-
Tauhi Maʻu ʻa e Melinó ʻi Ho FāmilíKo e Fakapulipuli ʻo e Fāmili Fiefiá
-
-
VAHE TAHATAHA
Tauhi Maʻu ʻa e Melinó ʻi Ho Fāmilí
1. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi te ne fakatupunga nai ʻa e ngaahi māvahevahe ʻi he ngaahi fāmilí?
FIEFIAĀ ka ko e faʻahinga ʻoku nau kau ki he ngaahi fāmili ʻa ia ʻoku ʻi ai ʻa e ʻofá, mahinó, mo e melinó. Fakatauange, ko hoʻoú fāmili ko ha fāmili pehē. ʻOku fakamamahi ke leaʻaki, ʻoku ʻikai malava ʻa e ngaahi fāmili taʻefaʻalaua ke feʻungamālie mo e fakamatala ko iá pea ʻoku nau māvahevahe ʻi ha ngaahi ʻuhinga. Ko e hā ʻokú ne fakamavahevaheʻi ʻa e ngaahi fāmilí? ʻI he vahé ni te tau lāulea ai ki he ngaahi meʻa ʻe tolu. ʻI he ngaahi fāmili ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai ke kau kotoa ʻa e ngaahi mēmipá ʻi he lotu tatau. ʻI he ngaahi fāmili kehé, ʻoku ʻikai nai ke maʻu ʻe he fānaú ʻa e ongo mātuʻa fakaenatula tatau. ʻI he niʻihi kehe, ko e fāinga ke maʻu ha moʻuí pe ko e holi ki he ngaahi meʻa fakamatelie lahi angé ʻoku hā ngali ʻokú ne fakamavahevaheʻi ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí. Neongo ia, ko e ngaahi tuʻunga ʻokú ne fakamavahevahe ha fāmili ʻe tahá ʻe ʻikai nai te ne uesia ʻe ia ha toe fāmili ʻe taha. Ko e hā ʻokú ne ʻai ʻa e faikehekehé?
2. Ko fē ʻoku hanga ki ai ʻa e niʻihi ki ha tataki ʻi he moʻui fakafāmilí, ka ko e hā ʻa e matavai lelei taha ʻo e tataki peheé?
2 Ko e meʻa tefito ʻe taha ko e anga ʻo e fakakaukaú. Kapau ʻokú ke feinga fakamātoato ke mahinoʻi ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa e tokotaha ʻe tahá, ngalingali ʻe lahi ange ai ʻa hoʻo ʻiloʻilo ki he founga ke maluʻi ai ha fāmili fāʻūtaha. Ko ha meʻa tefito hono uá ko e matavai ʻo ho tatakí. ʻOku muimui ʻa e kakai tokolahi ki he akonaki ʻa e kaungāngāué, ngaahi kaungāʻapí, kau faʻu kōlomu ʻi he nusipepá, pe ko e ngaahi tataki fakaetangata kehé. Neongo ia, kuo ʻiloʻi ʻe he niʻihi ʻa e meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻo fekauʻaki mo honau tuʻungá, pea nau toki ngāueʻaki leva ʻa e meʻa kuo nau akó. ʻOku malava fēfē ke tokoniʻi ha fāmili ʻi hono fai ení ke tauhi maʻu ai ʻa e melinó ʻi he ʻapí?—2 Timote 3:16, 17.
KAPAU ʻOKU MAʻU ʻE HO HUSEPĀNITÍ HA TUI KEHE
Feinga ke mahinoʻi ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa e tokotaha ʻe tahá
3. (a) Ko e hā ʻa e akonaki ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e mali mo ha taha ʻi ha tui kehé? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni tefito ʻe niʻihi ʻoku ngāueʻaki kapau ko e hoa mali ʻe tahá ko ha tokotaha tui pea ʻoku ʻikai pehē ʻa e tokotaha kehé?
3 ʻOku faleʻi mālohi mai ʻa e Tohitapú kiate kitautolu ʻo fakafepakiʻi ʻa e mali mo ha taha ʻokú ne maʻu ha tui fakalotu kehé. (Teutalonome 7:3, 4; 1 Kolinito 7:39) Kae kehe, mahalo pē, kuó ke ako ʻa e moʻoni mei he Tohitapú hili hoʻo malí ka naʻe ʻikai pehē ʻa ho husepānití. Ko e hā leva ʻe hokó? Ko e moʻoni, ʻoku kei mohu ʻuhinga pē ʻa e ngaahi fuakava ʻo e nofo malí. (1 Kolinito 7:10) ʻOku fakamamafaʻi ʻe he Tohitapú ʻa e tuʻumaʻu ʻa e haʻi ʻo e nofo malí pea fakalototoʻaʻi ʻa e kakai malí ke nau fakaleleiʻi ʻenau ngaahi faikehekehé kae ʻikai ke hola meiate kinautolu. (Efeso 5:28-31; Taitusi 2:4, 5) Fēfē leva, kapau ʻoku fakafepaki mālohi ho husepānití ki hoʻo tōʻongaʻaki ʻa e lotu ʻa e Tohitapú? Te ne feinga nai ke taʻofi koe mei he ʻalu ki he ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá, pe te ne pehē nai ʻoku ʻikai te ne loto ke ʻalu ʻa hono uaifí ʻi he fale ki he falé, ʻo talanoa fekauʻaki mo e lotú. Ko e hā te ke faí?
4. ʻI he founga fē ʻoku lava ai ke fakahaaʻi ʻe ha uaifi ʻa e kaungāongoʻí kapau ʻoku ʻikai kau ʻa hono husepānití ʻi heʻene tuí?
4 ʻEke hifo kiate koe, ‘Ko e hā ʻoku ongoʻi pehē ai ʻa hoku husepānití?’ (Palovepi 16:20, 23) Kapau ʻoku ʻikai moʻoni te ne mahinoʻi ʻa e meʻa ʻokú ke faí, te ne hohaʻa nai ʻo fekauʻaki mo koe. Pe ʻokú ne ʻi he malumalu nai ʻo ha tenge mei hono ngaahi kāingá koeʻuhi ko e ʻikai te ke kei kau ʻi he ngaahi anga fakafonua ʻe niʻihi ʻa ia ʻoku mahuʻinga kiate kinautolú. “ʻI he nofo tokotaha ʻi he falé, naʻá ku ongoʻi līʻekina,” ko e lea ia ʻa ha husepāniti ʻe taha. Naʻe ongoʻi ʻe he tangatá ni kuo mole meiate ia ʻa hono uaifí ki ha lotu. Neongo ia naʻe taʻofi ia ʻe heʻene pōlepolé mei hono fakahaaʻi naʻá ne taʻelatá. ʻE fiemaʻu nai ʻe ho husepānití ʻa e fakafiemālie ʻa ia ko hoʻo ʻofa kia Sihová ʻoku ʻikai ʻuhinga ia aí ʻokú ke ʻofa he taimí ni ʻi ho husepānití ʻo siʻisiʻi ange ʻi hoʻo ʻofa kiate ia ʻi he kuohilí. Fakapapauʻi ke fakamoleki ha taimi mo ia.
5. Ko e hā ʻa e mafamafatatau kuo pau ke tauhi ʻe he uaifi ʻa ia ko hono husepānití ʻoku ʻi ha tui kehé?
5 Kae kehe, ʻoku ʻi ai ʻa e meʻa ʻoku toe mahuʻinga ange ia kuo pau ke fakakaukau ki ai kapau ʻokú ke fiemaʻu ke fekuki fakapotopoto mo e tuʻungá. ʻOku enginaki mai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ki he ngaahi uaifí: “Fakavaivai [“anganofo,” NW] akimoutolu ki ho mou unoho o moutolu, he oku gali ia i he Eiki.” (Kolose 3:18, PM) Ko ia, ʻoku fakatokanga mai ai ʻo fekauʻaki mo ha laumālie ʻo e faʻifaʻitelihá. Tānaki atu ki ai, ʻi he pehē “he oku gali ia i he Eiki,” ʻoku fakahaaʻi ʻe he konga Tohitapu ko ení ko e anganofo ki hoto husepānití ʻoku totonu ke toe fakakaukau ki ai ko e anganofo ia ki he ʻEikí. Kuo pau ke ʻi ai ha mafamafatatau.
6. Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku totonu ke manatuʻi ʻe ha uaifi Kalisitiane?
6 Ki ha Kalisitiane, ko hono maʻu ʻa e ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá pea mo e faifakamoʻoni ki he niʻihi kehé ʻo fekauʻaki mo ʻete tui makatuʻunga ʻi he Tohitapú ko e ongo tafaʻaki mahuʻinga ia ʻo e lotu moʻoní ʻa ia ʻoku ʻikai fiemaʻu ke liʻaki. (Loma 10:9, 10, 14; Hepelu 10:24, 25) Ko e hā leva te ke faí, kapau ʻoku fekauʻi hangatonu koe ʻe ha tangata ke ʻoua te ke fai ki ha fiemaʻu fakahangatonu ʻa e ʻOtuá? Naʻe talaki ʻe he kau ʻapositolo ʻa Sīsū Kalaisí: “ʻOku totonu pe ke fai ki he pule ʻa e ʻOtua ʻi he pule ʻa e tangata.” (Ngāue 5:29) ʻOku tokonaki mai ʻe heʻenau faʻifaʻitakiʻangá ha meʻa naʻe hoko ki muʻa ʻa ia ʻoku kaunga ki he ngaahi tuʻunga lahi ʻi he moʻuí. ʻE hanga ʻe he ʻofa kia Sihová ʻo ueʻi koe ke ke ʻoange kiate ia ʻa e līʻoa ʻoku ʻaʻana totonu iá? ʻI he taimi tatau, ʻe fakatupunga ʻe hoʻo ʻofa mo e ʻapasia ki ho husepānití ke ke feinga ke fai eni ʻi ha founga ʻa ia ʻokú ne ala talí?—Mātiu 4:10; 1 Sione 5:3.
7. Ko e hā ʻa e fakapapau kuo pau ke maʻu ʻe ha uaifi Kalisitiane?
7 Naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū ʻe ʻikai ke ala lava maʻu pē ʻa e meʻá ni. Naʻá ne fakatokanga ʻo pehē koeʻuhi ko e fakafepaki ki he lotu moʻoní, ko e ngaahi mēmipa ʻoku tui ʻo e ngaahi fāmili ʻe niʻihi te nau ongoʻi fakamavaheʻi, ʻo hangē kuo hoko mai ha heletā ʻi honau vahaʻá mo e toenga ʻo e fāmilí. (Mātiu 10:34-36) Naʻe hokosia eni ʻe ha fefine ʻi Siapani. Naʻe fakafepakiʻi ia ʻe hono husepānití ʻo feʻunga mo e taʻu ʻe 11. Naʻá ne ngaohikoviʻi anga-fefeka ia pea toutou lokaʻi ia ʻi tuʻa mei he falé. Ka naʻá ne kītaki. Naʻe tokoniʻi ia ʻe he ngaahi kaumeʻa ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané. Naʻá ne lotu taʻetuku pea maʻu ʻa e fakalototoʻa lahi mei he 1 Pita 2:20. Naʻe tuipau ʻa e fefine Kalisitiane ko ení kapau te ne hanganaki tuʻumaʻu, ʻe ʻi ai ha ʻaho ʻe kau fakataha ai mo ia ʻa hono husepānití ʻi hono tauhi ʻo Sihová. Pea naʻá ne fai pehē.
8, 9. ʻOku totonu ke fēfē ʻa e ngāue ʻa ha uaifi ke kalofi ʻa hono ʻai ha ngaahi fakafaingataʻaʻiaʻanga ʻoku ʻikai fiemaʻu ki hono husepānití?
