Poupouʻi ʻe he Fakamaauʻanga Lahí ʻa e Lotu Moʻoní ʻi he “Fonua ko Alalate”
ʻOku tuʻu ha tamai ʻAmīnia ʻulu hinā ʻa ha toko tolu ʻi he ʻao ʻo e fakamaauʻanga māʻolunga taha ʻo hono fonuá. Ko ʻene tauʻatāiná mo e tauʻatāina ʻa e tokolahi ko ia ʻo hono kaungātuí naʻe ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki. ʻOku fanongo ʻa e Fakamaauʻangá ʻi heʻene lave ki he Tohitapú ke fakamatalaʻi ʻa ʻene ngaahi tuí. Ke mahinoʻi ʻa e founga naʻe iku ai ʻa e hopo ko ení ki ha ikuna maʻongoʻonga ki he lotu moʻoní ʻi he fonua ko iá, tau sivisiviʻi angé ʻa e tupulekina ʻo e ngaahi meʻa naʻe tataki atu ki aí.
ʻOKU tuʻu ʻa ʻAmīnia ʻi he hahake ʻo Toaké pea ʻi he fakatonga pē ʻo e ʻotu moʻunga Caucasus lalahí. ʻOku nofoʻi ia ʻe he kakai laka hake he toko tolu milioná. Ko e kolomuʻa ʻo e fonuá, ʻa Yerevan, ʻokú ne maʻu ha foʻi ʻata fakaholomamata ʻo e ongo tumutumu ʻo Moʻunga ʻAlalaté, ʻa ia ʻi he fakatatau ki he talatukufakaholó, naʻe hoko ʻo toka ai ʻa e ʻaʻake ʻa Noá hili ha fuʻu Lōvai ʻi māmani lahi.—Senesi 8:4.a
Kuo fakahoko ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻenau ngāue faka-Kalisitiané ʻi ʻAmīnia talu mei he 1975. Hili hono maʻu ʻe ʻAmīnia ʻa ʻene tauʻatāina mei he Sovieti ʻIunioni ki muʻá ʻi he 1991, ko ha Kosilio Fakapuleʻanga ki he Ngaahi Meʻa Fakalotú naʻe fokotuʻu ia ke ne lēsisita ʻa e ngaahi kautaha fakalotú. Kae kehe, kuo toutou fakafisi ʻa e kosilio ko ení ke lēsisita ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko e tupu tefito pē ia mei he ʻīsiu ʻo e tuʻu-ʻatā faka-Kalisitiané. Ko ia ai, talu mei he 1991 ko e Kau Fakamoʻoni kei talavou laka hake ʻi he toko 100 ʻi ʻAmīniá kuo fakahalaiaʻi pea ʻi he ngaahi tuʻunga lahi tahá kuo tuku pilīsone kinautolu ʻi heʻenau tuʻu makatuʻunga faka-Tohitapu fekauʻaki mo e ngāue fakakautaú.
Naʻe toe kole ʻe he Kosilió ki he ʻōfisi talatalaaki ʻa e puleʻangá ke ne fakatotoloʻi ʻa e ngāue fakalotu ʻa Lyova Margaryan, ko ha tokotaha mātuʻa Kalisitiane pea ko ha loea ngāue mālohi naʻe fakangāueʻi ʻe he fale ʻuhila fakaeʻātomi ʻi he feituʻú. Naʻe faifai atu pē ʻo tukuakiʻi ʻa Tokoua Margaryan ʻi he malumalu ʻo e Kupu 244, ko ha tōʻonga tukufakaholo ʻo e lao ʻa e Sovietí naʻe fakapaasi lolotonga ʻa e kuonga ʻo Khrushchev, ʻo fakahangahanga ke taʻofi mo fakangata fakaʻaufuli ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová mo e ngaahi kulupu fakalotu kehé.
