LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • w08 1/1 p. 14-17
  • ʻOku Fehoanaki ʻa e ʻEvalūsiō mo e Tohi Tapú?

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • ʻOku Fehoanaki ʻa e ʻEvalūsiō mo e Tohi Tapú?
  • Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2008
  • Kaveinga Tokoni
  • Fakamatala Meimei Tatau
  • ʻI he Kei Toko Taha ʻa e Tangatá
  • Faai Hifo ʻa e Tangatá mei he Haohaoá
  • Te Ke Tui ki he ʻEvalūsiō mo e Lotu Faka-Kalisitiané?
  • ʻUhinga ʻOku Tohoaki Ai ʻe he ʻEvalūsiō ʻa e Kakaí
  • Tui ki he Tokotaha-Fakatupú Makatuʻunga ʻi he Fakamoʻoni
  • Naʻe Ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻEvalūsiō ke Fakatupu ʻa e Faʻahinga Moʻui Kehekehe?
    Tali ʻo e Ngaahi Fehuʻi Fakatohitapú
  • ʻOku Totonu Ke U Tui ki he ʻEvalūsiō?
    Tali ki he Fehuʻi ʻe 10 ʻOku ʻEke ʻe he Toʻutupú
Ko e Taua Leʻo ʻOku Fanongonongo Ai ʻa e Puleʻanga ʻo Sihová—2008
w08 1/1 p. 14-17

ʻOku Fehoanaki ʻa e ʻEvalūsiō mo e Tohi Tapú?

ʻOKU lava nai ke pehē naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻevalūsiō ke ngaohi ʻaki ʻa e tangatá mei he fanga manú? Naʻe fakataumuʻa nai ʻe he ʻOtuá ʻa e pekitīliá ke tupu ʻo hoko ko ha ika pea hoko atu ai ko ha manu ngaolo pea ki ha manu totolo, pea faifai pē kuo hoko mai ai ʻa e matakali ʻo e fanga ngelí ʻo hoko leva ko e tangata? ʻOku taukaveʻi ʻe he kau faisaienisi mo e kau taki lotu ʻe niʻihi ʻoku nau tui fakatouʻosi ki he fakakaukau ʻevalūsioó mo e fakamatala ʻa e Tohi Tapú ki he fakatupú. ʻOku nau pehē ko e tohi Senesí ʻi he Tohi Tapú ko ha talanoa fakatātā pē ia. Mahalo pē nai naʻá ke fifili, ‘ʻOku fehoanaki ʻapē ʻa e fakakaukau ko ia ko e tangatá naʻe tupu mei he fanga manú pea mo e lau ʻa e Tohi Tapú?’

Ko hono mahinoʻi ko ia hotau tupuʻangá ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki hono mahinoʻi ko hai kitautolu, ko ʻetau ʻalú ki fē, pea te tau moʻui fēfē. Ko e ʻilo pē ko ia ki he tupuʻanga ʻo e tangatá ʻe lava ke tau toki mahinoʻi ai ʻa e ʻuhinga hono fakaʻatā ʻe he ʻOtuá ʻa e faingataʻá pea mo ʻene taumuʻa ko ia ki he kahaʻu ʻo e tangatá. Heʻikai lava ke tau maʻu ha vahaʻangatae lelei mo e ʻOtuá ʻo kapau ʻoku tau veiveiua pe ko ia koā hotau Tokotaha-Fakatupú. Fēfē ke tau sivisiviʻi angé pe ko e hā e lau ʻa e Tohi Tapú ki he tupuʻanga ʻo e tangatá, ko hono tuʻunga ʻi he taimi ní, pea mo hono kahaʻú foki. Pea te tau toki vakai leva pe ʻoku fehoanaki nai ʻa e fakakaukau ʻo e ʻevalūsiō pea mo e Tohi Tapú.