8 ʻOku lahi ʻa e ngaahi meʻa ʻaonga ʻe lava ke ke fai ke ueʻi ai ʻa e fakakaukau ʻa ho hoá. Ko e fakatātaá, kapau ʻoku fakafepaki ʻa ho husepānití ki hoʻo lotú, ʻoua ʻe ʻoange kiate ia ha ngaahi tupuʻanga totonu ke lāunga ai ʻi ha ngaahi tafaʻaki kehe. Tauhi ʻa e ʻapí ke maʻa. Tokanga ki ho fōtunga fakafoʻituituí. Loto-fiefoaki fakataha mo e ngaahi fakahāhā ʻo e ʻofá mo e houngaʻiá. ʻI he ʻikai fakaangá, hoko ʻo poupou. Fakahaaʻi ʻokú ke hanga kiate ia ki he tuʻunga-ʻulú. ʻOua ʻe faisāuni kapau ʻokú ke ongoʻi kuo fai atu ha hala kiate koe. (1 Pita 2:21, 23) Fai ha ngaahi fakaʻatā ki he taʻehaohaoa fakaetangatá, pea kapau ʻoku malanga hake ha fakakikihi, hoko anga-fakatōkilalo ʻo ʻuluaki kole fakamolemole.—Efeso 4:26.
9 ʻOua ʻe ʻai hoʻo maʻu ʻa e ngaahi fakatahá ke hoko ko ha ʻuhinga ia ke tōmui ai ʻa ʻene ngaahi houa kaí. Te ke toe fili nai ke kau ʻi he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané ʻi he ngaahi taimi ʻoku ʻikai ke ʻi ʻapi ai ʻa ho husepānití. ʻOku fakapotopoto ki ha uaifi Kalisitiane ke fakaʻehiʻehi mei he malanga ki hono husepānití ʻi he taimi ʻoku ʻikai te ne talitali lelei ai ení. Ka, ʻokú ne muimui ki he akonaki ʻa e ʻapositolo ko Pitá: “ʻA kau fefine, mou anganofo ki homou ngaahi husepaniti; koeʻuhi ka ai ha niʻihi ʻoku talangataʻa ki he folofola, heiʻilo ʻe maʻu mai kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi toʻonga ʻa honau ngaahi uaifi, kae ʻikai ʻaki ha lea; heʻenau mamata ki he maʻa ʻo hoʻomou fakafeangai mo taka ʻapasia.” (1 Pita 3:1, 2) ʻOku ngāue ʻo toe kakato ange ʻa e ngaahi uaifi Kalisitiané ʻi hono fakahāhā ʻa e ngaahi fua ʻo e laumālie ʻo e ʻOtuá.—Kaletia 5:22, 23.
ʻI HE TAIMI ʻOKU ʻIKAI TUI FAKA-KALISITIANE AI ʻA E UAIFÍ
10. ʻOku totonu ke fēfē ʻa e tōʻonga ʻa ha husepāniti tui ki hono uaifí kapau ʻokú ne ʻi ha tui kehe?
10 Fēfē kapau ko e husepānití ʻoku tui faka-Kalisitiané kae ʻikai ko e uaifí? ʻOku ʻomai ʻe he Tohitapú ʻa e fakahinohino ki he ngaahi tuʻunga peheé. ʻOkú ne pehē: “Kabau oku ai ha [tokoua] oku maʻu ae unoho taetui, bea oku loto lelei ia ke na nonofo, ke oua naa ne liaki ia.” (1 Kolinito 7:12, PM) ʻOku toe naʻinaʻi ai ki he ngaahi husepānití: “Mou ʻofa ki homou ngaahi uaifi.”—Kolose 3:19.
11. ʻOku lava fēfē ke fakahaaʻi ʻe ha husepāniti ʻa e ʻiloʻiló pea ngāueʻi fakapotopoto ʻa e tuʻunga-ʻulú ki hono uaifí kapau ʻoku ʻikai ke ne tui faka-Kalisitiane?
11 Kapau ko ha husepāniti koe ʻo ha uaifi ʻokú ne maʻu ha tui ʻoku kehe ia mei haʻaú, tokanga tautefito ke fakahaaʻi ʻa e ʻapasia ki ho uaifí pea fakaʻatuʻi ʻa ʻene ngaahi ongoʻí. ʻI he tuʻunga ko ha tokotaha lahí, ʻokú ne tuha mo ha tuʻunga ʻo e tauʻatāina ke fai ki heʻene ngaahi tui fakalotú, neongo kapau ʻoku ʻikai te ke loto-tatau mo ʻene ngaahi tuí. ʻI he ʻuluaki taimi te ke talanoa ai kiate ia fekauʻaki mo hoʻo tuí, ʻoua ʻe ʻamanekina ia ke ne liʻaki ʻa e ngaahi tui kuo fuoloa ʻene maʻú koeʻuhi ke ne fili ki ha meʻa foʻou. ʻI he ʻikai lea fakafokifā ʻo pehē ʻoku hala ʻa e ngaahi tōʻonga fakalotu kuó ne tauhi mai mo hono fāmilí ʻi ha taimi fuoloá, feinga anga-kātaki ke fakaʻuhinga mo ia mei he ngaahi Konga Tohitapú. Mahalo pē ʻokú ne ongoʻi līʻekina kapau ʻokú ke līʻoa ha taimi lahi ki he ngaahi ngāue ʻa e fakatahaʻangá. Te ne fakafepakiʻi nai ʻa hoʻo ngaahi feinga ke tauhi kia Sihová, ka ko e ʻuhinga tefitó nai pē eni: “ʻOku ou fiemaʻu lahi ange ʻa ho taimí!” Anga-kātaki. ʻI hoʻo fakaʻatuʻi anga-ʻofá, ʻe tokoniʻi nai ia ʻi ha taimi ke ne koloaʻaki ʻa e lotu moʻoní.—Kolose 3:12-14; 1 Pita 3:8, 9.
AKOʻI ʻA E FĀNAÚ
12. Neongo kapau ʻoku ʻi ha tui kehekehe ha husepāniti mo hono uaifí, ʻoku totonu ke fēfē ʻa hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú ʻi hono akoʻi ʻo ʻena fānaú?
12 ʻI ha fāmili ʻa ia ʻoku ʻikai ke fāʻūtaha ʻi he lotú, ʻoku hoko ai ʻa e fakahinohinoʻi fakalotu ʻo e fānaú ʻi he taimi ʻe niʻihi ko ha pole. ʻOku totonu ke ngāueʻaki fēfē ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú? ʻOku vaheʻi mai ʻe he Tohitapú ki he tamaí ʻa e fatongia tefito ki hono fakahinohinoʻi ʻa e fānaú, ka ʻoku toe maʻu ʻe he faʻeé ha ngafa mahuʻinga ke fakahoko. (Palovepi 1:8; fakafehoanaki mo Senesi 18:19; Teutalonome 11:18, 19.) Neongo kapau ʻoku ʻikai te ne tali ʻa e tuʻunga-ʻulu ʻo Kalaisí, ʻoku kei hoko pē ʻa e tamaí ko e ʻulu ʻi he fāmilí.
13, 14. Kapau ʻoku taʻofi ʻe he husepānití ʻa hono uaifí ʻi hono ʻave ʻa e fānaú ki he ngaahi fakataha faka-Kalisitiané pe ako mo kinautolú, ko e hā ʻe lava ke ne faí?
13 ʻOku ʻikai ke fakafepaki ʻa e ngaahi tamai taʻetui ʻe niʻihi kapau ʻoku fakahinohinoʻi ʻe he faʻeé ʻa e fānaú ʻi he ngaahi meʻa fakalotú. ʻOku fakafepaki ʻa e niʻihi kehe ia. Fēfē kapau ʻoku fakafisi ho husepānití ke fakaʻatā koe ke ke ʻave ʻa e fānaú ki he ngaahi fakataha ʻa e fakatahaʻangá pe aʻu ʻo taʻofi koe ʻi hono ako ʻa e Tohitapú mo kinautolu ʻi ʻapí? Kuo pau leva he taimí ni ke ke ʻai ke mafamafatatau ha ngaahi fatongia lahi—ko ho fatongia kia Sihova ko e ʻOtuá, ki ho ʻulu fakaehusepānití, pea ki hoʻo fānau ʻofeiná. ʻE lava fēfē ke ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni?
14 Ko e moʻoni te ke lotu ʻo fekauʻaki mo e meʻá ni. (Filipai 4:6, 7; 1 Sione 5:14) Ka ʻi hono fakamulitukú, ko koe ʻa e tokotaha kuo pau ke ke fili ʻa e ʻalunga ke fou aí. Kapau te ke hokohoko atu fakataha mo e fakapotopotó, ʻo ʻai ke mahino ki ho husepānití ʻoku ʻikai te ke poleʻi ʻa hono tuʻunga-ʻulú, ʻe faifai atu pē ʻo siʻi ʻa ʻene fakafepakí. Neongo kapau ʻoku taʻofi koe ʻe ho husepānití ʻi hono ʻave ʻa hoʻomo fānaú ki he ngaahi fakatahá pe ʻi hono fai ha ako Tohitapu anga-maheni mo kinautolu, ʻe kei lava pē ke ke akoʻi kinautolu. ʻI hoʻo fetalanoaʻaki fakaʻahó mo hoʻo faʻifaʻitakiʻanga leleí, feinga ke fakahūhū kiate kinautolu ha tuʻunga ʻo e ʻofa kia Sihová, tui ki heʻene Folofolá, ʻapasia ki he ongo mātuʻá—ʻo kau ai ʻa ʻenau tamaí—tokanga anga-ʻofa ki he kakai kehé, mo e houngaʻia ʻi he ngaahi tōʻonga ngāue totonú. Faifai atu pē, ʻe fakatokangaʻi nai ʻe he tamaí ʻa e ngaahi ola leleí pea houngaʻia nai ʻi he mahuʻinga ʻa hoʻo ngaahi feingá.—Palovepi 23:24.
15. Ko e hā ʻa e fatongia ʻo ha tamai tui ʻi hono akoʻi ʻo e fānaú?
15 Kapau ko ha husepāniti koe ʻa ia ko ha tokotaha tui pea ʻoku ʻikai pehē ʻa ho uaifí, kuo pau leva ke ke fua ʻa e fatongia ko hono tauhi hake hoʻomo fānaú “ʻi he akonaki mo e fakatonutonu fakaʻatamai ʻa Sihová.” (Efeso 6:4, NW) Lolotonga hono fai iá, ko e moʻoni, ʻoku totonu ke ke anga-lelei, ʻofa, mo fakaʻatuʻi ʻi hoʻo fekuki mo ho uaifí.
KAPAU KO HOʻO LOTÚ ʻOKU ʻIKAI KO E LOTU IA ʻA HOʻO ONGO MĀTUʻÁ
16, 17. Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapu kuo pau ke manatuʻi ʻe he fānaú kapau ʻoku nau tali ha tui ʻoku kehe mei he tui ʻa ʻenau ongo mātuʻá?
16 ʻOku ʻikai ke kei tātātaha ʻo aʻu ki he fānau īkí ʻa ʻenau ohi mai ʻa e ngaahi fakakaukau fakalotu ʻa ia ʻoku kehe mei he ngaahi fakakaukau fakalotu ʻa ʻenau ngaahi mātuʻá. Kuó ke fai ia? Kapau ko ia, ʻoku ʻi ai ʻa e faleʻi ʻa e Tohitapú kiate koe.