Naʻe ʻai ʻe he lao ko iá ko ha faihia ia ke fokotuʻutuʻu pe tataki ha kulupu fakalotu, ʻa ia ʻi he malumalu ʻo e ʻuhinga loi ʻo hono malangaʻi ʻo e ngaahi tui fakalotú, ‘ʻokú ne fakataueleʻi ʻa e kau talavoú ki hono maʻu ʻa e ngaahi fakataha fakalotu ʻa ha lotu ʻikai lēsisita’ pea ‘tākiekina ʻa hono kau mēmipá ke fakafisingaʻi honau ngaahi fatongia fakasivilé.’ Ke poupouʻi ʻene taukavé, ko e tokotaha talatalaakí naʻe tokangataha ia ki he ʻi ai ʻa e fānau iiki ʻi he ngaahi fakataha naʻe fai ʻe Tokoua Margaryan ʻi he kolo ko Metsamor. Naʻe toe pehē tokua ʻe he tokotaha talatalaakí ko Tokoua Margaryan naʻá ne taʻofi fakamālohiʻi ʻa e ngaahi mēmipa kei talavou ʻo e fakatahaʻangá ke nau fakafisingaʻi ʻa e ngāue fakakautaú.
ʻOku Kamata ʻa e Hopó
Naʻe kamata ʻa e hopó ʻi he Falaite, Siulai 20, 2001, ʻi he fakamaauʻanga fakavahe ʻi Armavir ʻo tokangaʻi ia ʻe Fakamaau Manvel Simonyan. Naʻe mātuʻaki hokohoko mai ia ʻo aʻu ki ʻAokosi. Lolotonga ʻenau fakamoʻoní, ko e kau fakamoʻoni ki he talatalaakí naʻe iku ʻo nau fakahaaʻi ko e kau fakafofonga ʻo e Potungāue Maluʻi Fakafonuá (ko e KGB ia ki muʻa) naʻa nau tala ange ʻa e konga ʻo e ngaahi fakamatala naʻe hiki ʻo fakafepakiʻi ʻa Tokoua Margaryan pea kuo nau fakamālohiʻi kinautolu ke fakamoʻoni ʻi he ngaahi fakamatala ko iá. ʻI he tuʻunga ʻe taha, naʻe fakahaaʻi ai ʻe ha fefine ko ha ʻōfisa ʻe taha ʻi he Potungāue Maluʻí naʻá ne fakahinohinoʻi ia ke ne taukaveʻi ko e “Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku nau fakafepaki ki hotau puleʻangá mo ʻetau lotú.” Naʻe vetehia ʻa e fefiné naʻe ʻikai te ne ʻiloʻi fakafoʻituitui ha taha pē ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ka kuó ne fanongo pē ki honau ngaahi tukuakiʻí ʻi he televīsone Fakapuleʻangá.
ʻI he hoko ki hono taimí, naʻe fakamoʻoniʻi ai ʻe Tokoua Margaryan ko e fānau iiki ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi fakataha ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku nau fai ia ʻi he fakangofua ʻe heʻenau ngaahi mātuʻá. Naʻá ne toe fakamatala ko e ngāue fakakautaú ko ha fili fakafoʻituitui ia. Ko e ngaahi fakafehuʻi ʻa e talatalaakí naʻe hokohoko atu ia ʻi ha ngaahi ʻaho lahi. Ko Tokoua Margaryan, ʻi hono ngāueʻaki ʻa e Tohitapú, naʻá ne tali anga-mokomoko ʻa e ngaahi fehuʻi fekauʻaki mo ʻene ngaahi tuí, lolotonga ia naʻe vakaiʻi ʻe he tokotaha talatalaakí ʻa e ngaahi lave ki he Konga Tohitapú ʻi heʻene Tohitapu ʻaʻaná.
