōʻonga fakasōsialé ʻi he ʻApiako ki he Moʻui ʻa e Kakaí ʻi Harvard, ʻokú ne fakamatala: “Ko e lahi taha ʻo e ngaahi fakamoʻoni ki he fakakaukau ko ia ko e ‘fakakaukau fakatuʻamelié’ ʻoku lelei ia ki hoʻo moʻui leleí naʻe ʻikai ke fakapapauʻi fakasaienisi ia—ka ko e fakatotolo ko ení ʻoku ʻomai ai ha niʻihi ʻo e ngaahi fakamoʻoni fakafaitoʻo fakahangatonu ki he fakakaukau ko ení ʻi he malaʻe ʻo e mahaki mafú.”
Kuo maʻu ʻi he ngaahi fakatotolo ʻe niʻihi ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau lau ʻoku ʻikai fuʻu sai ʻa honau tuʻunga moʻui leleí tonu, ko e moʻoni, ʻoku faʻa tuai ange ʻenau saí ʻi he hili ʻo ha tafa mei he faʻahinga ʻoku nau lau ʻoku sai pē ʻa honau tuʻunga moʻui leleí. Naʻa mo e moʻui fuoloá kuo fakafekauʻaki ia mo e fakatuʻamelié. Naʻe vakaiʻi ʻe ha fakatotolo ʻe taha ʻa e anga hono uesia ʻa e kakai taʻumotuʻá ʻe he ngaahi vakai fakatuʻamelie mo e fakatuʻatamaki ki he hoholo ke motuʻá. ʻI he taimi naʻe fakahaaʻi ange ai ki he kakai taʻumotuʻá ha ngaahi pōpoaki ʻokú ne fakafehokotaki ʻa e hoholo ke motuʻá ki he poto mo e taukei lahi angé, naʻe maʻu atu kinautolu ʻoku nau lue holo ʻi he ongoʻi mālohi ange mo iviiviʻia ange. Ko hono moʻoní, ko e laka ki muʻa ko ení naʻe tatau ia mo e ngaahi ola ʻo ha polokalama fakamālohisino uike ʻe 12!
Ko e hā ʻoku hā ngali ʻaonga ai ki he moʻui leleí ʻa e fakatuʻamelié mo e ʻikai fakakaukau loto-foʻí? Mahalo pē ʻoku teʻeki ai ke mahinoʻi lelei feʻunga ʻe he kau faisaienisí mo e kau toketaá ʻa e ʻatamai mo e sino ʻo e tangatá ke nau ʻomi ai ʻa e ngaahi tali papau ki ai. Ka neongo ia, ko e kau matiketika ʻoku nau ako ki he malaʻe ko ení ʻe lava ke nau fai ha ngaahi fakaofiofi ʻo makatuʻunga ʻi heʻenau taukeí. Hangē ko ení, ko ha palōfesa ki he neavé ʻokú ne pehē: “ʻOku fakatupu nonga ʻa e ongoʻi fiefiá mo e ʻamanakí. Ko ha tuʻunga fakafiemālie ia ʻokú ne fakasiʻisiʻi ʻa e loto-mafasiá, pea ʻoku longomoʻui ʻa e sinó ʻi he ngaahi tuʻunga ko iá. Ko ha toe meʻa ia ʻe taha ʻe lava ke fai ʻe he kakaí ke tauhi maʻu ʻaki ʻenau moʻui leleí.”
ʻE hā ngali foʻou nai ʻa e foʻi fakakaukau ko ení ki ha niʻihi ʻo e kau toketā sinó, kau toketā fakaʻatamaí mo e kau faisaienisí, ka ʻoku ʻikai foʻou ia ki he kau ako ʻo e Tohi Tapú. ʻI he taʻu nai ʻe 3,000 ki muʻá, naʻe fakamānavaʻi ʻa e tuʻi poto ko Solomoné ke ne hiki ʻa e fakakaukau ko ení: “Ko ha loto-fiefia ko ha faitoʻo lelei, ka ko ha laumālie mafesi ʻokú ne fakamaha ʻa e ivi ʻo ha taha.” (Palōveepi 17:22) Fakatokangaʻi ange ʻa e mafamafatatau ʻoku hā ʻi hení. ʻOku ʻikai ke pehē ʻe he vēsí ia ko ha loto-fiefia te ne faitoʻo ha faʻahinga mahaki pē, ka ʻoku pehē pē ai “ko ha faitoʻo lelei” ia.
Ko hono moʻoní, ʻe mahuʻingamālie nai ai ke ʻeke, Kapau ko e ʻamanakí ko ha faitoʻo ia, ko hai ia ha toketā heʻikai te ne ʻoatu ia? ʻIkai ko ia pē, ko e ʻamanakí ʻoku ʻi ai hono ngaahi ʻaonga ʻoku laka mamaʻo atu ia ʻi he tuʻunga moʻui leleí.
Ko e Fakatuʻamelié, Fakatuʻatamakí mo Hoʻo Moʻuí
Kuo ʻilo ʻe he kau fakatotoló ko e faʻahinga ʻoku nau fakatuʻamelié ʻoku nau maʻu ʻaonga ʻi he ngaahi founga lahi mei he ʻikai ko ia ke nau fakakaukau loto-foʻí. ʻOku nau lavameʻa ange ai ʻi he akó, ngāué pea naʻa mo e sipotí. Ko e fakatātaá, naʻe fai ha fakatotolo ke ako fekauʻaki mo ha timi sipoti fefine. Naʻe fai ai ʻe he kau faiako sipotí hano siviʻi fakaʻauliliki ʻa e tamaiki fefiné ni ʻi heʻenau malava fakaesipotí ʻataʻatā pē. ʻI he taimi tatau, naʻe toe siviʻi fakaʻauliliki foki mo ʻenau tuʻunga ʻo e ʻamanakí. Ko hono olá, ko e lahi ko ia ʻo e ʻamanaki ne maʻu ʻe he tamaiki fefiné ni naʻe hoko ia ko ha meʻafua mātuʻaki tonu ange ʻi he ngaahi meʻa kehe ne ngāueʻaki ʻe he kau faiako sipotí ki hono fakafuofuaʻi ʻa ʻenau malava fakaesipotí. Ko e hā ʻoku kaunga mālohi pehē ai ʻa e ʻamanakí?