17 ʻOku pehē ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá: “Mou talangofua ʻi he ʻEiki ki hoʻomou matuʻa: he ko hono totonu ia. ‘Fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe.’” (Efeso 6:1, 2) ʻOku kau ki ai ʻa e ʻapasia fakapotopoto ki he ongo mātuʻá. Kae kehe, lolotonga ʻoku mahuʻinga ʻa e talangofua ki he ongo mātuʻá, kuo pau ke ʻoua ʻe fakahoko ia ʻo ʻikai tokanga ai ki he ʻOtua moʻoní. ʻI he taimi ʻoku hoko ai ha kiʻi tama ʻo lahi feʻunga ke ne kamata fai ha ngaahi filí, ʻokú ne fua ai ha tuʻunga lahi ange ʻo e fatongiá fekauʻaki mo ʻene ngaahi tōʻongá. ʻOku moʻoni eni ʻo ʻikai ʻi he fekauʻaki pē mo e lao fakamāmaní kae tautefito ʻi he fekauʻaki mo e lao fakaʻotuá. “Te tau taki taha fai ha fakamatala ki he ʻOtua maʻata,” ko e lau ia ʻa e Tohitapú.—Loma 14:12.
18, 19. Kapau ʻoku maʻu ʻe he fānaú ha lotu ʻa ia ʻoku kehe mei heʻenau ongo mātuʻá, ʻe lava fēfē ke nau tokoniʻi ʻenau ongo mātuʻá ke na mahinoʻi lelei ange ʻenau tuí?
18 Kapau ʻoku fakatupunga koe ʻe hoʻo ngaahi tuí ke fai ʻa e ngaahi liliu ʻi hoʻo moʻuí, feinga ke ke mahinoʻi ʻa e anga ʻo e fakakaukau ʻa hoʻo ongo mātuʻá. Ngalingali te na fiefia, kapau ko e ola ʻo hoʻo ako mo ngāueʻaki ʻa e ngaahi akonaki ʻa e Tohitapú, ʻokú ke hoko ai ʻo ʻapasia ange, talangofua ange, tōtōivi ange ʻi he meʻa ʻokú na fiemaʻu meiate koé. Kae kehe, kapau ʻoku toe fakatupunga koe ʻe hoʻo tui foʻoú ke ke talitekeʻi ʻa e ngaahi tui mo e ngaahi anga fakafonua ʻokú na tukulotoa fakafoʻituituí, te na ongoʻi nai ʻokú ke talitekeʻi ha tukufakaholo ʻa ia naʻá na feinga ke ʻoatu kiate koe. Te na toe manavahē nai ki haʻo lelei kapau ko e meʻa ʻokú ke faí ʻoku ʻikai ke manakoa ʻi he feituʻú pe kapau ʻokú ne afeʻi ʻa hoʻo tokangá mei he ngaahi ngāue ʻa ia ʻokú na ongoʻi ʻe lava ke tokoniʻi ai koe ke ke tuʻumālie fakamatelié. ʻE toe lava foki ke hoko ʻa e pōlepolé ko ha ʻā vahevahe. Ko hono moʻoní, te na ongoʻi nai, ʻokú ke pehē ʻe koe ʻokú ke tonu pea ʻokú na hala kinaua.
19 Ko ia ai, ʻi he vave taha ʻe ala lavá, feinga ke fokotuʻutuʻu ke feʻiloaki ʻa hoʻo ongo mātuʻá mo e niʻihi ʻo e kau mātuʻá pe ko e Kau Fakamoʻoni matuʻotuʻa kehe ʻi he fakatahaʻanga fakalotofonuá. Fakalototoʻaʻi ʻa hoʻo ongo mātuʻá ke na ʻaʻahi ki ha Fale Fakatahaʻanga ke na fanongo tonu ki he meʻa ʻoku fai ki ai ʻa e lāuleá pea ke na sio totonu pe ko e faʻahinga kakai fēfē ʻa e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová. ʻI he faai mai ʻa e taimí, ʻe molū hifo nai ai ʻa e fakakaukau ʻa hoʻo ongo mātuʻá. Naʻa mo e taimi ʻoku fakafepaki taʻeʻunua ai ʻa e ongo mātuʻá, ʻo fakaʻauha ʻa e tohi faka-Tohitapú, pea taʻofi ʻa e fānaú mei hono maʻu ʻa e ngaahi fakataha faka-Kalisitiané, ʻoku faʻa ʻi ai pē ʻa e ngaahi faingamālie ke lautohi ai ʻi ha feituʻu kehe, ke talanoa ai ki he kaungā Kalisitiané, pea ke faifakamoʻoni mo tokoniʻi ai ʻa e niʻihi kehé ʻikai ʻi he founga anga-mahení. ʻE toe lava foki ke ke lotu kia Sihova. Ko e kau talavou ʻe niʻihi ʻoku pau ke nau tatali kae ʻoua kuo nau lahi feʻunga ke nofo ai ʻi tuʻa mei he ʻapi fakafāmilí ki muʻa ke nau lava ʻo fai ha meʻa lahi ange. Kae kehe, ko e hā pē ʻa e tuʻunga ʻi ʻapí, ʻoua naʻa ngalo ke “fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe.” Fai hoʻo tafaʻakí ke tokoni ki he melino ʻi he ʻapí. (Loma 12:17, 18) Hiliō he meʻa kotoa, tuli ki he melino mo e ʻOtuá.
KO E POLE ʻO E HOKO KO HA MĀTUʻA-UÁ
20. Ko e hā ʻa e ngaahi ongoʻi ʻe maʻu nai ʻe he fānaú kapau ko ʻenau tamaí pe faʻeé ko ha mātuʻa-ua?
20 ʻI he ngaahi ʻapi lahi ko e tuʻunga ʻa ia ʻokú ne ʻomai ʻa e pole lahi tahá ʻoku ʻikai ke fakalotu ka ko e palopalema ʻi he fāmili-uá. ʻOku kau ʻi he ngaahi fāmili lahi he ʻahó ni ʻa e fānau mei he ngaahi mali ki muʻa ʻa e taha pe ko e ongo mātuʻá fakatouʻosi. ʻI ha fāmili pehē, ʻe hokosia nai ʻe he fānaú ʻa e meheka mo e tāufehiʻa pe mahalo ko ha fepaki ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo e mateakí. Ko hono nunuʻá, te nau fakaangaʻi nai ʻa e ngaahi feinga loto-moʻoni ʻa e mātuʻa-uá ke hoko ko ha tamai pe ko ha faʻē leleí. Ko e hā ʻe lava ke tokoni ke ʻai ke lavameʻa ha fāmili-uá?
Tatau ai pē pe ko ha mātuʻa totonu pe ko ha mātuʻa-ua, falala ki he Tohitapú ki heʻene tatakí
21. Neongo honau ngaahi tuʻunga makehé, ko e hā ʻoku totonu ai ke hanga ʻa e ngaahi mātuʻa-uá ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku maʻu ʻi he Tohitapú ki ha tokoní?
21 Fakatokangaʻi neongo ʻa e ngaahi tuʻunga makehé, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapu ʻoku ʻomai ai ʻa e lavameʻa ʻi he ngaahi fāmili kehé ʻoku toe ngāueʻaki foki ia ʻi heni. Ko hono tukunoaʻi a e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá, ʻi ha tuʻunga fakataimí, ʻe hā ngali te ne fakaleleiʻi ha palopalema kae ngalingali ʻe iku ia ki he loto-mamahi ʻamui ange. (Sāme 127:1; Palovepi 29:15) Fakatupulekina ʻa e potó mo e ʻiloʻiló—ʻa e poto ʻi hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotuá fakataha mo e fakakaukau atu ki he ngaahi ʻaonga tuʻuloá, pea mo e ʻiloʻilo ʻi hono ʻiloʻi ʻa e ʻuhinga ʻoku leaʻaki ai mo fai ʻa e ngaahi meʻa ʻe niʻihi ʻe he ngaahi mēmipa ʻi he fāmilí. ʻOku toe ʻi ai mo ha fiemaʻu ki he kaungāongoʻí.—Palovepi 16:21; 24:3; 1 Pita 3:8.
22. Ko e hā nai ʻe ʻilo ai ʻe he fānaú ʻoku faingataʻa ke nau tali ha mātuʻa-uá?
22 Kapau ko ha mātuʻa-ua koe, te ke manatuʻi nai ʻi he tuʻunga ko ha kaumeʻa ʻo e fāmilí, naʻe talitali lelei nai ai koe ʻe he fānaú. Ka ʻi he taimi naʻá ke hoko ai ko ʻenau mātuʻa-uá, kuo liliu nai ʻenau fakakaukaú. ʻI hono manatuʻi ʻa e mātuʻa fakaenatula ʻa ia ʻoku ʻikai ke kei nofo mo kinautolú, ʻe fāinga nai ai ʻa e fānaú fakataha mo ha fepaki ʻi he ngaahi tuʻunga ʻo e mateakí, ʻo lava nai ai ke nau ongoʻi ʻokú ke loto ke ʻave ʻa e ʻofa ʻoku nau maʻu ki he mātuʻa ʻoku ʻikai ʻi aí. ʻI he taimi ʻe niʻihi, te nau fakamanatu hangatonu atu nai ai kiate koe ʻoku ʻikai ko ʻenau tamaí koe pe ko ʻenau faʻeé. ʻOku fakamamahi ʻa e ngaahi lea peheé. Neongo ia, “ʻoua naʻa ʻoho ho loto ke ʻita.” (Koheleti 7:9) Ko e ʻiloʻilo mo e kaungāongoʻí ʻoku fiemaʻu ia koeʻuhi ke fekuki ai mo e ngaahi ongoʻi ʻa e fānaú.
23. ʻE fakahoko fēfē nai ʻa e akonakí ʻi ha fāmili ʻoku ʻi ai ha fānau-ua?
23 ʻOku mahuʻinga ʻa e ongo anga ko iá ʻi he taimi ʻokú te fakahoko ai ʻa e akonakí. Ko e akonaki tuʻumaʻú ʻoku mātuʻaki mahuʻinga. (Palovepi 6:20; 13:1) Pea koeʻuhi ʻoku ʻikai ke tatau ʻa e fānau kotoa, ʻe kehekehe nai ʻa e akonakí mei he tuʻunga ki he tuʻunga. ʻOku ʻiloʻi ʻe he ngaahi mātuʻa-ua ʻe niʻihi, ʻi he kamatá, ʻe lelei ange nai ki he mātuʻa fakanatulá ke ne fakahoko ʻa e tafaʻaki ko eni ʻo e tauhi fānaú. Neongo ia, ʻoku fiemaʻu, ke loto-tatau ʻa e ongo mātuʻá fakatouʻosi ki he akonakí, pea poupouʻi ia, ʻo ʻikai leleiʻia ʻi ha fānau totonu ʻo laka ia ʻi he fānau-uá. (Palovepi 24:23) ʻOku mahuʻinga ʻa e talangofuá, ka ʻoku fiemaʻu ke fai ha ngaahi fakaʻatā ki he taʻehaohaoá. ʻOua ʻe fuʻu hohaʻa tōtuʻá. Fai ʻa e akonakí ʻi he ʻofa.—Kolose 3:21.
24. Ko e hā ʻe lava ke tokoni ke afeʻi ʻa e ngaahi palopalema fakaeʻulungāngá ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi mēmipa ko e tangata pe fefine ʻi ha fāmili-uá?
24 ʻE lava ke fai ʻe he ngaahi fetalanoaʻaki fakafāmilí ʻa e meʻa lahi ke taʻofiʻaki ʻa e faingataʻá. ʻE lava ke tokoni ʻa e ngaahi meʻá ni ki he fāmilí ke hanganaki tokangataha ki he ngaahi meʻa mahuʻinga taha ʻi he moʻuí. (Fakafehoanaki mo Filipai 1:9-11.) ʻOku toe lava ke nau tokoniʻi ʻa e tokotaha taki taha ke sio ki he founga ʻe lava ke ne tokoni ai ki hono lavaʻi ʻa e ngaahi taumuʻa fakafāmilí. Tānaki atu ki ai, ko e ngaahi lāulea hangatonu fakafāmilí ʻoku lava ke ne afeʻi ʻa e ngaahi palopalema fakaeʻulungāngá. ʻOku fiemaʻu ke mahinoʻi ʻe he tamaiki fefiné ʻa e founga ʻo e teuteú mo e tōʻonga taau ke fai takatakai ʻi heʻenau tamai-uá pea mo ha fanga tuongaʻane-ua pē, pea ʻoku fiemaʻu ki he tamaiki tangatá ʻa e faleʻi ki he ʻulungaanga totonu ke fai ki heʻenau faʻē-uá pea mo ha fanga tuofāfine-ua pē.—1 Tesalonaika 4:3-8.