ʻI Sepitema 18, 2001, naʻe tuʻutuʻuni ai ʻe he fakamāú ʻoku “ʻikai halaia,” ʻa Margaryan, ʻo ne fakahā “naʻe ʻikai ha fakamoʻoni ia ʻo ha faihia” ʻi heʻene ngāué. Ko ha līpooti fekauʻaki mo e anga ʻo e ongoʻi ki he keisí naʻe hā ia ʻi he Associated Press. Naʻe pehē ai: “Ko ha taki ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi ʻAmīniá naʻe hao ia he ʻahó ni mei he ngaahi tukuakiʻi ʻo e fakaului pea mo hono fakamālohiʻi ʻa e kau talavoú ke nau kalo mei he ngāue fakakautaú. Hili ha hopo māhina ʻe ua, naʻe pehē ʻe he Fakamaauʻangá naʻe ʻikai ha fakamoʻoni feʻunga ki he takí, ʻa Levon Markarian [Lyova Margaryan]. Naʻá ne fehangahangai mo ha tuku pōpula ʻi he taʻu ʻe nima. . . . Neongo ʻoku fakapapauʻi ʻi he Konisitūtone ʻa ʻAmīniá ʻa e tauʻatāina ʻa e lotú, ʻoku faingataʻa ki he ngaahi kulupu foʻoú ke lēsisita pea ko e ngaahi tuʻutuʻuní ʻoku kau pē ia ki he Siasi Fakaʻapositolo ʻAmīnia ʻa ia ʻoku mafai lahí.” ʻI heʻene fakamatala naʻe tukuange atu ki he ongoongo ʻo Sepitema 18, 2001, naʻe pehē ai ʻe he Kautaha ki he Maluʻanga mo e Fāitaha ʻi ʻIulopé (OSCE): “Neongo ʻa e talitali lelei ʻo e tuʻutuʻuní, ʻoku hokohoko atu ʻa e fakaʻiseʻisa ʻa e ʻŌfisi OSCE pe ko e hā naʻa nau langaʻi ai ʻa e talatalaakí ʻi he kamatá.”
Hokohoko Atu ʻa e Talatalaakí
Neongo ia, naʻe tangi ʻa e kau talatalaakí, pea ko e hopo tangí naʻe feʻunga ia mo ha toe māhina ʻe fā. ʻI he kamata ʻo e hopó, ʻi heʻene hoko ki he taimi ke fakamoʻoni ai ʻa Tokoua Margaryan, ko e ʻuluaki fehuʻi kiate iá naʻe ʻomai ia ʻe ha fakamaau ʻi he kau fakamāú. ʻI he kamata ke tali ʻa Tokoua Margaryan, naʻe fakaleluʻi ia ʻe he seá ʻo fakafehuʻi. Hili iá, naʻe ʻikai te ne fakaʻatā ʻa Tokoua Margaryan ke ʻosi ʻene talí naʻa mo ha foʻi fehuʻi pē taha. ʻI he ʻikai ʻomai ha ngaahi ʻuhingá, naʻá ne toʻo mei he lēkōtí ʻa e lahi taha ʻo e ngaahi fehuʻi naʻe ʻeke kiate ia ʻe he taukapó. Lolotonga ʻa e hopó, ko e kau lotu tōtuʻa fakafepaki ki he Kau Fakamoʻoní, ʻa ia naʻa nau fakafonu ʻa e loki fakamaauʻangá, naʻa nau toutou lea kovi kia Tokoua Margaryan. Hoko atu ʻi he hopó, ko e ngaahi līpooti loi mo mioʻi lahi ʻi he hopó naʻe fakamafola ia ʻi he televīsoné, ʻo fakahaaʻi ai, hangē ko ení, ko e moʻoni, ko Tokoua Margaryan naʻá ne fakahaaʻi tonu ʻa ʻene halaiá.
ʻI he vaeuaʻanga nai ʻo e hopó, naʻe fakaʻohovaleʻi ʻe he sea ʻo e kau fakamaau ʻe toko tolú ʻa e kau mamatá ʻaki ʻene ʻomai ha tohi mei he Kosilio Fakapuleʻanga ki he Ngaahi Meʻa Fakalotú ʻo kounaʻi mai ai ke fai ʻe he ʻōfisi ʻo e talatalaakí ha ngaahi tuʻutuʻuni kia Tokoua Margaryan. Naʻe fakaʻohovaleʻi ʻe he meʻa ko ení ʻa e kau mamata fakavahaʻapuleʻanga ʻi he hopó, koeʻuhi ʻi heʻene tohi kole ki he tuʻunga mēmipa ʻi he Kosilio ʻo ʻIulopé, naʻe fakahaaʻi ai ʻe ʻAmīnia ʻa ʻene taumuʻa ke “fakapapauʻi ko e Siasi kotoa pē pe ngaahi kulupu lotú, tautefito ki he faʻahinga ʻoku lave ki ai ʻoku ‘ʻikai tukufakaholó,’ ʻe lava ke nau fai ʻenau lotú ʻo ʻikai fakafaikehekeheʻi.”