Kuo lahi ʻa e meʻa kuo maʻu mei hono ako ʻa e tuʻunga fehangahangai ʻo e fakatuʻamelié—ʻa e fakatuʻatamakí. ʻI he lolotonga ʻa e 1960 tupú, naʻe maʻu ai ha ola taʻeʻamanekina mei he ngaahi tesi naʻe fai fekauʻaki mo e tōʻonga ʻa e fanga manú, ʻo ne taki atu ai ʻa e kau fakatotoló ke nau ohi mai ʻa e foʻi kupuʻi lea ko e “siva ʻa e ʻamanakí ʻi ha hokosia ki muʻa.” Naʻa nau ʻilo ai ko e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe lava foki ke maʻunimā mo kinautolu ʻi he tuʻunga ko ení. Ko e fakatātaá, naʻe ʻomi ha niʻihi ʻo tesi kinautolu ʻaki hono fakaongo atu kiate kinautolu ha fuʻu ongo longoaʻa pea tala ange ʻe lava ke nau fakangata ia ʻaki hano lomi ha ngaahi meʻa-lomi kehekehe. Naʻa nau lavameʻa ʻi hono fakangata ʻa e ongo longoaʻa ko iá.
Ko e niʻihi ʻi he kulupu hono uá naʻe tala ange ʻa e meʻa tatau kiate kinautolu—ka naʻe ʻikai lava ke fakangata ʻa e fuʻu ongo longoaʻá ʻi hono lomi ʻa e ngaahi meʻa-lomí. Hangē ko ia ʻe lava ke ke fakaʻuta atu ki aí, ko e tokolahi ʻi he kulupu ko ia hono uá naʻe kamata ke nau ongoʻi kuo siva ʻenau ʻamanakí. ʻI ha ngaahi toe tesi ki mui ai, naʻe ʻikai ke nau fie fai ʻe kinautolu ha meʻa ʻe taha. Naʻa nau fakapapauʻi ʻe ʻikai pē ke ola ha meʻa ia ʻe taha te nau fai. Ka neongo ia, naʻa mo e kulupu ko ia hono uá, ko e faʻahinga naʻe fakatuʻamelié naʻe ʻikai ke nau fakavaivai ʻo tukulolo ki he fakakaukau ko ia ʻo e siva ʻa e ʻamanakí.
Ko Dr. Martin Seligman, ʻa ia naʻá ne tokoni ki hono teuteuʻi ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi muʻaki tesi ko iá, naʻe ueʻi ia ke ne ʻai ko ʻene ngāué ia ʻa hono ako ʻa e fakatuʻamelié mo e fakatuʻatamakí. Naʻá ne vakaiʻi fakaʻauliliki ʻa e faʻahinga fakakaukau naʻe fakahāhā ʻe he kakai naʻe hehema ke nau ongoʻi ʻoku siva ʻenau ʻamanakí. Naʻá ne fakamulitukuʻaki ʻo pehē, ko e faʻahinga fakakaukau fakatuʻatamaki peheé, ʻokú ne fakafaingataʻaʻiaʻi ai ʻa e kakaí ʻi he ngaahi tafaʻaki lahi ʻo e moʻuí pe aʻu ʻo ne ʻai ʻa e kakaí ke ʻikai pē ke nau toe fie fai ha meʻa. ʻOku fakanounou ʻe Seligman ʻa e fakakaukau fakatuʻatamakí mo hono ngaahi nunuʻá ʻo peheni: “Ko ʻeku ako ko ia ʻi he taʻu ʻe 25 ki he tuʻungá ni kuó ne fakatuipauʻi au kapau te tau angaʻaki ʻa e tui, ʻo hangē ko ia ʻoku angaʻaki ʻe ha tokotaha fakatuʻatamaki, ʻo pehē ko e hoko mai ha fakatamakí ko hotau foʻui ia, ʻe tuʻuloa, pea te ne fakafaingataʻaʻiaʻi ʻa e meʻa kotoa pē te tau faí, ʻe lahi ange ʻa e ngaahi fakatamaki ʻe hoko mai kiate kitautolú ʻi he meʻa naʻe mei hoko kapau naʻe ʻikai ke tau tui pehē.”
Hangē ko ia naʻe lave ki ai ki muʻá, ko e ngaahi fakamulituku ko ení ʻe hā ngali foʻou nai ia ki he niʻihi ʻi he ʻahó ni, ka kuo ʻosi fanongo ai ʻa e kau ako ia ʻo e Tohi Tapú. Fakatokangaʻi ange ʻa e palōveepi ko ení: “Kapau te ke hoko ʻo loto-siʻi ʻi he ʻaho ʻo e mamahí, ʻe siʻi ai ho iví.” (Palōveepi 24:10) ʻIo, ʻoku fakamatalaʻi maʻalaʻala ʻe he Tohi Tapú ko e loto-siʻí, mo hono ngaahi fakakaukau loto-foʻí, te ne holoki ʻa hoʻo mālohi ke fai ha meʻá. Ka ko e hā ʻe lava ke ke fai ke tauʻi ʻaki ʻa e fakatuʻatamakí pea ʻomi ha fakatuʻamelie mo e ʻamanaki lahi ange ki hoʻo moʻuí?
[Fakatātā]
ʻE lava ke ʻaonga lahi ʻa e ʻamanakí
-
-
Te Ke Lava ʻo Tauʻi e FakatuʻatamakíʻĀ Hake!: ʻAmanaki—Te Ke Maʻu Ia ʻi Fē?