25. Ko e hā ʻa e ngaahi anga ʻoku lava ke tokoni ki hono tauhi ʻa e melinó ʻi ha fāmili-ua?
25 ʻI he fetaulaki mo e pole makehe ʻo e hoko ko ha mātuʻa-uá, hoko ʻo anga-kātaki. ʻOku fiemaʻu ʻa e taimi ke fakatupu ai ha ngaahi vahaʻangatae foʻou. Ko hono maʻu ʻa e ʻofa mo e ʻapasia ʻa e fānau ʻa ia ʻoku ʻikai haʻo haʻi fakaenatula mo kinautolú ʻe lava ke hoko ia ko ha ngāue lavaʻingataʻa. Ka ʻe malava. Ko ha loto poto mo ʻiloʻilo, fakataha mo ha holi mālohi ke fakahōifuaʻi ʻa Sihova, ʻa e kī ki he melinó ʻi ha fāmili-ua. (Palovepi 16:20) Ko e ngaahi anga peheé ʻoku toe lava ke ne tokoniʻi koe ke ke fekuki ai mo e ngaahi tuʻunga kehé.
ʻOKU VAHEVAHE HO ʻAPÍ ʻE HE NGAAHI NGĀUE FAKAMATELIÉ?
26. Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe lava ke vahevaheʻi ai ʻe he ngaahi palopalemá pea mo e ngaahi fakakaukau ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakamatelié ha fāmili?
26 Ko e ngaahi palopalema mo e ngaahi fakakaukau ʻo fekauʻaki mo e ngaahi meʻa fakamatelié ʻoku lava ke ne vahevahe ʻa e ngaahi fāmilí ʻi he ngaahi founga lahi. ʻOku fakamamahí, he ʻoku veuki ʻa e ngaahi fāmili ʻe niʻihi ʻe he ngaahi fakakikihi ʻi he paʻangá pea mo e holi ke hoko ʻo koloaʻiá—pe hoko ʻo kiʻi koloaʻia angé. Ko e ngaahi māvahevahé ʻe tupu nai ia ʻi he taimi ʻoku fakatou ngāue fakamāmani ai ʻa e ongo meʻá pea fakatupulekina ha fakakaukau “ko ʻeku paʻangá, ko hoʻo paʻanga.” Neongo kapau ʻoku kalofi ʻa e ngaahi fakakikihí, ʻi he taimi ʻoku fakatou ngāue ai ʻa e ongo meʻá te na maʻu nai ai ha taimi-tēpile ʻa ia ʻoku siʻi ai ʻa e taimi kiate kinauá. Ko ha hehema ʻoku tupulaki ʻi he māmaní ko e nofo mamaʻo ʻa e ngaahi tamaí mei honau ngaahi fāmilí ʻi ha ngaahi vahaʻa taimi lahi—ko e ngaahi māhina pe naʻa mo e ngaahi taʻu—koeʻuhi ke maʻu ha paʻanga lahi ange ia ʻi he meʻa ʻoku lava ke nau maʻu ʻi ʻapí. ʻE lava ke iku eni ki he ngaahi palopalema mātuʻaki mafatukituki.
27. Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihi ʻe lava ke ne tokoniʻi ha fāmili ʻi he malumalu ʻo e faingataʻa fakapaʻangá?
27 ʻOku ʻikai lava ke fokotuʻu ha ngaahi tuʻutuʻuni ki hono fakaleleiʻi ʻo e ngaahi tuʻunga ko ení, koeʻuhi ʻoku pau ke fekuki ʻa e ngaahi fāmili kehekehe mo e ngaahi faingataʻa pea mo e ngaahi fiemaʻu kehekehe. Neongo ia, ʻoku lava ke tokoni ʻa e faleʻi ʻi he Tohitapú. Ko e fakatātaá, ʻoku fakahaaʻi ʻi he Palovepi 13:10 (NW) ʻoku lava ke kalofi ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e ngaahi fāinga naʻe ʻikai fiemaʻu ʻaki ʻa e “fealeaʻaki fakatahá.” ʻOku kau ki he meʻá ni ʻa e ʻikai fakahaaʻi pē ʻo ʻete ngaahi fakakaukaú tonu ka ko e kumi ki ha fakahinohino pea kumi ki he anga ʻo e vakai ʻa e tokotaha ʻe tahá ki ha meʻá. ʻIkai ko ia pē, ko hono ngāueʻi ha patiseti moʻoní ʻe lava ke tokoni ia ke fakafāʻūtahaʻi ʻa e ngaahi feinga ʻa e fāmilí. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku fiemaʻu ai—mahalo ʻi ha tuʻunga fakataimi—ki he ongo meʻá fakatouʻosi ke na ngāue ʻi tuʻa mei he ʻapí ke tokangaʻi ʻa e ngaahi fakamole lahi ange, tautefito ʻi he taimi ʻoku ʻi ai ai ha fānau pe ko e faʻahinga kehe ke tokangaʻí. ʻI heʻene hoko ko e tuʻungá ení, ʻe lava ke fakapapauʻi ʻe he husepānití ki hono uaifí ʻoku kei ʻi ai pē hono taimi kiate ia. Ko ia fakataha mo e fānaú ʻoku lava ke nau tokoni anga-ʻofa ki he niʻihi ʻo e ngāue nai ʻa ē ʻokú ne fakahoko anga-maheni tokotahá.—Filipai 2:1-4.
28. Ko e hā ʻa e ngaahi fakamanatu, kapau ʻe fai ki ai, te ne tokoniʻi ha fāmili ke ngāue ki he fāʻūtahá?
28 Kae kehe, manatuʻi lolotonga ko e paʻangá ko ha meʻa ia ʻoku fiemaʻu ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa ko ení, ʻoku ʻikai te ne ʻomai ʻa e fiefiá. ʻOku ʻikai moʻoni te ne ʻomai ʻa e moʻuí. (Koheleti 7:12) Ko e moʻoni, ko e fakamamafa tōtuʻa ki he ngaahi meʻa fakamatelié ʻoku lava ke ne fakatupunga ʻa e maumau fakalaumālie mo fakaeʻulungaanga. (1 Timote 6:9-12) He lelei ange ē ke fuofua kumi ki he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá mo ʻene māʻoniʻoní, fakataha mo e fakapapauʻi ʻa hono maʻu ʻa ʻene tāpuakí ʻi heʻetau ngaahi feinga ke maʻu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fiemaʻu ki he moʻuí! (Mātiu 6:25-33; Hepelu 13:5) ʻI he hanganaki fakamuʻomuʻa ʻa e ngaahi meʻa fakalaumālié, pea ʻi he tuli ke ʻuluaki melino ʻi he meʻa kotoa mo e ʻOtuá, te ke ʻiloʻi nai ai ko ho fāmilí, neongo ʻoku vahevaheʻi nai ʻe he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi, ʻe hoko ia ko e taha ʻa ia ʻoku fāʻūtaha moʻoni ʻi he ngaahi founga mahuʻinga tahá.
-
-
ʻE Lava Ke Ke Ikuʻi ʻa e Ngaahi Palopalema ʻOku Nau Maumauʻi ha FāmilíKo e Fakapulipuli ʻo e Fāmili Fiefiá
-
-
VAHE TAHAUA
ʻE Lava Ke Ke Ikuʻi ʻa e Ngaahi Palopalema ʻOku Nau Maumauʻi ha Fāmilí
1. Ko e hā ʻa e ngaahi palopalema fufū ʻoku hoko ʻi he ngaahi fāmili ʻe niʻihi?
KO E motuʻi kaá naʻe toki ʻosi pē ʻa hono fufulu mo fakangingila. Ki he kau feʻaluʻakí ʻoku hā ngingila ia, ʻo meimei foʻou. Ka ʻi lalo ʻi he meʻa ʻoku hā ki tuʻá, ʻoku keina ʻe he ʻumeʻumea fakatupu maumaú ʻa e sino ʻo e meʻalelé. ʻOku meimei tatau ia mo e ngaahi fāmili ʻe niʻihi. Neongo ʻoku hā lelei ʻa e meʻa kotoa pē ki tuʻa, ko e ngaahi fofonga malimalí ʻoku fufū ai ʻa e manavahē mo e langa. ʻI ʻapi ʻi he ʻikai sio mai ki ai ha tahá ʻoku keina ai ʻe he ngaahi ʻelemēniti fakatupu maumaú ʻa e melino ʻi he fāmilí. Ko e ongo palopalema ʻe ua ʻe lava ke ne fakahoko ʻa e meʻá ni ko e maʻunimā ʻe he ʻolokaholó pea mo e fakamālohí.
KO E MAUMAU ʻOKU FAKATUPUNGA ʻE HE MAʻUNIMĀ ʻE HE ʻOLOKAHOLÓ
2. (a) Ko e hā ʻa e vakai ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi inu ʻolokaholó? (e) Ko e hā ʻa e maʻunimā ʻe he ʻolokaholó?
2 ʻOku ʻikai ke fakahalaiaʻi ʻe he Tohitapú ʻa hono ngāueʻaki fakafeʻunga ʻa e ngaahi inu ʻolokaholó, ka ʻokú ne fakahalaiaʻi ʻa e konaá. (Palovepi 23:20, 21; 1 Kolinito 6:9, 10; 1 Timote 5:23; Taitusi 2:2, 3) Neongo ia, ko e maʻunimā ʻe he ʻolokaholó ʻoku lahi ange ia ʻi he hoko ʻo konaá; ko ha alangamahaki ia ʻoku nōfoʻi ʻi he ngaahi inu ʻolokaholó pea mole ʻa e mapuleʻi ʻa e lahi ʻo hono maʻú. ʻOku lava ke hoko ʻa e kakai lalahí ko e kau ʻolokahōlika. ʻOku fakamamahí, ʻe toe lava pē ke pehē mo e kau talavoú.
3, 4. Fakamatalaʻi ʻa e ngaahi uesia ʻe he maʻunimā ʻe he ʻolokaholó ʻa e hoa mali ʻo e tokotaha ʻolokahōliká pea ki he fānaú.
3 Naʻe fakahaaʻi fuoloa ʻe he Tohitapú ko hono ngāuekoviʻaki ʻo e ʻolokaholó ʻe lava ke ne veuki ʻa e melino ʻi he fāmilí. (Teutalonome 21:18-21) Ko e ngaahi nunuʻa fakatupu maumau ʻo e maʻunimā ʻe he ʻolokaholó ʻoku ongoʻi ia ʻe he fāmilí kotoa. ʻE hoko nai ʻa e hoa malí ʻo femoʻuekina ʻi he ngaahi feinga ke taʻofi ʻa e inu ʻa e tokotaha ʻolokahōliká pe ke fekuki mo ʻene tōʻonga feliliuakí.a ʻOkú ne feinga ke fufū ʻa e kava mālohí, ʻo lī ia, fūfuuʻi ʻa ʻene paʻangá, pea kōlenga ke ne ʻofa ki he fāmilí, ki he moʻuí, ʻo aʻu pē ki he ʻOtuá—ka ʻoku kei inu pē ʻa e tokotaha ʻolokahōliká. ʻI he hoko ʻo toutou taʻemalava ʻa ʻene ngaahi feinga ke mapuleʻi ʻa e inu ʻa hono hoá, ʻokú ne ongoʻi feifeitamaki mo taʻefeʻunga. Te ne kamata nai ke moʻua ʻi he manavahē, ʻita, ongoʻi halaia, loto-hohaʻa, loto-moʻua, pea ʻikai fakamahuʻingaʻi-kita.