ʻI he hokohoko atu ʻa e hopó ʻi he ngaahi uike hoko maí, naʻe tupu ai ʻo fefeka ange ʻa e ʻatimosifiá. Naʻe hokohoko atu ʻa hono fakahohaʻasi mo ʻohofi ʻe he kau fakafepakí ʻa e Kau Fakamoʻoní ʻi loto pea ʻi tuʻa fale hopo. Naʻe ʻaka ʻa e vaʻe ʻo e kakai fefine Fakamoʻoní. ʻI hono ngaohikoviʻi ʻa e Fakamoʻoni ʻe taha ka ne fakafisi ke sāuní, naʻe taaʻi ia ʻi hono hui-tuʻá pea naʻe pau ke tokoto falemahaki.
Lolotonga ení, naʻe fakanofo ha fakamaau foʻou ke ne tokangaʻi ʻa e keisí. Neongo ʻa e ngaahi feinga ʻa ha niʻihi ʻi he kau fanongó ke fakailifiaʻi ʻa e loea taukapó, naʻe tauhi maʻu ʻe he sea foʻou ko ení ʻene mapuleʻí, ʻo aʻu ki heʻene tuʻutuʻuni ki he kau polisí ke tataki ki tuʻa mei he loki fakamaauʻangá ʻa e fefine ʻe taha ʻa ia naʻá ne kaikaila ʻaki ʻa e ngaahi fakamanamana ki he loea taukapó.
Hoko Atu ki he Fakamaauʻanga Māʻolunga Taha ʻo ʻAmīniá
Fakaʻosí, ʻi Maʻasi 7, 2002, naʻe poupouʻi ai ʻe he fakamaauʻanga tangí ʻa e tuʻutuʻuni ʻi he fakamaau ʻeké. ʻOku faikehé, ʻi he ʻaho ki muʻa ke tala ʻa e tuʻutuʻuní, naʻe movete ai ʻa e Kosilio Fakapuleʻanga ki he Ngaahi Meʻa Fakalotú. Naʻe toe tangi ai ʻa e talatalaakí ʻi he tuʻutuʻuní, ʻi he taimi ko ení ki he fakamaauʻanga māʻolunga taha ʻa ʻAmīniá—ko e Fakamaauʻanga Tangi Māʻolungá. Naʻe kole he taimi ko ení ʻa e kau talatalaakí ke fakafoki ʻe he Fakamaauʻangá ʻa e keisí ke toe hopoʻi ki hono “fakahaaʻi fakaʻofisiale ʻo ha tuʻutuʻuni halaia.”
Ko ha pēnolo ʻo e kau fakamaau ʻe toko ono, naʻe sea ai ʻa Fakamaau Mher Khachatryan, naʻa nau fakataha ʻi he 11:00 pongipongi ʻi ʻEpeleli 19, 2002. ʻI heʻene fakamatala kamatá, naʻe fakahaaʻi ai ʻe he taha ʻo e ongo talatalaakí ʻa e ʻita ʻi he ʻikai malava ʻa e ongo fakamaauʻanga ʻe ua ki muʻá ke ʻiloʻi ʻoku halaia ʻa Tokoua Margaryan. Kae kehe, ʻi he taimi ko ení, ko e tokotaha talatalaakí ia naʻe fakahohaʻasí pea fakafehuʻi fakafihi ia ʻe he toko fā ʻo e kau fakamāú. Naʻe tafuluʻi ʻe he fakamaau ʻe taha ʻa e tokotaha talatalaakí ʻi heʻene feinga ke fakatupu maumau ki he Fakamaauʻangá ʻaki ʻene fakakau ʻa e ngāue fakamalangá mo e tuʻunga taʻelēsisita ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi heʻene toe ʻeke fekauʻaki mo Tokoua Margaryan—ʻa ia ʻoku ʻikai ha taha ʻia kinaua ʻe fakahaaʻi ko ha hia ʻi he Kupu 244. Naʻe fakamatalaʻi leva ʻe he fakamāú ʻa e ngaahi tōʻonga ʻa e talatalaakí ko e “fakatanga fakafou ʻi ha keisi faihia.” Naʻe lave ʻa e fakamaau ʻe taha ki he ngaahi keisi kehekehe ʻi he Fakamaauʻanga ʻIulopé ʻa ia naʻe tali ai ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ko ha “lotu ʻiloa” ʻoku ʻi ai ʻene totonu ke maluʻi ʻe he Konivēsio ʻa ʻIulope ki he Ngaahi Totonu ʻa e Tangatá. Lolotonga ʻa e taimi ko ení, naʻe kalanga ai ha pātele ʻi he loki fakamaauʻangá ko e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻoku nau veuveuki ʻa e puleʻangá. Naʻe tuʻutuʻuni ʻe he fakamaauʻangá kiate ia ke ne fakalongolongo.