-
-
Te Ke Lava ʻo Tauʻi e Fakatuʻatamakí
ʻOKU anga-fēfē hoʻo vakai ki he ngaahi faingataʻa ʻokú ke hokosiá? ʻOku tui ʻa e kau mataotao tokolahi ko e tali ki he fehuʻi ko iá ʻokú ne fakahaaʻi lahi mai pe ko ha tokotaha fakatuʻamelie koe pe fakatuʻatamaki. ʻOku tau fāinga kotoa mo e ngaahi ʻahiʻahi faingataʻa ʻi he moʻuí, ko e niʻihi ʻo kitautolu ʻoku lahi ange ia ʻi he niʻihi. Kae kehe, ko e hā ʻoku hā ngali lava ai ʻa e kakai ia ʻe niʻihi ʻo fekuki mo e ngaahi faingataʻá, pea mateuteu ke toe feinga pē, kae hā ngali foʻi ʻa e niʻihi ia hili ʻenau hokosia naʻa mo e fanga kiʻi faingataʻa īkí?
Ko e fakatātaá, sioloto atu ʻokú ke kumi ha ngāue. ʻOkú ke ʻalu atu ki ha fakaʻekeʻeke pea naʻe ʻikai tali koe. ʻOku anga-fēfē hoʻo vakai ki he meʻá ni hili iá? Te ke loto-mamahi nai peá ke vakai ki ai ko ha palopalema heʻikai ʻaupito lava ke fakaleleiʻi, ʻo ke pehē ai kiate koe, ‘Heʻikai fie fakangāueʻi ʻe ha taha ia ha taha hangē ko aú. Heʻikai ʻaupito ke maʻu haʻaku ngāue ia ʻaʻaku.’ Pe, ko e toe kovi angé, ʻe lava ke ke fakaʻatā ʻa e meʻá ni pē tahá ke ne liliu ʻa e anga hoʻo vakai ki he tafaʻaki kotoa hoʻo moʻuí, ʻo ke fakakaukau ai, ‘Ko ha taha taʻelavameʻa moʻoni au. ʻOku ʻikai pē haʻaku ʻaonga ki ha taha.’ ʻI he tuʻunga taki taha, ko e faʻahinga fakakaukau peheé ʻa e konga tefito ʻo e fakatuʻatamakí.
Faitau mo e Fakatuʻatamakí
ʻE lava fēfē ke ke tauʻi iá? Ko e ako ke ʻiloʻi e ngaahi fakakaukau loto-foʻi peheé ko ha ʻuluaki sitepu mahuʻinga ia. Ko e sitepu hokó leva ko hono tauʻi ʻa e ngaahi fakakaukau peheé. Kumi ki ha ngaahi toe ʻuhinga lelei naʻe ʻikai tali ai koé. Ko e fakatātaá, ko e moʻoni nai naʻe ʻikai tali koé koeʻuhi naʻe ʻikai fie fakangāueʻi koe ia ʻe ha taha? Pe ʻoku ngalingali koeʻuhí he naʻe siʻi fiemaʻu pē ʻe he ngāueʻangá ia ha taha mo ha ngaahi tuʻunga fakaako kehe?
ʻI hoʻo ngāueʻaki ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ko ení, fakahaaʻi ʻa e ngaahi fakakaukau fakatuʻatamaki ʻa ia ʻoku makatuʻunga pē ʻi he anga ʻo e ongó. ʻOku ʻuhinga moʻoni nai ʻa hono ʻikai tali pē koe ʻo tuʻo tahá ʻokú ke taʻelavameʻa ʻaupito, pe ʻe lava ke ke fakakaukau ki he ngaahi tafaʻaki kehe ʻi hoʻo moʻuí—hangē ko hoʻo ngaahi taumuʻa fakalaumālié, ho ngaahi vā fakafāmilí pe ngaahi kaumeʻá—ʻa ia ʻokú ke lavameʻa aí? Ako ke ʻoua ʻe fakakaukau ko e meʻa kotoa te ke faí ʻe iku pē ki he kovi. He ko ē, ʻe lava ke ke ʻiloʻi moʻoni nai heʻikai ʻaupito pē maʻu haʻo ngāue ia ʻau? ʻOku lahi ange ʻa e meʻa ʻe lava ke ke fai ke talitekeʻi ai ʻa e fakakaukau loto-foʻí.
Ko e Fakakaukau Pau ʻOku Fakatefito ʻi he Fokotuʻu Taumuʻá
ʻI he ngaahi taʻu ki muí ní kuo fokotuʻu ʻe he kau fakatotoló ha ʻuhinga ki he ʻamanakí ʻi ha founga fakatupu tokanga, kae ʻikai ke fuʻu mata-lahi. ʻOku nau pehē ko e ʻamanakí ʻoku kau ki ai ʻa e tui te ke malava ʻo aʻusia hoʻo ngaahi taumuʻá. Hangē ko ia ʻe fakahaaʻi ʻi he kupu hokó, ʻoku lahi ange ʻa e meʻa ʻoku kaunga ki he tuí, ka ʻoku hā ngali ʻaonga ʻa e foʻi fakaʻuhinga ia ko ení ʻi ha ngaahi founga lahi. Ko e tokangataha ko ia ki he tafaʻaki ko eni ʻo e ʻamanaki fakafoʻituituí ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke fakatupulekina ha fakakaukau pau lahi ange ʻa ia ʻoku fakatefito ʻi he fokotuʻu taumuʻá.