ʻI he Kei Toko Taha ʻa e Tangatá

ʻOku taukaveʻi lahi ʻe he kau faiʻevalūsiō ko ha fanga manu tokolahi naʻe tupu māmālie mei ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo fakaʻikaiʻi naʻe ʻikai ke ʻi ai nai ha taimi naʻe toko taha ai ʻa e tangatá. Ka neongo ia, ʻoku ʻomai ʻe he Tohi Tapú ha fakamatala ʻoku kehe ange ia. ʻOku pehē aí ko ʻetau tupú mei he tangata pē ʻe taha, ʻa ia ko ʻĀtama. ʻOku fakamatala ʻa e Tohi Tapú kia ʻĀtama ko ha tokotaha moʻoni. ʻOkú ne fakahaaʻi mai kia kitautolu ʻa e hingoa ʻo hono uaifí pea mo e niʻihi ʻene fānaú. ʻOku toe fakaikiiki mai ai ʻa e ngāue naʻá ne faí, ko e hā naʻá ne leaʻakí, taimi naʻá ne moʻui aí, pea mo e taimi naʻá ne mate aí. Naʻe ʻikai vakai ʻa Sīsū ki he fakamatala ko iá ko ha talanoa fakatātā pē ia ki he kakai ʻikai ako leleí. ʻI heʻene lea ki he kau taki lotu naʻe ako leleí, naʻá ne pehē: “Ne ʻikai te mou lau koā, Ko ia naʻa ne ngaohi ʻa e kakai ʻi he kamataʻanga naʻa ne ngaohi tangata mo fefine kinautolu?” (Mātiu 19:3-5) Naʻe ʻohake leva ʻe Sīsū ʻa e lea kau kia ʻĀtama mo ʻIvi ʻa ia naʻe lēkooti ʻia Senesi 2:24.

Ko Luké, ko ha tokotaha-tohi Tohi Tapu ia pea ko ha faihisitōlia fakamātoato foki, naʻá ne fakahaaʻi ko ʻĀtamá ko ha tangata ʻa ia ko ha tokotaha moʻoni pē ia hangē ko Sīsū. Naʻe fakatotoloʻi ʻe Luke ʻa e laine hohoko ʻo Sīsuú ʻo aʻu ki he ʻuluaki tangatá ʻa ʻĀtama. (Luke 3:23-38) ʻIkai ko ia pē, ʻi he taimi naʻe lea ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki ha kau fanongo ʻa ia naʻe kau ai ʻa e kau filōsefa naʻa nau ako ʻi he ngaahi ʻapiako ʻiloa ʻi Kalisí, naʻá ne tala kia kinautolu: “‘Ko e Otua ko iá, ko ia naʻá ne ngaohi ʻa māmani mo e meʻa kotoa ʻoku ʻi aí . . . naʻá ne fakatupu mei he tangata ʻe toko taha pē ʻa e ngaahi matakali kotoa ʻi māmani.” (Fakaʻītali ʻamautolu; Ngāue 17:24-26, Ko e Taulua) ʻOku mahino maí, ʻoku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ko ʻetau tukuʻau mai mei he ‘tangata be taha.’ ʻOku fehoanaki nai ʻa e meʻa ʻoku tala ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e tupuʻanga ʻo e tangatá pea mo e ʻevalūsiō?

Faai Hifo ʻa e Tangatá mei he Haohaoá

Fakatatau ki he lau ʻa e Tohi Tapú, naʻe haohaoa hono ngaohi ʻe Sihova ʻa e ʻuluaki tangatá. ʻOku ʻikai lava ʻe he ʻOtuá ke ne ngaohi ha meʻa ʻi ha tuʻunga taʻehaohaoa. ʻOku pehē ʻe he fakamatala ki he fakatupú: “Pea naʻe fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e tangata ʻi he imisi oʻona . . . Pea naʻe ʻafio ʻa e ʻOtua ki he meʻa kotoa pe kuo ne ngaohi, pea tā kuo lelei ʻaupito.” (Senesi 1:27, 31) Ko ha tokotaha fēfē nai ha tangata ʻoku haohaoa?