4 ʻOku ʻikai ke hao ʻa e fānaú mei he ngaahi nunuʻa ʻo hono maʻunimā ʻo ha mātuʻa ʻe he ʻolokaholó. ʻOku ngaohikoviʻi fakaesino ʻa e niʻihi. ʻOku fakahohaʻasi fakaefehokotaki fakasino ʻa e niʻihi kehé. ʻE aʻu nai ʻo nau tukuakiʻi pē kinautolu ki hono maʻunimā ʻo ha mātuʻa ʻe he ʻolokaholó. ʻOku faʻa maumauʻi ʻenau malava ke falala ki he niʻihi kehé ʻe he tōʻonga femaliuaki ʻa e tokotaha ʻolokahōliká. Koeʻuhi ʻoku ʻikai malava ke nau talanoa fiemālie ʻo fekauʻaki mo e meʻa ʻoku hoko ʻi ʻapí, ʻe ako nai ʻa e fānaú ke lōmia ʻenau ngaahi ongoʻí, ʻo faʻa hoko ia fakataha mo e ngaahi nunuʻa maumau fakaesino. (Palovepi 17:22) ʻE fua holo nai ʻe he fānau peheé ʻa e ʻikai falala kia kita pe fakamahuʻingaʻi-kita ko ení ʻo aʻu ai pē ki heʻenau hoko ki he tuʻunga ko e kakai lalahí.
KO E HĀ ʻE LAVA KE FAI ʻE HE FĀMILÍ?
5. ʻE lava fēfē ke tokangaʻi ʻa e maʻunimā ʻe he ʻolokaholó, pea ko e hā ʻoku faingataʻa ai ení?
5 Neongo ʻoku pehē ʻe he kau maʻu mafai tokolahi ʻe ʻikai lava ke faitoʻo ʻa e maʻunimā ʻe he ʻolokaholó, ko e tokolahi tahá ʻoku nau felotoi ʻoku malava ha tuʻunga ʻo e fakaakeaké ʻi ha polokalama ʻo e fakaʻehiʻehi fakaʻaufuli. (Fakafehoanaki mo Mātiu 5:29.) Kae kehe, ko hono ʻai ha tokotaha ʻolokahōlika ke ne tali ʻa e tokoní ʻoku faingofua ange ʻa hono leaʻakí ʻi hono faí, koeʻuhi ʻokú ne angaʻaki ʻa hono fakaʻikaiʻi ʻoku ʻi ai haʻane palopalemá. Ka neongo ia, ʻi he taimi ʻoku fai ai ʻe he ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ha meʻa ke fekuki ai mo e founga ʻo hono uesia kinautolu ʻe hono maʻunimā ʻe he ʻolokaholó, ʻe kamata nai ai ke fakatokangaʻi ʻe he tokotaha ʻolokahōliká ʻoku ʻi ai ʻene palopalema. Ko ha toketā ʻoku taukei ʻi hono tokoniʻi ʻa e kau ʻolokahōliká mo honau ngaahi fāmilí naʻá ne pehē: “ʻOku ou fakakaukau ko e meʻa mahuʻinga tahá ko e fāmilí ke nau hokohoko atu pē ʻenau ngaahi ngāue fakaʻahó ʻi he tuʻunga lelei taha te nau malavá. ʻOku hoko ai ʻa e tokotaha ʻolokahōliká ʻo fehangahangai ʻi ha tuʻunga lahi ange mo e founga faikehekehe lahi ʻi he vahaʻa ʻo ia mo e toenga ʻo e fāmilí.”
6. Ko e hā ʻa e matavai lelei taha ʻo e faleʻí ki he ngaahi fāmili ʻoku ʻi ai ha mēmipa ʻolokahōliká?
6 Kapau ʻoku ʻi ai ha tokotaha ʻolokahōlika ʻi ho fāmilí, ko e akonaki fakamānavaʻi ʻa e Tohitapú ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ki he moʻui ʻi he founga lelei taha ʻe ala lavá. (Aisea 48:17; 2 Timote 3:16, 17) Fakakaukau angé ki ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihi kuó ne tokoniʻi ʻa e ngaahi fāmilí ke fekuki lavameʻa mo e maʻunimā ʻe he ʻolokaholó.
7. Kapau ko ha tokotaha ʻolokahōlika ha mēmipa ʻo e fāmilí, ko hai te ne fai ha fakamatala ʻo kau ki aí?
7 Taʻofi ʻa hono tali ʻa e tukuakiʻi kotoa pē. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “Kuo pau ke taki taha fua ʻene kavenga aʻana,” pea “te tau taki taha fai ha fakamatala ki he ʻOtua maʻata.” (Kaletia 6:5; Loma 14:12) ʻE feinga nai ʻa e tokotaha ʻolokahōliká ke pehē ko e foʻui ia ʻo e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí. Ko e fakatātaá, te ne pehē nai: “Kapau naʻa mou failelei ange kiate au, ne ʻikai te u inu.” Kapau ʻoku hā ʻoku loto-tatau mo ia ʻa e niʻihi kehé, ʻoku nau fakalotolahiʻi ai ia ke hokohoko atu ʻa ʻene inú. Ka neongo kapau ʻoku maʻukovia kitautolu ʻi ha ngaahi tuʻunga pe ʻe ha kakai kehe, ko kitautolu kātoa—ʻo kau ai ʻa e kau ʻolokahōliká—te tau fai ha fakamatala fekauʻaki mo e meʻa ʻoku tau faí.—Fakafehoanaki mo Filipai 2:12.
8. Ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe niʻihi ʻe tokoniʻi nai ai ʻa e tokotaha ʻolokahōliká ke ne fehangahangai mo e ngaahi nunuʻa ʻo ʻene palopalemá?
8 ʻOua ʻe ongoʻi kuo pau ke ke maluʻi maʻu pē ʻa e tokotaha ʻolokahōliká mei he ngaahi nunuʻa ʻo ʻene inú. Ko ha palōveepi ʻi he Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e taha ʻoku ʻitá ʻe lava ke ngāueʻaki tatau pē ia ki he tokotaha ʻolokahōliká: “Kapau te ke ala ke [fakahaofi] ko hono fakaʻasili ia.” (Palovepi 19:19) Tuku ʻa e tokotaha ʻolokahōliká ke ne fuesia ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo ʻene inú. Tuku ke ne fakamaʻa ʻa e fakaʻuli naʻá ne faí pe tā ki hono pule ngāué ʻi he pongipongi hili ko ia ʻo hono fai ʻo ha inú.
ʻOku lava ke hoko ʻa e kau mātuʻa Kalisitiané ko ha matavai lahi ʻo e tokoní ʻi hono solova ʻa e ngaahi palopalema fakafāmilí
9, 10. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tali ʻe he ngaahi fāmili ʻo e kau ʻolokahōliká ʻa e tokoní, pea ʻoku totonu ke nau kumi tautefito ki he tokoni ʻa hai?
9 Tali ʻa e tokoni mei he niʻihi kehé. ʻOku pehē ʻe he Palovepi 17:17: “Ko e kaumeʻa [moʻoní] ʻoku ne ʻofa ʻi he taimi kotoa pe; pea ko hoto [tokoua] moʻoni naʻe fanauʻi maʻa ha faingataʻa.” ʻI he taimi ʻoku ʻi ai ai ha tokotaha ʻolokahōlika ʻi ho fāmilí, ʻoku ʻi ai ʻa e faingataʻa. ʻOkú ke fiemaʻu ha tokoni. ʻOua ʻe toumoua ke falala ki he ‘ngaahi kaumeʻa moʻoní’ ki heʻenau poupoú. (Palovepi 18:24) Ko e talanoa mo e faʻahinga kehe ʻoku nau mahinoʻi ʻa e palopalemá pe kuo nau fehangahangai mo ha tuʻunga meimei tataú te ne tokonaki atu nai ai kiate koe ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻaonga ki he meʻa ke faí pea mo e meʻa ke ʻoua ʻe faí. Kae mafamafatatau. Talanoa mo e faʻahinga ʻokú ke falala ki aí, ʻa e faʻahinga te nau maluʻi hoʻo “alea fufū.”—Palovepi 11:13.
10 Ako ke falala ki he kau mātuʻa Kalisitiané. Ko e kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané ʻe lava ke nau hoko ko ha matavai lahi ʻo e tokoní. Ko e kau tangata matuʻotuʻa ko ení ʻoku nau pōtoʻi ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá pea taukei ʻi hono ngāueʻaki ʻa hono ngaahi tefitoʻi moʻoní. ʻE lava ke nau fakamoʻoniʻi ʻenau hoko ʻo “hange ha fakaū mei he matangi, mo e toitoiʻanga mei he ʻalotamaki; hange ko e ngaahi mangaʻi vai ʻi ha potu momoa, hange ko e malu ʻo ha makatuʻu kafakafa ʻi ha fonua puhengia.” (Aisea 32:1, 2) ʻOku ʻikai ke ngata pē ʻi hono maluʻi ʻe he kau mātuʻa Kalisitiané ʻa e fakatahaʻangá fakalūkufua mei he ngaahi tākiekina fakatupu maumaú ka ʻoku nau toe fakafiemālieʻi, fakaivifoʻou, pea mahuʻingaʻia fakafoʻituitui ʻi he faʻahinga tāutaha ʻoku ʻi ai ʻenau ngaahi palopalemá. Fakaʻaongaʻi kakato ʻenau tokoní.
11, 12. Ko hai ʻokú ne tokonaki mai ʻa e tokoni lahi taha ki he ngaahi fāmili ʻo e kau ʻolokahōliká, pea ʻoku anga-fēfē hono fai ʻo e poupou ko iá?
11 Hiliō he meʻa kotoa, maʻu ʻa e mālohi meia Sihova. ʻOku fakapapauʻi māfana mai ʻe he Tohitapú kiate kitautolu: “He ko e loto lavea ʻoku ofi ki ai [ʻa Sihova], pea ʻoku ne fakamoʻui ʻakinautolu ʻoku laumalie mafesi.” (Sāme 34:18) Kapau ʻokú ke ongoʻi loto-lavea pe laumālie mafesi koeʻuhi ko e ngaahi tenge ʻo e nofo mo ha mēmipa ʻolokahōlika ʻi he fāmilí, ke ke lāuʻilo ʻoku ‘ofi ʻa Sihova.’ ʻOkú ne mahinoʻi ʻa e faingataʻa ʻoku ʻi ai ʻa e tuʻunga ʻo ho fāmilí.—1 Pita 5:6, 7.
12 Ko e tui ki he meʻa ʻoku folofolaʻaki ʻe Sihova ʻi heʻene Folofolá ʻe lava ke ne tokoniʻi ai koe ke ke fekuki mo e loto-moʻuá. (Sāme 130:3, 4; Mātiu 6:25-34; 1 Sione 3:19, 20) Ko hono ako ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá pea moʻui ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi tefitoʻi moʻoní ʻokú ne fakaivia ai koe ke ke tali ʻa e tokoni ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá, ʻa ia ʻe lava ke ne teuʻi koe ʻaki “ʻa e makehe atu ʻo e mafai” ke fekuki ai mo e ʻaho ʻe tahá ʻo aʻu ki he ʻaho hoko maí.—2 Kolinito 4:7.b
13. Ko e hā ha palopalema hono ua ʻokú ne maumauʻi ʻa e ngaahi fāmili lahi?
13 Ko e ngāuekoviʻaki ʻa e ʻolokaholó ʻe lava ke taki atu ai ki he toe palopalema ʻe taha ʻa ia ʻokú ne maumauʻi ʻa e ngaahi fāmili lahi—ko e fakamālohi ʻi he ʻapí.