Naʻe ui mai leva ʻe he kau fakamāú ʻa Lyova Margaryan mei he kau fanongó—ko ha ngāue ne teʻeki hoko ki muʻa ʻi he fakamaauʻanga māʻolunga ko ení. Naʻe fai ʻe Tokoua Margaryan ha fakamoʻoni lelei fekauʻaki mo e tuʻunga faka-Kalisitiane ʻo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻi he ngaahi ʻīsiu kehekehe. (Maake 13:9) Hili hano aleaʻi nounou, naʻe foki mai ʻa e Fakamaauʻangá ʻo poupouʻi loto-taha ʻa e tuʻutuʻuni “ʻikai halaiá.” Naʻe hā mahino ʻa hono maʻu ʻe Tokoua Margaryan ha nonga. ʻI heʻenau tuʻutuʻuni naʻe tohí, naʻe pehē ai ʻe he Fakamaauʻangá: “Ko e ngāue ko eni [ʻa Lyova Margaryan] ʻoku ʻikai ha tui ko ha faihia ia ʻi ha lao kuo tuʻú, pea ko e faʻahinga tukuakiʻi ko ení ʻoku fepaki ia mo e Kupu 23 ʻo e Konisitūtone ʻa ʻAmīniá pea mo e Kupu 9 ʻo e Konivēsio ʻa ʻIulopé.”
Ngaahi Ola ʻo e Tuʻutuʻuní
Kapau naʻe lavameʻa ʻa e talatalaakí, naʻe mei fakaʻatā ai ʻa e hala ki he ngāue fakalao ki he kau mātuʻa Fakamoʻoni kehe ʻi he ngaahi fakatahaʻanga kotoa ʻi ʻAmīniá. ʻOku ʻi ai ʻa e ʻamanaki, ko e tuʻutuʻuni mahino naʻe tuku mai ʻe he Fakamaauʻangá te ne taʻofi ai ha fakahohaʻasi pehē. Ko ha tuʻutuʻuni ʻikai lelei naʻe mei lava ke toe hoko ia ko ha ʻuhinga loi ke hokohoko atu ai ʻa e fakaʻikaiʻi ke lēsisita ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. Ko e meʻa mālō ia, kuo hanga ʻe he Fakamaauʻangá he taimí ni ʻo toʻo ʻa e ʻuhinga loi ko ení.
ʻE tala ʻe he taimí pe ʻe fakaʻatā ha lēsisita ki he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihova laka hake he toko 7,000 ʻi he fonuá ni. Lolotonga iá, ʻoku kei moʻui ʻa e lotu moʻoní pea lele lelei ʻi he “fonua ko Alalate.”
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e ʻuhinga ia ʻe taha ʻoku fakafekauʻaki ai ʻe he kau ʻAmīniá honau fonuá mo e Moʻunga ʻAlalaté. ʻI he taimi ʻo onoʻahó, ko ʻAmīniá ko ha fuʻu puleʻanga lahi ia ʻa ia ko hono feituʻú naʻá ne kāpui ʻa e ngaahi moʻunga ko iá. Ko ia ai, ʻi he Aisea 37:38 ko e liliu Sepituakini Kalisi ʻo e Tohitapú ʻoku liliuʻi ai ʻa e kupuʻi lea “fonua ko Alalate” ko e “ʻAmīnia.” Ko e Moʻunga ʻAlalaté ʻoku tuʻu ia he taimí ni ʻi Toake, ʻo ofi ki hono kauʻāfonua fakahahaké.
[Fakatātā ʻi he peesi 12]
Ko Lyova Margaryan ʻi heʻene hopó
[Fakatātā ʻi he peesi 13]
Ko Tokoua Margaryan mo hono fāmilí