Ko ha tangata haohaoa ʻokú ne maʻu ʻa e tauʻatāina ke fili pea ʻoku lava ke ne faʻifaʻitaki kakato ki he ngaahi ʻulungāanga ʻo e ʻOtuá. ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Nae gaohi ae tagata e he Otua i he agatonu; ka kuo nau kumi ki he gaahi filioi lahi.” (Koheleti 7:29, PM) Naʻe fili ʻa ʻĀtama ia ke angatuʻu ki he ʻOtuá. ʻI heʻene angatuʻú, naʻe mole ai meia ʻĀtama ʻa e haohaoa naʻá ne maʻu mo hono hakó. Ko e faai hifo ko ia ʻa e tangatá mei he haohaoá ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku tau faʻa ongoʻi loto-mamahi aí, neongo ʻoku tau fiemaʻu ke fai ʻa e meʻa ʻoku totonú. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “ʻOku ʻikai ko e meʻa ʻoku ou fie fai ʻa ia ʻoku ou fai; ka ko e meʻa ʻoku ou fehiʻa ki ai, ko ia ʻoku ou fai.”—Loma 7:15.

Ko ha tangata haohaoa ʻe malava ke ne moʻui taʻengata ʻi he sino moʻui lelei haohaoa ʻo fakatatau ki he lau ʻa e Tohi Tapú. ʻOku mahino lelei ia mei he meʻa naʻe folofola ʻaki ʻe he ʻOtuá kia ʻĀtamá, he kapau naʻe ʻikai ke talangataʻa ʻa e ʻuluaki tangatá ki he ʻOtuá, heʻikai pē ke ne mate. (Senesi 2:16, 17; 3:22, 23) Naʻe ʻikai ke mei fakahaaʻi ʻe Sihova ia “kuo lelei” ʻa e tangatá hili hono fakatupú kapau naʻe ʻi he tangatá ha hehema ke hoko ʻo puke pe angatuʻu. Ko e faai hifo ko ia mei he haohaoá ʻoku fakamatalaʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻoku laveangofua ai ki he mahamahaki mo e taʻekakato ʻa hotau sinó, neongo naʻe fakaofo hono ngaohi iá. Ko ia ai, ko e ʻevalūsiō ʻoku ʻikai ke fehoanaki ia mo e Tohi Tapú. ʻOku fakahaaʻi ʻe he ʻevalūsiō ko e tangata ʻi he ʻaho ní ko e tuʻunga māʻolunga ia kuo aʻu ki ai ʻa e fanga manú. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ia ko e tangata ʻi he ʻaho ní ko e hako tukufakaholo kuo faai hifo ia ʻo ha tangata haohaoa.

Ko e fakakaukau ko ia ʻo pehē naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻevalūsiō ki hono faʻu ʻo e tangatá ʻoku ʻikai foki ke fehoanaki ia mo e lau ʻa e Tohi Tapú kau ki he ʻulungāanga ʻo e ʻOtuá. Kapau ko e ʻOtuá naʻá ne tataki ʻa e hokohoko ʻo e ʻevalūsiō, ʻe ʻuhinga nai ko ia pē ia naʻá ne tataki ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ki he tuʻunga lolotonga ʻo e mahamahakí mo e loto-mamahí. Ka ʻi hono kehé, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e ʻOtuá: “Ko Makatuʻu ia—ʻoku haohaoa ʻene ngaue; ko ʻene ngaahi founga kotoa ʻoku fakakonisitutone: Ko e ʻOtua ʻo e Moʻoni, pea taʻe haʻane hala, ko e faitotonu ia mo haohaoa. Kuo nau fai kākā ki ai (talaʻehai ko ʻene fanau, ko honau mele pe).” (Teutalonome 32:4, 5) Ko ia ai, ko e faingataʻaʻia ko ia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he taimi ní, ʻoku ʻikai ko e ola ia hano ngāueʻaki ʻe he ʻOtuá ʻa e ʻevalūsiō. Ko e ola ia ʻo e fakamoleki ʻe he tangata pe ʻe toko taha ʻa e haohaoá meiate ia pea pehē ki hono hakó ʻi heʻene angatuʻu ki he ʻOtuá. Sai, kuo tau ʻosi lāulea eni kia ʻĀtama, ka tau sio angé kia Sīsū. ʻOku fehoanaki ʻa e ʻevalūsiō mo e meʻa ʻoku tala ʻe he Tohi Tapú kau kia Sīsuú?