MAUMAU KO E FAKATUPUNGA ʻE HE FAKAMĀLOHI ʻI HE ʻAPÍ
14. Naʻe kamata ʻanefē ʻa e fakamālohi ʻi he ʻapí, pea ko e hā ʻa e tuʻunga he ʻaho ní?
14 Ko e ʻuluaki tōʻonga fakamālohi ʻi he hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ko ha hoko ʻa ha fakamālohi ʻi he ʻapí naʻe kau ki ai ha ongo tautehina, ko Keini mo ʻĒpeli. (Senesi 4:8) Talu mei he taimi ko iá, mo hono fakahohaʻasi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe he founga kotoa pē ʻo e fakamālohi ʻi he ʻapí. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi husepāniti ʻoku nau tā ʻa e ngaahi uaifí, ngaahi uaifi ʻoku nau ʻohofi ʻa e ngaahi husepānití, ngaahi mātuʻa ʻoku nau haha anga-fakamamahi ʻenau fānau īkí, pea mo e fānau lalahi ʻoku nau ngaohikoviʻi ʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá.
15. ʻOku anga-fēfē hono uesia fakaeongo ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ʻe he fakamālohi ʻi ʻapí?
15 Ko e maumau ʻoku fakatupunga ʻe he fakamālohi ʻi he ʻapí ʻoku aʻu ʻo toe fakalaka atu ia ʻi he ngaahi patepate fakaesinó. Naʻe pehē ʻe ha uaifi ʻe taha naʻe taaʻi: “ʻOku ʻi ai ʻa e halaia mo e mā lahi kuo pau ke ke fekuki mo ia. ʻI he lahi taha ʻo e ngaahi pongipongí, ʻokú ke loto koe ke ke nofo pē ʻi ho mohengá, ʻo fakaʻamu ko ha misi fakamanavahē pē ia naʻe hokó.” Ko e fānau ko ia ʻoku nau sio pe hokosia ʻa e fakamālohi ʻi he ʻapí te nau hoko tonu nai ʻo fakamālohi ʻi heʻenau tupu hake ʻo maʻu hanau fāmili ʻonautolú.
16, 17. Ko e hā ʻa e ngaohikoviʻi fakaeongo, pea ʻoku anga-fēfē hono uesia ʻa e ngaahi mēmipa ʻo e fāmilí ʻe he meʻa ko iá?
16 Ko e fakamālohi ʻi he ʻapí ʻoku ʻikai ke fakangatangata pē ia ki he ngaohikoviʻi fakaesinó. ʻOku faʻa hoko ʻa e ngaohikoviʻí ʻi he lea. ʻOku pehē ʻe he Palovepi 12:18: “ʻOku ai ha taha ko ʻene faʻa lau ʻoku hange ko e hokohokai ha heleta.” Ko e ngaahi “hokohokai” ko eni ʻoku fakamatalaʻi ʻaki ʻa e fakamālohi ʻi he ʻapí ʻoku kau ai ʻa hono uiʻaki ha hingoa pea mo e kaikaila, pehē foki ki hono toutou fakaangaʻi, ngaahi tafulu ololalo, mo e ngaahi fakamanamana ʻo e fakamālohi fakaesino. Ko e ngaahi kafo ʻo e fakamālohi fakaeongó ʻoku taʻehāmai pea ʻikai ke faʻa fakatokangaʻi ia ʻe he niʻihi kehé.
17 Ko e meʻa ʻoku tautefito ʻene fakamamahí ko e tāmalaki fakaeongo ʻo ha kiʻi tama—ʻa e fakaangaʻi mo e tuku hifo hokohoko ʻa e ngaahi malava ʻa ha kiʻi tama, tuʻunga potó, pe mahuʻinga ʻi he tuʻunga ko ha tokotahá. Ko e ngaohikoviʻi pehē ʻi he leá ʻe lava ke ne fakaʻauha ʻa e laumālie ʻo ha kiʻi tama. Ko e moʻoni, ʻoku fiemaʻu ʻe he fānau kotoa pē ʻa e akonakí. Ka ʻoku fakahinohinoʻi ʻe he Tohitapú ʻa e ngaahi tamaí: “ʻOua te mou fakahohaʻasi hoʻomou fanau, naʻa faifai pea nau loto kina.”—Kolose 3:21.
FOUNGA KE FAKAʻEHIʻEHI AI MEI HE FAKAMĀLOHI ʻI HE ʻAPÍ
Ko e ngaahi hoa mali Kalisitiane ʻoku nau feʻofaʻaki mo feʻapasiaʻakí te nau ngāue fakavavevave ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi faingataʻá
18. ʻOku kamata ʻi fē ʻa e fakamālohi ʻi he ʻapí, pea ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohitapú ko e founga ia ke taʻofiʻakí?
18 ʻOku kamata ʻa e fakamālohi ʻi he ʻapí ʻi he lotó mo e ʻatamaí; ko e founga ʻo ʻetau ngāué ʻoku kamata ia ʻi he founga ʻo ʻetau fakakaukaú. (Semisi 1:14, 15) Ke taʻofi ʻa e fakamālohí, ʻoku fiemaʻu ʻa e tokotaha ʻokú ne fai ʻa e ngaohikoviʻí ke liliu ʻa e founga ʻo ʻene fakakaukaú. (Loma 12:2) ʻOku ala lava ia? ʻIo. ʻOku maʻu ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e mālohi ke liliuʻi ʻa e kakaí. ʻE lava ke ne taʻaki fuʻu naʻa mo e ngaahi fakakaukau fakaefakaʻauha “tuʻu maʻu mālohí.” (2 Kolinito 10:4, NW; Hepelu 4:12) Ko e ʻiloʻi totonu ʻo e Tohitapú ʻe lava ke tokoni ia ʻi hono fakatupu ha liliu fakaʻaufuli ʻi he kakaí ʻo pehē ai kuo nau ʻai ʻa e tangata foʻoú.—Efeso 4:22-24; Kolose 3:8-10.
19. ʻOku totonu ke fēfē ʻa e vakai mo e tōʻongafai ʻa ha Kalisitiane ki ha hoa mali?
19 Vakai ki he hoa malí. ʻOku pehē ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá: “ʻOku totonu ke pehe foki ʻa e ʻofa ʻa e ngaahi husepaniti ki siʻonau ngaahi uaifi, he ko siʻonau sino kinautolu. Ko ia ʻoku ne ʻofa ki hono uaifi ʻoku ne ʻofa kiate ia.” (Efeso 5:28) ʻOku toe pehē ʻe he Tohitapú ʻoku totonu ke ʻoange ʻe ha husepāniti ki hono uaifí ʻa e “fakaabaaba . . . o tāu moe ibu vaivai.” (1 Pita 3:7, PM) ʻOku naʻinaʻi ki he ngaahi uaifí “ke nau ʻofa ki honau ngaahi husepaniti” pea ke nau maʻu ʻa e “ʻapasia loloto” kiate kinautolu. (Taitusi 2:4; Efeso 5:33, NW) ʻOku pau ʻe ʻikai lava ha husepāniti manavahē-ʻOtua ke ne lea totonu ʻokú ne fakaʻapaʻapa moʻoni ki hono uaifí ʻo kapau ʻokú ne ngaohikoviʻi fakaesino mo fakaelea ia. Pea ʻoku ʻikai ha uaifi ʻa ia ʻoku kaila kikī ki hono husepānití, lea manuki kiate ia, pe toutou ngāhiʻi ia ʻe lava ke ne pehē ʻokú ne ʻofa moʻoni mo ʻapasia kiate ia.
20. Ko hai ʻe faifakamatala ki ai ʻa e ongo mātuʻá koeʻuhi ko ʻena fānaú, pea ko e hā ʻoku totonu ai ke ʻoua ʻe maʻu ʻe he ngaahi mātuʻá ʻa e ngaahi ʻamanekina ʻikai moʻoni mei heʻenau fānaú?
20 Vakai totonu ki he fānaú. ʻOku tuha mo e fānaú, ʻio, ʻoku nau fiemaʻu, ʻa e ʻofa mo e tokanga mei heʻenau ongo mātuʻá. ʻOku ui ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá ʻa e fānaú “ko ha tofiʻa meia Sihova” mo ha “pale.” (Sāme 127:3, NW) ʻOku fakafatongiaʻaki ʻa e ongo mātuʻá ʻi he ʻao ʻo Sihová ke na tokanga ki he tofiʻa ko iá. ʻOku lau ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e “toʻonga fakatamasiʻi” pea mo e “vale” ʻi he tuʻunga ʻo e kei tamasiʻí. (1 Kolinito 13:11; Palovepi 22:15) ʻOku ʻikai totonu ke ʻohovale ʻa e ongo mātuʻá kapau ʻokú na fetaulaki mo ha fakavalevale ʻi heʻena fānaú. Ko e fānau īkí ʻoku ʻikai ko e kakai lalahi kinautolu. ʻOku ʻikai totonu ke kounaʻi ʻe he ongo mātuʻá ʻa e meʻa lahi ange ʻi he meʻa ko ia ʻoku feʻungamālie mo e taʻumotuʻa ʻo e kiʻi tamá, ʻātakai fakafāmilí, mo e malavá.—Sio ki he Senesi 33:12-14.
21. Ko e hā ʻa e founga fakaʻotua ʻo e vakai ki he ongo mātuʻa taʻumotuʻá pea mo e fekuki mo kinauá?
21 Vakai ki he ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá. ʻOku pehē ʻe he Livitiko 19:32: “Te ke tuʻu ki ʻolunga ʻi he ʻao ʻo e ʻuluhinā, pea te ke fakaʻapaʻapa kiate ia ʻoku motuʻa.” Ko ia, ʻoku fakaʻaiʻai ʻe he Lao ʻa e ʻOtuá ʻa e ʻapasia pea mo ha tokanga māʻolunga ki he kau taʻumotuʻá. ʻE hoko nai eni ko ha pole ʻi he taimi ʻoku hā ngali fuʻu fakakouna ai ʻa e mātuʻa taʻumotuʻá pe ʻoku puke pea mahalo ʻoku ʻikai te ne ngaue pe vave ʻa ʻene fakakaukaú. Neongo ia, ʻoku fakamanatu mai ki he fānaú ke nau “fai ʻa e totongi ki heʻenau matuʻa.” (1 Timote 5:4) ʻE ʻuhinga ení ko e tōʻongafai kiate kinaua ʻaki ʻa e fakangeingeia mo e ʻapasia, mahalo ʻe aʻu ki he tokonaki fakapaʻanga kiate kinaua. Ko hono ngaohikoviʻi fakaesino ʻa e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá pe ʻi ha founga kehe ʻoku fepaki fakaʻaufuli ia mo e founga ʻoku tala mai ʻe he Tohitapú ke tau ngāueʻakí.
22. Ko e hā ha ʻulungaanga tefito ki hono ikuʻi ʻa e fakamālohi ʻi he ʻapí, pea ʻe lava fēfē ke ngāueʻi ia?
22 Fakatupulekina ʻa e mapuleʻi-kitá. ʻOku pehē ʻe he Palovepi 29:11: “ʻOku aʻau ki tuʻa ʻe he vale ʻene ʻita kotoa: ka ko e poto ʻoku ne taofi haʻána mei loki, ʻo fakamomoko ki ai.” ʻE lava fēfē ke ke mapuleʻi ho laumālié? ʻI ha ʻikai tuku ke langa hake ʻi loto ʻa e ongoʻi feifeitamakí, ngāue fakavavevave ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi faingataʻa ʻoku malanga haké. (Efeso 4:26, 27) Mavahe mei he feituʻu ko iá kapau ʻokú ke ongoʻi ʻe mole ai ʻa hoʻo mapuleʻí. Lotu ʻo kole ʻa e laumālie māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá ke ne fakatupu ʻiate koe ʻa e mapuleʻi-kitá. (Kaletia 5:22, 23) Ko e luelue ʻo ʻevá pe kau ʻi ha fakamālohi sinó ʻe tokoni nai ia kiate koe ke ke mapuleʻi ai ʻa hoʻo ngaahi ongoʻí. (Palovepi 17:14, 27) Feinga ke ke “fakatotoka ki he ʻita.”—Palovepi 14:29.