Ke tui ʻe lava ke tau aʻusia ʻetau ngaahi taumuʻa ʻi he kahaʻú, ʻe fiemaʻu ke tau fakatupulekina ha lēkooti ʻo hono fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa pea aʻusia kinautolu. Kapau ʻokú ke ongoʻi ʻoku ʻikai ke ke maʻu ha lēkooti pehē, ʻe ʻaonga nai ke fakakaukau fakamātoato fekauʻaki mo e ngaahi taumuʻa ʻokú ke fokotuʻu maʻaú. ʻUluakí, ʻoku ʻi ai haʻo ngaahi taumuʻa? ʻOku fuʻu mātuʻaki faingofua ke nōfoʻi ʻi he ngaahi meʻa anga-maheni mo fakafemoʻuekina ʻo e moʻuí kae ʻikai ke kiʻi tuʻu hifo ʻo fakakaukau fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tau fiemaʻu moʻoni ʻi he moʻuí, ʻa e meʻa ʻoku mahuʻinga taha kiate kitautolú. ʻI he fekauʻaki mo e fokotuʻu ʻaonga ko eni ki hono fokotuʻu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga angé, ʻoku tau toe fakatokangaʻi naʻe ʻosi fakamatalaʻi lelei ia ʻi he Tohi Tapú: “Fakapapauʻi ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga angé.”—Filipai 1:10.
ʻI heʻetau fokotuʻu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga angé, ʻe faingofua leva ke fili ʻa e ngaahi taumuʻa tefito ʻi he ngaahi tafaʻaki pau, hangē ko ʻetau moʻui fakalaumālié, ko ʻetau moʻui fakafāmilí, akó pe ngāue paʻangá. Kae kehe, ʻoku mahuʻinga ke ʻoua te tau fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa ʻo fuʻu lahi ʻi he kamatá ka ke tau fokotuʻu ʻa e ngaahi taumuʻa ko ia ʻe lava ke tau aʻusiá. Kapau ʻoku fuʻu faingataʻa ke aʻusia ha taumuʻa, ʻe fakamafasia nai kiate kitautolu, pea te tau hoko nai ai ʻo foʻi. Ko ia ai, ʻoku faʻa lelei tahá ke veteki hifo ʻa e ngaahi taumuʻa lalahí ki ha fanga kiʻi taumuʻa iiki ange.
“Ko e lotoʻaki ha meʻá ʻe ʻi ai ʻa e founga ki ai.” Ko ha kananga motuʻa eni, pea ʻoku hā ngali ʻoku ʻi ai ʻene kiʻi moʻoni. ʻI heʻetau fakakaukau pē ki ha ngaahi taumuʻa, ʻe fiemaʻu leva ke tau maʻu ha mālohi—ʻa e holi mo e fakapapau—ke kīvoi ke aʻusia kinautolu. ʻE lava ke tau fakaivimālohiʻi ʻa e fakapapau ko iá ʻaki ʻa e fakalaulauloto ki he mahuʻinga ʻo ʻetau ngaahi taumuʻá mo e ngaahi pale te tau maʻu ʻi hono aʻusia kinautolú. Ko e moʻoni, ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga, ka ʻoku fiemaʻu ke tau vakai kiate kinautolu ko e ngaahi pole kae ʻikai ko e ngataʻangá pē ia.
Kae kehe, ʻoku toe fiemaʻu foki ke tau fakakaukau ki he ngaahi founga ʻaonga ke aʻusia ai ʻetau ngaahi taumuʻá. Ko e faʻutohi ko ia ko C. R. Snyder, ʻa ia naʻá ne ʻosi fai ha ako ki he mahuʻinga ʻo e ʻamanakí, ʻokú ne fokotuʻu mai ke fakakaukau ki he ngaahi founga kehekehe ke aʻusia ai ha faʻahinga taumuʻa pē. Ko ia, ʻi he taimi ʻoku ʻikai ngāue ai ha founga ʻe taha, te tau hoko atu nai ki he founga hono uá, tolú, ʻo pehē ai pē.
ʻOku toe fokotuʻu mai ʻe Snyder ke ʻiloʻi ʻa e taimi ke fetongi ai ha taumuʻa ʻaki ha taumuʻa ʻe taha. Kapau ʻe faingataʻa moʻoni ke aʻusia ha taumuʻa, ko e nōfoʻi ai te ne ʻai pē kitautolu ke tau loto-siʻi. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko hono fetongiʻaki ia mo ha taumuʻa ʻe lava ke tau aʻusiá te ne ʻomai kiate kitautolu ha meʻa ke ʻamanaki ki ai.
ʻOku ʻi he Tohi Tapú ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻo e meʻá ni. Naʻe koloaʻaki ʻe Tuʻi Tēvita ʻa e taumuʻa ke langa ha temipale maʻa hono ʻOtuá, ʻa Sihova. Ka naʻe tala ange ʻe he ʻOtuá kia Tēvita ko hono foha ko Solomoné te ne maʻu ʻa e monū ko iá. ʻI he ʻikai loto-mamahi pe nōfoʻi ʻi he meʻá ni, naʻe liliu ʻe Tēvita ʻene taumuʻá. Naʻá ne līʻoa hono iví ke tānaki ʻa e paʻanga mo e naunau ʻe fiemaʻu ʻe hono fohá ke lava ʻo fakakakatoʻaki ʻa e langá.—1 Tuʻi 8:17-19; 1 Kalonikali 29:3-7.
Neongo kapau te tau lavameʻa ʻi hono fakatupulekina ʻetau ʻamanakí ʻaki ʻetau tauʻi ʻa e fakatuʻatamakí mo hono fakatupulekina ʻa e fakakaukau pau ʻoku fakatefito ʻi he fokotuʻu taumuʻá, ʻe kei ʻi ai pē nai ha taimi te tau ongoʻi ai ʻoku siva ʻetau ʻamanakí. Anga-fēfē? Koeʻuhi ko e lahi taha ʻo e ngaahi ʻamanaki tōnoa ʻoku tau fehangahangai mo ia ʻi he māmani ko ení ʻoku haʻu ia mei he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo puleʻi. ʻI heʻetau fakakaukau atu ki he ngaahi palopalema fakamafasia ʻokú ne uesia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá—ʻa e masivá, taú, fakamaau taʻetotonú, ko e fakamanamana hokohoko ʻo e mahamahakí mo e maté—ʻe lava fēfē ke tau tauhi maʻu ha fakakaukau mohu ʻamanaki?