Te Ke Tui ki he ʻEvalūsiō mo e Lotu Faka-Kalisitiané?

“Naʻe pekia ʻa Kalaisi koeʻuhi ko ʻetau ngaahi angahala.” Hangē ko ia kuo mou ʻosi meaʻí, ko e taha ia ʻa e ngaahi akonaki tefito ʻo e lotu faka-Kalisitiané. (1 Kolinito 15:3; 1 Pita 3:18) Ke tau vakai ki he ʻuhinga ʻoku ʻikai fehoanaki ai ʻa e ʻevalūsiō mo e fakamatala ko iá, ʻoku fiemaʻu ke tau muʻaki mahinoʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku ui ai kitautolu ʻe he Tohi Tapú ko e kau angahalá mo e meʻa ʻoku fai ʻe he angahalá kia kitautolú.

ʻOku tau angahala kotoa ʻi he ʻuhinga ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo faʻifaʻitaki kakato ki he ngaahi ʻulungāanga lāngilangiʻia ʻo e ʻOtuá, hangē ko ʻene ʻofá mo e fakamaau totonú. Ko ia ai, ʻoku pehē ʻe he Tohi Tapú: “Kuo faiangahala kotoa pe, pea ʻoku ʻikai te nau aʻusia ʻa e hōifua ʻa e ʻOtua.” (Loma 3:23) ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ko e angahalá ʻokú ne fakatupunga ʻa e maté. ʻOku pehē ʻe he 1 Kolinito 15:56: “Ko e huhu ʻa e mate ko e angahala.” Ko ʻetau angahalaʻia tukufakaholó ʻoku fakatuʻunga tefito ai ʻetau mahamahakí. Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻoku ʻi ai ʻa e fehokotaki ʻi he vahaʻa ʻo e mahamahakí pea mo hotau tuʻunga angahalaʻiá. Naʻá ne pehē ai ki ha taha mamatea, “Kuo fakamolemole hoʻo ngāhi angahala,” pea tuʻu leva ʻa e tangatá ʻo ʻeveʻeva.—Mātiu 9:2-7.

ʻOku anga-fēfē hono tokoniʻi kitautolu ʻe he pekia ʻa Sīsuú? ʻOku fakafaikehekeheʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa ʻĀtama meia Sīsū Kalaisi ʻo pehē: “Hange tofu pe ʻoku mate kotoa pe ʻia Atama, pehe foki ʻe fakamoʻui hake kotoa pe ʻia Kalaisi.” (1 Kolinito 15:22) ʻI hono feilaulauʻi ʻene moʻuí, kuo totongi ai ʻe Sīsū ʻa e angahala naʻa tau maʻu meia ʻĀtamá. Ko ia ai, ko e toko taha kotoa pē ʻoku ngāueʻi ʻene tuí kia Sīsū pea talangofua kiate iá, te ne maʻu ʻa e meʻa naʻe fakamoleki ʻe ʻĀtamá—ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui taʻengatá.—Sione 3:16; Loma 6:23.

ʻOku lava nai ke ke mahinoʻi, ko e ʻevalūsiō ʻoku ʻikai ke fehoanaki ia mo e lotu faka-Kalisitiané? Kapau ʻoku tau veiveiua “ʻoku mate kotoa pe ʻia Atama,” ʻe lava fēfē ke tau ʻamanaki “ʻe fakamoʻui hake kotoa pe ʻia Kalaisi”?