MĀVAE PE NOFO FAKATAHA?
23. Ko e hā nai ʻe hokó kapau ʻoku toutou tō mo taʻefakatomala ha mēmipa ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané ki he ʻita fakamālohí, ʻo kau nai ai ʻa hono ngaohikoviʻi fakaesino ʻa hono fāmilí?
23 ʻOku fokotuʻu ʻe he Tohitapú ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi ngāue ʻoku fakahalaiaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e “fetāufehiʻaʻaki, ko e fetuʻusi, . . . ko e feʻiteʻitani” pea fakamatalaʻi ai “ko e kakai fai meʻa pehe, ʻe ʻikai hanau tofiʻa ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtua.” (Kaletia 5:19-21) Ko ia ai, ko ha taha pē ʻokú ne taukaveʻi ko ha Kalisitiane ia ʻa ia ʻoku toutou tō mo taʻefakatomala ki he ʻita fakamālohí, mahalo ʻo kau ai hono ngaohikoviʻi fakaesino ʻo e hoa malí pe fānaú, ʻe lava ke tuʻusi ia mei he fakatahaʻanga Kalisitiané. (Fakafehoanaki mo 2 Sione 9, 10.) ʻI he foungá ni ʻoku tauhi ai ʻa e fakatahaʻangá ke maʻa mei he faʻahinga ʻoku nau tōʻongaʻaki ʻa e ngaohikoviʻí.—1 Kolinito 5:6, 7; Kaletia 5:9.
24. (a) ʻE anga-fēfē nai ʻa e fili ʻe he ngaahi hoa mali ʻoku ngaohikoviʻí ʻa e meʻa ke nau faí? (e) ʻE anga-fēfē nai ʻa e poupou ʻa e ngaahi kaumeʻa mo e kau mātuʻa tokangá ki ha hoa mali ʻoku ngaohikoviʻi, ka ko e hā ʻoku totonu ke ʻoua te nau faí?
24 Fēfē ʻa e kau Kalisitiane ʻa ia ʻoku lolotonga tā ʻe ha hoa mali tōʻonga ngaohikoviʻi ʻa ia ʻoku ʻikai te ne fakahāhā ha fakaʻilonga ʻo e liliú? Kuo fili ʻa e niʻihi ke nofo pē mo e hoa mali tōʻonga ngaohikoviʻí ʻi ha ngaahi ʻuhinga. Kuo fili ʻa e niʻihi ke nau mavahe, ʻi he ongoʻi ko ʻenau moʻuilelei fakaesinó, fakaʻatamaí, mo fakalaumālié—naʻa mo ʻenau moʻuí nai—ʻoku ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki. Ko e fili ʻa ha tokotaha maʻukovia ʻi he fakamālohi ʻi he ʻapí ʻo ʻene meʻa ke fai ʻi he ngaahi tuʻunga ko ení ko ha fili fakafoʻituitui ia ʻaʻana ʻi he ʻao ʻo Sihová. (1 Kolinito 7:10, 11) ʻE fakaʻamu nai ʻa e ngaahi kaumeʻá, ngaahi kāingá, pe kau mātuʻa Kalisitiané ʻi ha ʻuhinga lelei ke fai atu ha tokoni pe faleʻi, ka ʻoku ʻikai totonu ke nau fai ha tenge ki ha tokotaha maʻukovia ke ne fou ʻi ha ʻalunga tefito ʻo ha tōʻonga. Ko e fili ia ʻaʻana pe ko ia ke ne fai.—Loma 14:4; Kaletia 6:5.
KO HA NGATAʻANGA KI HE NGAAHI PALOPALEMA FAKATUPU MAUMAÚ
25. Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻa Sihova ki he fāmilí?
25 ʻI he taimi naʻe fakatahaʻi ai ʻe Sihova ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he nofo malí, naʻe ʻikai ʻaupito te ne fakataumuʻa ke hoko ʻa e ngaahi fāmilí ʻo keina ʻe he ngaahi palopalema fakatupu maumaú ʻo hangē ko e maʻunimā ʻe he ʻolokaholó pe fakamālohí. (Efeso 3:14, 15) Ko e fāmilí naʻe fiemaʻu ke hoko ia ko ha feituʻu ʻe lakalakaimonū ai ʻa e ʻofá mo e melinó pea ʻe tokangaʻi ai ʻa e ngaahi fiemaʻu fakaʻatamai, fakaeongo, mo e fakalaumālie ʻa e mēmipa taki taha. Kae kehe, ʻi hono fakahū mai ʻa e angahalá, naʻe fakaʻau ke kovi vave leva ai ʻa e moʻui fakafāmilí.—Fakafehoanaki mo Koheleti 8:9.
26. Ko e hā ʻa e kahaʻu ʻoku fakatatali mai ki he faʻahinga ʻoku nau feinga ke moʻui ʻo fakatatau ki he ngaahi fiemaʻu ʻa Sihová?
26 ʻOku fakafiefiá, he kuo ʻikai liʻaki ʻe Sihova ʻa ʻene taumuʻa ki he fāmilí. ʻOkú ne talaʻofa ke fakahoko mai ha māmani foʻou melino ʻa ia ʻe “nofo nonga pe [ai ʻa e kakaí], ʻo ʻikai ha taha te nau ilifia ki ai.” (Isikeli 34:28) ʻI he taimi ko iá, ko e maʻunimā ʻe he ʻolokaholó, fakamālohi ʻi he ʻapí, pea mo e ngaahi palopalema kehe kotoa pē ʻoku nau maumauʻi ʻa e ngaahi fāmili ʻi he ʻaho ní ʻe hoko pē ia ko e ngaahi meʻa ʻo e kuohilí. ʻE malimali ʻa e kakaí, ʻo ʻikai koeʻuhí ke fufū ʻa e manavaheé mo e langá, ka koeʻuhi ʻoku nau maʻu ʻa e “fefiefiaʻi ʻi he melino lahi.”—Sāme 37:11.
a Neongo ʻoku tau lave ki he tokotaha ʻolokahōliká ko ha tangata, ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni hení ʻoku ngāueʻaki tatau pē ia ʻi he taimi ʻoku hoko ai ha fefine ʻo ʻolokahōliká.
b ʻI he ngaahi fonua ʻe niʻihi, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi senitā fakafaitoʻo, ngaahi falemahaki, mo e ngaahi polokalama fakaakeake ʻa ia ʻoku ngāueʻaki makehe ki hono tokoniʻi ʻa e kau ʻolokahōliká mo honau ngaahi fāmilí. Ke kumi ki he tokoni peheé pe ʻikai ko ha fili fakafoʻituitui pē ia. ʻOku ʻikai ke poupouʻi mai ʻe he Sōsaieti Taua Leʻó ia ha faitoʻo tefito. Kae kehe, kuo pau ke ngāueʻaki ʻa e tokangá, koeʻuhi ke ʻoua ʻe hoko ai ha taha, ʻi he kumi tokoní, ʻo kau ʻi he ngaahi ngāue ʻoku fakangaloku ai ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapú.
-
-
Kapau ʻOku Meimei Movete ʻa e Nofo MalíKo e Fakapulipuli ʻo e Fāmili Fiefiá
-
-
VAHE TAHATOLU
Kapau ʻOku Meimei Movete ʻa e Nofo Malí
1, 2. ʻI he taimi ʻoku ʻi he malumalu ai ʻo ha faingataʻa ha nofo mali, ko e hā ʻa e foʻi fehuʻi ʻoku totonu ke ʻeké?
ʻI HE 1988 naʻe mātuʻaki loto-mafasia ai ha fefine ʻĪtali ko hono hingoá ko Lūsia.a Hili ha taʻu ʻe hongofulu naʻe ngata ʻa ʻene nofo malí. Naʻá ne feinga ʻi he taimi lahi ke fakahoko ha fakalelei mo hono husepānití, ka naʻe ʻikai pē ke ola lelei. Ko ia naʻá ne mavahe koeʻuhi ko e ʻikai ha hōhoamālié pea naʻá ne fehangahangai he taimi ko iá mo hono tauhi hake haʻane ongo tamaiki fefine ʻe toko ua. ʻI he toe sio atu ki he taimi ko iá, ʻoku manatu ʻa Lūsia: “Naʻá ku fakapapauʻi ʻe ʻikai ha meʻa ʻe lava ke ne fakahaofi ʻa ʻema nofo malí.”
2 Kapau ʻokú ke maʻu ha ngaahi palopalema ʻi he nofo malí, te ke malava nai ke mahinoʻi ʻa e anga ʻo e ongoʻi ʻa Lūsiá. ʻE fakahohaʻasi nai ʻa hoʻo nofo malí pea te ke fifili nai pe ʻe kei lava pē ke fakahaofi. Kapau ʻoku pehē ʻa e tuʻungá, te ke ʻiloʻi ʻoku ʻaonga ke fakakaukau ki he foʻi fehuʻi ko ení: Kuó u muimui ki he akonaki lelei kotoa kuo ʻomai ʻe he ʻOtuá ʻi he Tohitapú ke tokoni ki hono ʻai ke lavameʻa ʻa e nofo malí?—Sāme 119:105.
3. Lolotonga kuo hoko ʻo manakoa ʻa e vete malí, ko e hā ʻa e tali ʻoku līpooti ʻi he lotolotonga ʻo e faʻahinga tokolahi naʻe veté pea mo honau ngaahi fāmilí?
3 ʻI he taimi ʻoku lahi ai ʻa e ngaahi hohaʻa ʻi he vahaʻa ʻo e husepānití mo e uaifí, ko hono fakangata ʻa e nofo malí ʻe hā ngali ko e founga ngāue faingofua tahá ia. Kae lolotonga kuo hokosia ʻe he ngaahi fonua lahi ha tupulaki fakaʻohovale ʻi he ngaahi fāmili kuo moveteveté, ʻoku fakahaaʻi ʻe he ngaahi ako ki mui ní kuo fakaʻiseʻisa ʻi he moveté ʻa e peseti lahi ʻo e kau tangata mo e kau fefine kuo nau vete malí. ʻOku faingataʻaʻia ha tokolahi ʻo e faʻahingá ni ʻi he ngaahi palopalema fakaemoʻuilelei lahi ange, fakatouʻosi ʻi he fakaesino mo e fakaeʻatamai, ʻi he faʻahinga ko ia ʻoku kei nofo malí. Ko e puputuʻu mo e taʻefiefia ʻa e fānau ʻa e faʻahinga kuo veté ʻoku faʻa tolonga ia ʻi ha ngaahi taʻu. ʻOku toe faingataʻaʻia mo e ngaahi mātuʻa pea mo e ngaahi kaumeʻa ʻo e fāmili kuo moveteveté. Pea ʻoku fēfē ʻa e founga ʻo e vakai ʻa e ʻOtuá, ko e Tupuʻanga ʻo e nofo malí, ki he tuʻungá ni?
4. ʻOku totonu ke fakaleleiʻi fēfē ʻa e ngaahi palopalema ʻi he nofo malí?