[Fakatātā]
Kapau ʻoku ʻikai tali koe ki ha ngāue naʻá ke fiemaʻu, ʻokú ke fakamahamahalo nai heʻikai pē te ke toe maʻu ʻe koe ha ngāue?
[Fakatātā]
Naʻe fakahaaʻi ʻe Tuʻi Tēvita ʻa e ngaofengofua ʻi he haʻu ko ia ki he ngaahi taumuʻá
-
-
Te Ke Maʻu mei Fē ʻa e ʻAmanaki Moʻoní?ʻĀ Hake!: ʻAmanaki—Te Ke Maʻu Ia ʻi Fē?
-
-
Te Ke Maʻu mei Fē ʻa e ʻAmanaki Moʻoní?
ʻOKU tuʻu ʻa e tā hoʻo uasí pea ʻoku hā ngali ʻoku maumau. Pea ʻi hoʻo feinga ke ngaahi iá, ʻokú ke fehangahangai mo ha ngaahi fili lahi. ʻOku lahi fau ʻa e ngaahi tuʻuaki ki hono ngaahi ha uasi, pea ko e niʻihi ʻoku nau pehē te nau lava, ka ko e niʻihi ʻoku fepakipaki ʻenau fakamatalá. Kae fēfē kapau te ke ʻiloʻi ko ho kaungāʻapí ʻa e tangata pōtoʻi naʻá ne faʻu ʻa e uasi tofu pē ko iá ʻi he ngaahi taʻu ki muʻá? ʻIkai ko ia pē, ka ʻokú ke ʻiloʻi ʻokú ne loto-lelei ke tokoniʻi koe, ʻo taʻetotongi. ʻE hā ngali mahino ʻa e fili te ke faí, ʻikai ko ia?
Fakahoa angé he taimí ni ʻa e uasi ko iá ki hoʻo malava ke ʻamanakí. Kapau te ke fakatokangaʻi kuo hōloa hoʻo ʻamanakí—ʻo hangē ko ia ʻoku hoko ki he tokolahi ʻi he taimi faingataʻa ko ení—te ke hanga ki fē ki ha tokoni? ʻOku tokolahi ʻa e kakai ʻoku nau pehē te nau lava ʻo fakaleleiʻi ʻa e palopalemá, ka ko ʻenau ngaahi fokotuʻú ʻoku lava ke fakapuputuʻu mo fepakipaki. Ko ia ko e hā ʻoku ʻikai ai ke ke ʻalu ki he Tokotaha naʻá ne faʻu ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá mo e malava ke nau maʻu ʻa e ʻamanakí? ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú “ʻoku ʻikai te ne mamaʻo mei ha taha ʻo kitautolu” pea ʻokú ne loto-lelei ʻaupito ke tokoni.—Ngāue 17:27; 1 Pita 5:7.
Ko ha Fakamatala Loloto Ange ʻo e ʻAmanakí
Ko hono fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e ʻamanakí ʻoku mata lahi mo loloto ange ʻi he fakakaukau anga-maheni he ʻahó ni ʻoku ngāueʻaki ʻe he kau toketā sinó, kau faisaienisí mo e kau toketā fakaʻatamaí. Ko e ngaahi foʻi lea ʻi he muʻaki lea naʻe ngāueʻaki ʻe he Tohi Tapú ki he “ʻamanakí” ʻoku ʻuhingá ko e tatali vēkeveke mo ʻamanekina ha lelei. Ko ia ai, ko e ʻamanakí ʻoku kau ki ai ʻa e meʻa ʻe ua. ʻOku kaunga ki ai ʻa e holi ki ha meʻa lelei pea mo e makatuʻunga ʻo e tui ʻe hoko mai ha lelei. Ko e ʻamanaki ʻoku ʻomai ʻi he Tohi Tapú ʻoku ʻikai ko e fakakaukau fakaʻānaua pē. ʻOku makatuʻunga mālohi ia ʻi ha moʻoniʻi meʻa mo e fakamoʻoni.
ʻI he tuʻunga ko ení, ko e ʻamanakí ʻoku hangē ia ko e tuí, ʻa ia kuo pau ke makatuʻunga ʻi ha fakamoʻoni—ʻo ʻikai ko e tui kuikui pē. (Hepelū 11:1) Kae kehe, ʻoku fakafaikehekeheʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e tuí mo e ʻamanakí.—1 Kolinitō 13:13.
Ke fakatātaaʻí: ʻI haʻo kole ki ha kaumeʻa ʻofeina ke ne fai atu ha meʻa maʻau, te ke ʻamanaki nai te ne tokoniʻi koe. Ko hoʻo ʻamanakí ʻoku ʻikai taʻeʻiai hano makatuʻunga koeʻuhí ʻokú ke tui ki ho kaumeʻá—ʻokú ke ʻiloʻi lelei ia, pea kuó ke sio naʻá ne ngāue anga-ʻofa mo nima-homo ʻi he kuohilí. Ko hoʻo tuí mo hoʻo ʻamanakí ʻokú na felāveʻi vāofi mo fengāueʻaki, ka ʻokú na kehekehe. ʻE lava fēfē ke ke maʻu ha ʻamanaki pehē ki he ʻOtuá?