ʻUhinga ʻOku Tohoaki Ai ʻe he ʻEvalūsiō ʻa e Kakaí

ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e ʻuhinga ʻoku hoko ai ʻa e akonaki peheé hangē ko e ʻevalūsiō ʻo manakoá. ʻOku pehē ai: “Koeʻuhi ʻe faifai pea hoko ha kuonga, ʻa ia ʻe ʻikai te nau kātaki ai ʻa e tokateline haohaoa; ka te nau fokotuʻuniu hanau kau akonaki, ʻo fakatatau ki he ngaahi holi ʻanautolu, he veli honau telinga: pea te nau leʻei honau telinga mei he moʻoni, ka nau tafoki ki he ngaahi talatupuʻa.” (2 Timote 4:3, 4) Neongo ʻoku faʻa ʻasi ʻa e ʻevalūsiō ʻi he lea fakasaienisí, ko hono moʻoní ko ha foʻi akonaki fakalotu pē ia. ʻOkú ne akoʻi ai ʻa e filōsofia ki he anga ʻo e vakai ki he moʻuí pea mo e tuʻunga ʻo e fakakaukau ki he ʻOtuá. Ko ʻene ngaahi tuí ʻoku hā lelei ʻi he tuʻunga olopoto ia ki he ngaahi hehema siokita mo tauʻatāina ko ia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e tokolahi ko ia ʻoku nau tui ki he ʻevalūsiō ʻoku nau toe pehē ʻoku nau tui ki he ʻOtuá. ʻI he tuʻunga ko iá, ʻoku nau ongoʻi tauʻatāina ai ke fakakaukau ki he ʻOtuá ko e tokotaha ia naʻe ʻikai ke ne fakatupu ha ngaahi meʻa, ʻikai ke ne kaunoa ʻi he ngaahi meʻa ʻa e tangatá, pea heʻikai te ne fakamāuʻi ʻa e kakaí. Ko e faʻahinga tui ia ʻoku fie ongo ki ai ʻa e kakaí.

Ko e kau poupou ʻo e ʻevalūsiō ʻoku faʻa tataki kinautolu, ʻo ʻikai ʻaki ha moʻoniʻi meʻa, kae ʻaki ʻa e “ngaahi holi ʻanautolu”—mahalo ko ha holi ke talitali leleiʻi ʻi ha feohiʻanga fakasaienisi ʻa ia ʻoku tui ai ʻa e tokolahi ki he tokāteline ʻo e ʻevalūsiō. Ko Michael Behe, ko e palōfesa ʻi he ngāue fakapaiōkemisitulií ʻa ia naʻá ne fakamoleki ʻa e konga lahi ʻo ʻene moʻuí ʻi he ako ki he ngaahi ngāue fihi ʻi lotosino ʻoku fai ʻe he ngaahi sela moʻuí, naʻá ne fakamatala ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau akoʻi ʻa e ʻevalūsiō ki he faʻunga ʻo e selá ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha makatuʻunga ʻo ʻenau ngaahi taukaveʻí. ʻE lava nai ʻo hoko ʻa e ʻevalūsiō ʻi he tuʻunga siʻisiʻi ko eni ʻo e lēvolo fakamolekulá? “Ko e ʻevalūsiō fakamolekulá (ngaahi fōtunga foʻou ʻoku hā mei he ngaahi liliu ʻa e molekula DNA lolotonga ʻo e ʻi he lēvolo fakamolekulá) ʻoku ʻikai ke fakamafaiʻi fakasaienisi ia,” ko ʻene fakamatalá ia. “ʻOku halaʻatā ha tohi ia ʻi he ngaahi tohi fakasaienisí—ʻi he ngaahi pepa ongoongoá, ngaahi pepa makehé, pe ngaahi tohí nai—ʻoku fakamatala ai ne hoko moʻoni pe ʻe lava ke hoko ʻa e ʻevalūsiō fakamolekulá ʻi he ngāue fakapaiōkemí, pe ko ha tuʻunga ʻoku toe fihi ange. . . . Ko e taukaveʻi ko ia ʻoku ʻomai ʻe Darwin fekauʻaki mo e ʻevalūsiō fakamolekulá ko e hīkisia pē ia ʻikai ha fakamoʻoni.

Kapau ʻoku ʻikai maʻu ʻe he kau fai ʻevalūsiō ha ngaahi fakamoʻoni feʻungamālie ki heʻenau tuí, ko e hā nai ʻa e ʻuhinga ʻoku nau taukapoʻi mālohi ai ʻenau ngaahi fakakaukaú? ʻOku fakamatala ʻa Behe ʻo pehē: “ʻOku tokolahi ʻa e kakai, kau ai e kau faisaienisi tuʻu-ki-muʻa mo fakaʻapaʻapaʻi ʻi he feituʻu kotoa, ʻoku ʻikai te nau loto ke ʻilo ʻoku ʻi ai ha mālohi mahulu hake ʻi natula naʻá ne fakahoko ʻa e fakatupú.