Makatuʻunga ki he ʻAmanakí
Ko e ʻOtuá ʻa e matavai ʻo e ʻamanaki moʻoní. ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú naʻe ui ʻa Sihova ko e “ʻamanakiʻanga ʻo ʻIsileli.” (Selemaia 14:8) Ko ha ʻamanaki falalaʻanga pē naʻe maʻu ʻe hono kakaí naʻe haʻu ia meiate ia; ko ia, naʻá ne hoko ko honau ʻamanakiʻangá. Ko e ʻamanaki ko iá naʻe ʻikai ko e fakaʻānaua pē. Naʻe ʻoange ʻe he ʻOtuá kiate kinautolu ha makatuʻunga mālohi ʻo e ʻamanakí. ʻI he feangainga mo kinautolu ʻi he faai mai e senitulí, naʻá ne fakatupulekina ai ha lēkooti ʻo e fai maʻu pē ki heʻene ngaahi talaʻofá. Ko honau takí ʻa Siosiua naʻá ne pehē ki ʻIsileli: “ʻOku mou ʻiloʻi lelei . . . kuo ʻikai taʻefakahoko ha foʻi lea ʻe taha ʻi he ngaahi talaʻofa lelei kotoa kuo folofolaʻaki ʻe Sihova ko homou ʻOtuá kiate kimoutolú.”—Siosiua 23:14.
ʻI he laui afeʻi taʻu ki mui ai, ʻoku kei moʻoni pē ʻa e lēkooti ko iá. ʻOku fonu ʻa e Tohi Tapú ʻi he ngaahi talaʻofa fakaofo pea pehē ki he lēkooti fakahisitōlia tonu mātē ʻo hono fakahokó. Ko ʻene ngaahi talaʻofa fakaekikité ʻoku nau falalaʻanga ʻaupito ʻo faʻa hiki ai kinautolu ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻo hangē ia naʻe ʻosi fakahoko ia ʻi he taimi naʻe hiki aí.
Ko e ʻuhinga ia ʻoku lava ai ke tau pehē ko e Tohi Tapú ko e tohi ʻo e ʻamanaki. ʻI hoʻo ako ʻa e ngaahi lēkooti ʻo e feangainga ʻa e ʻOtuá mo e faʻahinga ʻo e tangatá, ko e ngaahi makatuʻunga ʻo hoʻo tui kiate iá ʻe tupu ʻo toe mālohi ange. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Ko e ngaahi meʻa kotoa pē naʻe tohi ʻi muʻá naʻe tohi ko hotau fakahinohino, koeʻuhí ke tau lava fakafou ʻi heʻetau kātakí pea fakafou ʻi he fakafiemālie mei he Folofolá ke tau maʻu ai ha ʻamanaki.”—Loma 15:4.
Ko e Hā ʻa e ʻAmanaki ʻOku ʻOmai ʻe he ʻOtuá?
Ko fē ʻa e taimi ʻoku tau ongoʻi fiemaʻu lahi taha ai ʻa e ʻamanakí? ʻIkai ko e taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e maté? Ka, ki he tokolahi, ko e foʻi mōmeniti ko iá—ʻi he taimi ʻoku mole ai ha ʻofaʻanga ʻi he maté—ʻa e taimi ʻoku hā ngali faingataʻa ʻaupito ai ke manatuʻi ʻa e ʻamanakí. He ko ē, ko e hā ha meʻa ʻoku toe fakamamahi lahi ange he maté? ʻOkú ne tulimui holo ʻiate kitautolu taki taha. ʻE lava ke tau fakaʻehiʻehi mei ai ʻi ha kiʻi taimi nounou pē pea ʻoku ʻikai haʻatau mālohi ke taʻofi ia. He feʻungamālie ē, hono ui ʻe he Tohi Tapú ʻa e maté ko e “fili fakaʻosí.”—1 Kolinitō 15:26.
ʻE lava fēfē leva, ke tau maʻu ha ʻamanaki ʻi he fehangahangai mo e maté? Ko e veesi Tohi Tapu ʻokú ne ui ʻa e maté ko e fili fakaʻosí ʻoku toe pehē ai ko e fili ko ení “ʻe toʻo ʻosi atu ia.” ʻOku mālohi ange ʻa Sihova ko e ʻOtuá ʻi he maté. Kuó ne ʻosi fakamoʻoniʻi ia ʻi he ngaahi taimi lahi. Anga-fēfē? ʻI hono fokotuʻu hake ʻa e maté. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e taimi kehekehe ʻe hiva naʻe ngāueʻaki ai ʻe he ʻOtuá hono mālohí ke fakafoki mai ʻa e niʻihi tāutaha mei he maté ke moʻui.
ʻI ha tuʻunga makehe ʻe taha, naʻe fakaivia ʻe Sihova hono ʻAló, ʻa Sīsū, ke ne fokotuʻu mai hono kaumeʻa ʻofeina ko Lāsalosí, ʻa ia naʻá ne ʻosi mate ʻi ha ʻaho ʻe fā. Naʻe fakahoko eni ʻe Sīsū, ʻo ʻikai fakapulipuli, kae ʻi he ʻao ʻo ha fuʻu kakai.—Sione 11:38-48, 53; 12:9, 10.
Te ke fifili nai, ‘Ko e hā naʻe fokotuʻu hake ai ʻa e kakaí? ʻIkai naʻa nau toe hoholo ʻo motuʻa pea faai atu pē ʻo nau toe mate?’ Naʻe pehē. Ka, koeʻuhi ko e ngaahi fakamatala alafalalaʻanga hangē ko eni ʻo e toetuʻú, ʻe lava ke tau maʻu ai ha meʻa lahi ange ʻi he holi pē ke toe moʻui mai hotau ngaahi ʻofaʻanga kuo maté; ʻoku tau maʻu ha makatuʻunga ke tui te nau toe moʻui. ʻI hono toe fakalea ʻe tahá, ʻoku tau maʻu ʻa e ʻamanaki moʻoni.
Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko au ʻa e toetuʻú pea mo e moʻuí.” (Sione 11:25) Ko ia ʻa e Tokotaha ʻe fakaivia ʻe Sihova ke fakahoko ʻa e toetuʻú ʻi ha tuʻunga fakaemāmani lahi. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻOku haʻu ʻa e houa ʻa ia ko e faʻahinga kotoa ʻi he ngaahi fonualoto fakamanatú te nau fanongo ki hono leʻó [ʻo Sīsuú] pea te nau hū mai ki tuʻa.” (Sione 5:28, 29) ʻIo, ko kinautolu kotoa ʻoku mohe ʻi he ngaahi fonua lotó ʻoku nau maʻu ʻa e ʻamanaki ke toetuʻu mai ke moʻui ʻi ha māmani palataisi.
Naʻe fakamatalaʻi ʻe he palōfita ko ʻAiseá ʻa e fakatātā fakaueʻiloto ko eni ki he toetuʻú: “ʻE moʻui ʻa hoʻo kau maté. Ko e ngaahi ʻangaʻanga ʻo hoku kakaí te nau tuʻu hake. ʻĀ hake ʻo kaila fiefia, ʻa kimoutolu kau nofo ʻi he efú! He ko ho hahaú ʻoku hangē ko e hahau ʻo e pongipongí, pea ko e kelekelé te ne tuku mai ʻa e faʻahinga kuo mole honau mālohi ʻi he maté ke nau moʻui.”—ʻAisea 26:19.
ʻIkai ʻoku fakafiemālie ia? Ko e kau maté ʻoku nau ʻi he tuʻunga malu taha ʻe ala fakakaukau atu ki ai ha tahá, ʻo hangē ko e malu ʻa ha kiʻi tama ʻi he manava ʻo ʻene faʻeé. Ko e moʻoni, ko e faʻahinga ʻoku nau mohe ʻi faʻitoká ʻoku nau malu ʻi he manatu taʻefakangatangata ʻa e ʻOtua Māfimafi-Aoniú. (Luke 20:37, 38) Pea ʻoku vavé ni ke fakafoki mai kinautolu ki he moʻuí, ʻo talitali lelei kinautolu ki ha māmani ʻo hangē ko hano talitali lelei ha kiʻi pēpē toki fāʻeleʻi ʻe ha fāmili ʻofa! Ko ia, ʻoku ʻi ai ʻa e ʻamanaki naʻa mo e taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e maté.
Meʻa ʻe Lava ke Fai ʻe he ʻAmanakí Maʻau
ʻOku akoʻi mai ʻe Paula kiate kitautolu ʻa e meʻa lahi fekauʻaki mo e mahuʻinga ʻo e ʻamanakí. Naʻá ne lave ki he ʻamanakí ko ha konga mahuʻinga ʻo ha teunga tau fakalaumālié—ko e tataá. (1 Tesalonaika 5:8) Ko e hā naʻá ne ʻuhinga ki aí? ʻI he taimi ʻo e Tohi Tapú ko ha sōtia naʻá ne tui ha tatā mētale ki he taú, ʻi ʻolunga ʻi ha tupenu molū pe leta. He mālō mo e tataá, ko e lahi taha ʻo e fana ki he ʻulú naʻe faʻa heke ia ʻo ʻikai tāmateʻi ai ia. Ko e hā ʻa e poini ʻa Paulá? Hangē pē ko hono maluʻi ʻe he tataá ʻa e ʻulú, ko e ʻamanakí ʻokú ne maluʻi ʻa e ʻatamaí, ʻa e ngaahi mafai fakaefakakaukaú. Kapau ʻokú ke maʻu ha ʻamanaki mālohi ʻa ia ʻoku fehoanaki mo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá, heʻikai uesia ʻa e nonga ho ʻatamaí ʻe he hohaʻa tuʻú pe mafasiá ʻi hoʻo fehangahangai ko ia mo e ngaahi faingataʻá. Ko hai ia ʻiate kitautolu ʻoku ʻikai ke ne fiemaʻu ha tatā pehē?
Naʻe toe ngāueʻaki ʻe Paula ha fakatātā feʻungamālie ki he fehoanaki ʻa e ʻamanakí mo e finangalo ʻo e ʻOtuá. Naʻá ne tohi: “ʻOku tau maʻu ʻa e ʻamanakí ni ko ha taula ia ki heʻetau moʻuí, ʻoku pau mo mālohi.” (Hepelū 6:19) Koeʻuhi naʻe ʻosi hokosia ʻe Paula ia ʻa e hao moʻui mai ʻi ha ngaahi vaka tūkia, naʻá ne ʻiloʻi lelei ʻa e mahuʻinga ʻo e taulá. ʻI he fetaulaki mo ha afā, ko e kau kauvaká te nau tuku hifo ʻa e taula ʻo e vaká. Kapau ʻe ʻalu hifo ki lalo ki he kilisi tahí ʻo lave ki ha fuʻu maka, ʻe ʻi ai ʻa e faingamālie ke hao atu ʻa e vaká ʻi he afaá kae ʻikai puhiʻi ia ki he matāfangá ke tūkia ʻi he ngaahi maká.
Pehē foki, kapau ko e ngaahi talaʻofa ʻa e ʻOtuá kiate kitautolú ko ha ʻamanaki ia ʻoku “pau mo mālohi,” ko e ʻamanaki ko iá ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau hao atu ʻi he ngaahi taimi afā ko ení. ʻOku talaʻofa ʻe Sihova ʻoku vavé ni ke hoko mai ha taimi ʻa ia ko e faʻahinga ʻo e tangatá heʻikai ke toe lōmekina kinautolu ʻe he taú, faihiá, mamahí pe naʻa mo e maté. (Sio ki he puha ‘Ngaahi ʻUhinga ki he ʻAmanakí.’) Ko e piki maʻu ki he ʻamanaki ko iá ʻe lava ke ne tokoniʻi kitautolu ke tau fakamamaʻo mei he fakatuʻutāmakí, ʻo ʻomai ai kiate kitautolu ʻa e fakaueʻiloto ʻoku tau fiemaʻu ke moʻuiʻaki ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa e ʻOtuá kae ʻikai ko e tō ki he laumālie moveuveu mo e ʻulungaanga taʻetaau ʻoku failahia ʻi he māmaní he ʻaho ní.