ʻOku tohoaki ʻe he tokāteline ko ia ʻo e ʻevalūsiō ʻa e haʻa faifekau tokolahi ko ia ʻoku nau fiemaʻu ke hā ʻoku nau potó. ʻOku nau faitatau ai mo e faʻahinga naʻe lave ki ai ʻa Paula ʻi heʻene tohi ki he kau Kalisitiane ko ia ʻi Lomá. Naʻe tohi ai ʻe Paula: “Koeʻuhiā ko e ngaahi meʻa ʻa e ʻOtua ʻoku lāuʻilo ki ai, ʻoku eʻa ia ʻi honau loto; he naʻe ʻai ʻe he ʻOtua ke eʻa kiate kinautolu . . . ʻIo, naʻa mo e ngaahi meʻa oʻona ʻoku taʻehāmai, ka talu e ngaohi ʻo mamani mo e ha ia, ʻi hono ʻutangiʻi mei he ngaahi meʻa kuo ne ngaohi, ʻio, ʻa hono māfimafi mo hono ʻotua, ʻo fakatou lau itaniti; ko ia ʻoku ʻikai ai hanau haoʻanga: koeʻuhi neongo naʻa nau ʻilo ki he ʻOtua, ka naʻe ʻikai te nau fakahikihikiʻi ia pe fakafetaʻia, ʻo ngali ko e ʻOtua: kae kehe naʻe taka launoa ʻenau ngaahi fakakaukau; pea poʻuli tuʻu honau loto taʻeʻilo. Lolotonga ʻenau taukave ʻoku nau poto, naʻa nau hoko ʻo vale.” (Loma 1:19-22) Te ke fakaʻehiʻehi fēfē mei hono kākaaʻi koe ʻe he kau akonaki loí?

Tui ki he Tokotaha-Fakatupú Makatuʻunga ʻi he Fakamoʻoni

ʻOku fakamamafaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e mahuʻinga ʻo e fakamoʻoni ʻi he taimi ʻoku fakaʻuhinga ai ʻa e tuí. ʻOku pehē ai: “Ko e anga ʻo tui, ʻoku ne fakasino ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻamanekina, ʻoku ne mafakamoʻoni ʻa e ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ha.” (Hepelu 11:1) Ko e tui moʻoni ki he ʻOtuá ʻoku tonu ke fakatuʻunga ia ʻi he fakamoʻoni ʻa ia ʻoku fakahāhaaʻi ai ʻa e moʻoni ko ia fekauʻaki mo e Tokotaha-Fakatupú. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e feituʻu te ke lava ʻo maʻu ai ʻa e fakamoʻoni ko iá.

Naʻe tohi ʻe he tokotaha-tohi Tohi Tapu fakamānavaʻi ko ia ko Tēvitá ʻo pehē: “Teu fakamalo kiate koe; he oku fakamanavahe mo fakaofo hoku gaohi.” (Sāme 139:14, PM) Ko ʻete nofo hifo ko ia ke fakasio ʻa e fakaofo hono ngaohi hotau sinó pea mo e ngaahi meʻamoʻui kehé ʻoku tau ongoʻi māluʻia ai ʻi he poto ko ia hotau Tokotaha-Ngaohí. Ko e konga kotoa pē ʻo e ngaahi sisitemi ʻe laui afe ʻoku ngāue ʻi he sino ʻo e tangatá ʻa ia ʻoku nau fetokoniʻaki ʻo malava ke tau moʻui aí ʻoku haohaoa hono ngaohí. ʻOku toe fakaʻaliʻali mai ʻe he ʻuniveesi fakamatelié ni ʻa e fakamoʻoni ʻo e tonu hono fakafuofuaʻí pea ʻoku fokotuʻutuʻu maau foki. Naʻe tohi ʻe Tēvita: “Ko e ngaahi langi ʻoku nau tala ʻa e nāunauʻia ʻo e ʻOtua; pea ʻoku fakaha ʻe he ʻatā ʻa e ngaue ʻa hono nima.”—Sāme 19:1.