Ko e ʻamanaki ʻoku ʻomai ʻe Sihová ʻoku toe kaunga fakafoʻituitui ia kiate koe. ʻOkú ne loto ke ke maʻu ʻa e moʻui naʻá ne fakataumuʻa ke ke moʻuiʻakí. ʻOkú ne holi “ke fakahaofi ʻa e faʻahinga kakai kotoa pē.” Anga-fēfē? ʻUluakí, ko e tokotaha taki taha kuo pau “ke nau aʻusia ha ʻilo totonu ki he moʻoní.” (1 Tīmote 2:4) ʻOku mau fakalototoʻaʻi koe ke ke maʻu ʻa e ʻilo foaki-moʻui fekauʻaki mo e moʻoni ʻo e Folofola ʻa e ʻOtuá. Ko e ʻamanaki ʻe ʻoatu ʻe he ʻOtuá kiate koé ʻe mahuʻinga mamaʻo ange ia ʻi ha toe ʻamanaki pē ʻoku lava ke ke maʻu ʻi he māmani ko ení.
ʻI hoʻo maʻu ʻa e ʻamanaki peheé, heʻikai ʻaupito te ke ongoʻi ʻoku siva hoʻo ʻamanakí, he ʻe lava ke ʻoatu kiate koe ʻe he ʻOtuá ʻa e mālohi ʻokú ke fiemaʻú ke ke aʻusia ai ha faʻahinga taumuʻa pē ʻokú ke maʻu ʻoku fehoanaki mo hono finangaló. (2 Kolinitō 4:7; Filipai 4:13) ʻIkai ko e faʻahinga ʻamanaki ia ʻokú ke fiemaʻú? Ko ia kapau ʻokú ke fiemaʻu ha ʻamanaki pea kapau kuó ke fekumi ki ai, hoko ʻo loto-toʻa. Ko e ʻamanakí ʻoku ʻi muʻa pē ʻiate koe. ʻE lava ke ke maʻu ia!
[Puha/Fakatātā]
Ngaahi ʻUhinga ki he ʻAmanakí
ʻE lava ke tokoniʻi koe ʻe he ngaahi fakakaukau Fakatohitapu ko ení ke langa hake hoʻo ʻamanakí:
◼ ʻOku talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá ha kahaʻu fiefia.
ʻOku pehē ʻe heʻene Folofolá ʻe hoko ʻa e māmaní ko ha palataisi fakamāmani lahi ʻo nofoʻi ʻe ha fāmili fiefia mo fāʻūtaha ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.—Saame 37:11, 29; ʻAisea 25:8; Fakahā 21:3, 4.
◼ ʻOku ʻikai lava ke loi ʻa e ʻOtuá.
ʻOkú ne fehiʻa ʻi he loi kotoa pē. ʻOku māʻoniʻoni pe maʻa fakaʻaufuli ʻa Sihova, ko ia ai ʻoku ʻikai malava ke ne loi.—Palōveepi 6:16-19; ʻAisea 6:2, 3; Taitusi 1:2; Hepelū 6:18.
◼ ʻOku maʻu ʻe he ʻOtuá ʻa e mālohi taʻefakangatangata.
Ko Sihova toko taha pē ʻa e māfimafi-aoniú. ʻOku ʻikai ʻaupito ha meʻa ʻi he ʻunivēsí ʻe lava ke ne taʻofi ia mei hono fakahoko ʻene ngaahi talaʻofá.—ʻEkisoto 15:11; ʻAisea 40:25, 26.
◼ ʻOku loto ʻa e ʻOtuá ke ke moʻui taʻengata.
—Sione 3:16; 1 Tīmote 2:3, 4.
◼ ʻOku vakai mai ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu mo e ʻamanaki.
ʻOkú ne fili ke tokangataha, ʻo ʻikai ki hotau ngaahi tōnounoú mo e ngaahi fehālaakí, ka ki hotau ngaahi ʻulungaanga leleí mo e ngaahi feingá. (Saame 103:12-14; 130:3; Hepelū 6:10) ʻOkú ne ʻamanaki te tau fai ʻa e meʻa ʻoku tonú pea ʻokú ne fiefia ʻi heʻetau fai iá.—Palōveepi 27:11.
◼ ʻOku talaʻofa ʻe he ʻOtuá te ne tokoniʻi koe ke ke aʻusia hoʻo ngaahi taumuʻa fakaʻotuá.
ʻOku ʻikai ʻaupito totonu ke ongoʻi liʻekina ʻene kau sevānití. ʻOku foaki nima-homo mai ʻe he ʻOtuá hono laumālie māʻoniʻoní, ʻa e ivi mālohi tahá, ke ne tokoniʻi kitautolu.—Filipai 4:13.
◼ Heʻikai ʻaupito kulanoa ʻa e ʻamanaki ki he ʻOtuá.
ʻOkú ne alafalalaʻanga fakaʻaufuli, pea heʻikai ʻaupito te ne liʻaki koe.—Saame 25:3.
[Fakatātā]
Hangē pē ko hono maluʻi ʻe he tataá ʻa e ʻulú, ko e ʻamanakí ʻokú ne maluʻi ʻa e ʻatamaí
[Fakatātā]
Hangē ko e taulá, ko e ʻamanaki ʻoku ʻi ai hono makatuʻunga mālohí ʻe lava ke ne ʻomai ʻa e nonga
[Credit Line]
Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo
-