ʻOku hulu atu ʻa e ngaahi fakamoʻoni fekauʻaki mo hotau Tokotaha-Fakatupú ʻoku ʻomai tonu ʻe he Tohi Tapú. Ko hoʻo fakaʻatā ko ia ha taimi ke ke vakaiʻi ai ʻa e feongoongoi hono ngaahi tohi ko ia ʻe 66, ko e māʻolunga ʻa hono ngaahi tuʻunga fakaeʻulungāangá, pea mo e fakahoko ko ia ʻene ngaahi kikité ʻe ʻoatu ai kiate koe ha ngaahi fakamoʻoni lahi ʻaupito ko e tokotaha-faʻu ʻo e Tohi Tapú ʻa e Tokotaha-Fakatupú. Ko hono mahinoʻi ko ia ʻo e ngaahi akonaki ʻa e Tohi Tapú ʻe malava ke ke maʻu ai ha falala pau ko e Tohi Tapú, ʻoku moʻoni, ko e Folofola ia ʻa e Tokotaha-Fakatupú. Ko e fakatātaá, ʻi he taimi ʻokú ke mahinoʻi ai ʻa e akonaki Fakatohitapu ko ia hangē ko e tupuʻanga ʻo e faingataʻá, Puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ko e kahaʻu ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, pea mo e founga ke maʻu ai ʻa e fiefiá, te ke toki sio leva ki hono fakahāhaaʻi mahino ai ʻa e poto ʻo e ʻOtuá. Te ke toki maʻu ai ʻa e ongo tatau hangē ko ia naʻe maʻu ʻe Paulá ʻi he taimi naʻá ne tohi ai ʻo pehē: “ʻOiau! ʻene kilukilua ʻa e koloa mo e poto mo e ʻilomeʻa ʻa e ʻOtua! hono ʻikai taʻemahakulea ʻene ngaahi tuʻutuʻuni, mo taʻemafakatotoloa hono ngaahi founga!”—Loma 11:33.

ʻI hoʻo sivisiviʻi ko ia ʻa e ngaahi fakamoʻoní pea tupulaki hoʻo tuí, te ke toki hoko ai ʻo tuipau ko e taimi ko ia ʻokú ke lau ai ʻa e Tohi Tapú, ko hoʻo fakaongo ia ki he Tokotaha-Fakatupú. ʻOkú ne pehē: “Ko au naʻa ku ngaohi ʻa mamani, pea u fakatupu ʻa e tangata ʻoku ʻi ai: ko e nima oʻoku ni naʻe falo ʻa e ngaahi langi, pea naʻa ku fai tuʻutuʻuni ki honau hosite kotoa.” (Aisea 45:12) ʻOku pau foki heʻikai te ke fakaʻiseʻisa ʻi hoʻo feinga ko ia ke fakamoʻoniʻi kiate koe ko Sihova ʻa e Tokotaha-Fakatupu ʻo e meʻa kotoa pē.

[Fakamatala ʻi he peesi 14]

Naʻe tala ʻe he ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisi naʻe akó: “Ko e Otua . . . naʻá ne fakatupu mei he tangata ʻe toko taha pē ʻa e ngaahi matakali kotoa”

[Fakamatala ʻi he peesi 15]

ʻOku fakahaaʻi ‘ he ʻevalūsiō ko e tangata ʻi he ʻaho ní ko e tuʻunga māʻolunga ia kuo aʻu ki ai ʻa e fanga manú. ʻOku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ko e tangata ʻi he ʻaho ní ko e hako tukufakaholo kuo faai hifo ia ʻo ha tangata haohaoa

[Fakamatala ʻi he peesi 16]

“Ko e ʻevalūsiō fakamolekulá ʻoku ʻikai ke fakatuʻunga ia ʻi ha mafai fakasaienisi”

[Fakamatala ʻi he peesi 17]

Ko e fakaofo hono ngaohi ʻo e ngaahi meʻamoʻuí ʻoku tau ongoʻi māluʻia ai ʻi he poto ʻo hotau Tokotaha-Ngaohí

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share