4 Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻi he ngaahi vahe ki muʻá, naʻe fakataumuʻa ʻe he ʻOtuá ke hoko ʻa e nofo malí ko ha haʻi ʻi he kotoa ʻo e moʻuí. (Senesi 2:24) Ko e hā leva ʻoku movete ai ʻa e ngaahi nofo mali lahi? ʻE ʻikai nai ke hoko fakafokifā pē ia. ʻOku faʻa ʻi ai ʻa e ngaahi fakaʻilonga fakaefakatokanga. Ko e fanga kiʻi palopalema iiki ʻi he nofo malí ʻe lava ke tupu ia ʻo lahi ange kae ʻoua kuo nau hā taʻealaikuʻi. Ka ʻo kapau ʻe fakaleleiʻi fakavavevave ʻa e ngaahi palopalema ko ení ʻaki ʻa e tokoni ʻa e Tohitapú, ʻe lava ke kalofi ai ʻa e ngaahi movete lahi ʻi he malí.
SIO TOTONU
5. Ko e hā ʻa e tuʻunga moʻoni ʻoku totonu ke fehangahangai mo ia ʻi ha nofo mali pē?
5 Ko ha ʻelemēniti ʻoku iku ʻi he taimi ʻe niʻihi ki he ngaahi palopalemá ko e ngaahi ʻamanaki taʻetotonu ʻoku maʻu nai ʻe ha taha pe ko e ongo hoa malí fakatouʻosi. Ko e ngaahi tohi talanoa ʻevá, ngaahi makasini manakoá, ngaahi polokalama televīsoné, mo e ngaahi heleʻuhilá ʻe lava ke nau fakatupu ʻa e ngaahi ʻamanaki mo e ngaahi misi ʻa ia ʻoku nau mātuʻaki kehe mei he moʻui moʻoní. ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke hoko ai ʻa e ngaahi misí ni, ʻe lava ke ongoʻi ʻe ha tokotaha kuo kākaaʻi ia, taʻefiemālie, naʻa mo e loto-kona. Neongo ia, ʻe lava fēfē ke maʻu ʻe ha ongo meʻa taʻehaohaoa ʻe toko ua ʻa e fiefia ʻi he nofo malí? ʻOku fiemaʻu ʻa e feingá ke maʻu ai ha vahaʻangatae lavameʻa.
6. (a) Ko e hā ʻa e vakai mafamafatatau ki he nofo malí ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi ʻuhinga ʻe niʻihi ki he ngaahi taʻefelotoi ʻi he nofo malí?
6 ʻOku ʻaonga ʻa e Tohitapú. ʻOkú ne fakahaaʻi ʻa e ngaahi fiefia ʻo e nofo malí, ka ʻoku toe fakatokanga mai ia ko e faʻahinga ʻoku malí “te nau maʻu ekinautolu ae mamahi i he jino.” (1 Kolinito 7:28, PM) Hangē ko ia kuo ʻosi fakatokangaʻí, ko e ongo hoa malí fakatouʻosi ʻokú na taʻehaohaoa pea hehema ki he angahalá. Ko e faʻunga fakaeʻatamaí mo fakaeongó pea mo hono tauhi hake ʻo e hoa mali taki taha ʻoku kehekehe. ʻOku taʻefelotoi ʻi he taimi ʻe niʻihi ha ongo meʻa ʻi he fekauʻaki mo e paʻangá, fānaú pea mo e ngaahi fāmili-ʻi-he-fonó. Ko e ʻikai ha taimi feʻunga ke fai fakataha ai ʻa e ngaahi meʻá pea mo e ngaahi palopalema fakaefehokotaki fakasinó ʻe toe lava ke hoko ko ha matavai ia ʻo e fepakí.b ʻOku fiemaʻu ʻa e taimi ke feangainga ai mo e ngaahi meʻa peheé, kae loto-toʻa! Ko e tokolahi taha ʻo e ngaahi hoa malí ʻoku nau malava ke fehangahangai mo e ngaahi palopalema peheé pea ngāueʻi ha ngaahi fakaleleiʻanga ke na fakatou tali lelei.
FETALANOAʻAKI KI HE NGAAHI FAIKEHEKEHÉ
Fakaleleiʻi fakavavevave ʻa e ngaahi palopalemá. ʻOua ʻe tuku ke tō ʻa e laʻaá ʻokú mo kei mamahi
7, 8. Kapau ʻoku ʻi ai ha ngaahi ongoʻi loto-lavea pe ngaahi taʻefemahinoʻaki ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi hoa malí, ko e hā ʻa e founga Fakatohitapu ki hono fakaleleiʻi kinautolú?
7 ʻOku ʻiloʻi ʻe he tokolahi ʻoku faingataʻa ke hanganaki anga-mokomoko ʻi he taimi ʻoku nau fetalanoaʻaki ai ki he ngaahi ongoʻi loto-laveá, ngaahi taʻefemahinoʻakí, pe ngaahi tōnounou fakafoʻituituí. ʻI he ʻikai ke lea hangatonu: “ʻOku ou ongoʻi taʻemahinó,” ʻe hoko nai ha hoa mali ʻo ongoʻi mamahingofua peá ne fakalahiʻi ʻa e palopalemá. ʻE pehē nai ʻe he tokolahi: “ʻOkú ke tokanga pē koe kiate koe,” pe, “ʻOku ʻikai te ke ʻofa ʻiate au.” ʻI he ʻikai loto ke kau ʻi ha fakakikihí, ʻe fakafisi nai ʻa e hoa mali ia ʻe tahá ke ne tali mai.
8 Ko ha ʻalunga lelei ange ke muimui aí ko e tokanga ki he akonaki ʻa e Tohitapú: “ʻIta pe, kae ʻoua ʻe angahala ai: ʻoua ʻe tuku ke to ʻa e laʻa ʻoku mou kei mamahi.” (Efeso 4:26) Ko ha hoa mali fiefia ʻe taha, ʻi heʻena aʻu ki he taʻu hono 60 ʻo e fakamanatu ʻo hona ʻaho malí, naʻe ʻeke ange kiate kinaua pe ko e hā ʻa e fakapulipuli ki heʻena lavameʻa ʻi he nofo malí. Naʻe pehē ʻe he husepānití: “Naʻá ma ako ke ʻoua naʻá ma mohe ʻoku teʻeki ai ke fakaleleiʻi ʻa e ngaahi faikehekehé, tatau ai pē pe ko ha fanga kiʻi meʻa iiki.”
9. (a) Ko e hā ʻoku fakahaaʻi ʻi he ngaahi Konga Tohitapú ko ha konga mātuʻaki mahuʻinga ia ʻo e fetuʻutakí? (e) Ko e hā ʻoku faʻa fiemaʻu ke fai ʻe he ngaahi hoa malí, naʻa mo hono fiemaʻu ki he meʻá ni ʻa e loto-toʻa mo e anga-fakatōkilaló?
9 ʻI he taimi ʻoku taʻefelotoi ai ha husepāniti mo ha uaifi, ko e tokotaha taki taha ʻoku fiemaʻu ke “vave . . . he fanongo, kae fakatotoka ki he lea, pea fakatotoka ki he ʻita.” (Semisi 1:19) Hili e fanongo leleí, ʻe sio nai ai ʻa e ongo hoa malí fakatouʻosi ki he fiemaʻu ke kole fakamolemolé. (Semisi 5:16) ʻI he lea loto-moʻoni, “Kātaki ʻi heʻeku fakalotomamahiʻi koé,” ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e anga-fakatōkilalo mo e loto-toʻa. Ka ko hono fakaleleiʻi ʻa e ngaahi faikehekehé ʻi he foungá ni ʻe mātuʻaki ola lelei ia ʻi hono tokoniʻi ha ongo meʻa mali ke ʻikai ngata pē ʻi hono solova ʻa ʻena ngaahi palopalemá kae toe pehē foki ke fakatupulekina ha tuʻunga māfana mo e fekoekoeʻi ʻa ia te ne ʻai ai kinaua ke na maʻu ʻa e fiefia lahi ange ʻi heʻena feohí.
ʻATU ʻA IA ʻOKU TOTONU KI HE NOFO MALÍ
10. Ko e hā ʻa e maluʻi naʻe fakaongoongoleleiʻi ʻe Paula ki he kau Kalisitiane ʻi Kolinitoó ʻe ngāueʻaki nai ki ha Kalisitiane ʻi he ʻahó ni?
10 ʻI he taimi naʻe tohi ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kolinitoó, naʻá ne fakaongoongoleleiʻi ʻa e nofo malí “ko e meʻa ʻi he lahi ʻo e feʻauaki.” (1 Kolinito 7:2) Ko e māmani ʻi he ʻaho ní ʻoku kovi tatau pē mo ia, pe naʻa mo ʻene toe kovi ange, ʻi Kolinitō ʻo e kuonga muʻá. Ko e ngaahi tuʻunga-lea fakaeʻulungaanga taʻetaau ʻoku lāulea taʻefakapulipuli ki ai ʻa e kakai ʻo e māmaní, ko e founga taʻefakanānā ʻo ʻenau tui valá, pea mo e ngaahi talanoa fakakakano ʻoku fakaeʻa ʻi he ngaahi makasiní mo e ngaahi tohí, ʻi he TV, pea ʻi he ngaahi heleʻuhilá, ʻoku fakatahaʻi kotoa ia ke fakaʻaiʻai ʻaki ʻa e ngaahi holi fakaefehokotaki fakasino taʻefakalaó. Ki he kau Kolinitō naʻe nofo ʻi ha ʻātakai meimei tataú, naʻe pehē ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “ʻOku lelei hake ʻa e mali ʻi he ʻene ʻi ai ʻa e afi [“hoko ʻo vela ʻi he holí,” NW].”—1 Kolinito 7:9.
11, 12. (a) Ko e hā ʻoku moʻuaʻaki ʻe ha husepāniti mo ha uaifi ʻiate kinauá, pea ko e hā ʻa e laumālie ʻoku totonu ke ʻatu ʻaki iá? (e) ʻOku totonu ke fēfē hono fakaleleiʻi ʻa e tuʻungá kapau ko e meʻa ʻa ia ʻoku totonu ki he nofo malí kuo pau ke taʻofi fakataimi?
11 Ko ia ai, ʻoku fekauʻi ʻe he Tohitapú ʻa e kau Kalisitiane kuo malí: “Ke atu e he tagata aia oku totonu ki hono unoho: bea ke behe be e he fefine foki ki hono unoho.” (1 Kolinito 7:3, PM) Fakatokangaʻi ko e fakamamafá ʻoku ʻi he foakí—ʻikai ʻi ha fakakounaʻi. Ko e fekoekoeʻi fakaesino ʻi he nofo malí ʻoku fakafiemālie moʻoni ʻo kapau pē ko e ongo hoa malí taki taha ʻoku tokanga ʻo fekauʻaki mo e lelei ʻa e tokotaha ʻe tahá. Ko e fakatātaá, ʻoku fekauʻi ʻe he Tohitapú ʻa e ngaahi husepānití ke feangainga mo honau ngaahi uaifí “ʻo fakatatau ki he ʻilo.” (1 Pita 3:7, NW) ʻOku tautefito ʻene moʻoni ení ʻi hono ʻatu mo hono maʻu mai ʻa ia ʻoku totonu ki he nofo malí. Kapau ʻoku ʻikai ke fai fakaalaala ki ha uaifi, te ne ʻiloʻi nai ʻoku faingataʻa ke fiefia ʻi he tafaʻaki ko eni ʻo e nofo malí.
12 ʻOku ʻi ai ʻa e taimi ʻe niʻihi ʻoku pau nai ke fetaʻofiʻaki ai ʻa e ongo meʻá ʻi he meʻa ko ia ʻoku totonu ki he nofo malí. ʻE hoko moʻoni nai eni ʻi he uaifí ʻi he ngaahi taimi pau ʻo e māhiná pe ʻi he taimi ʻokú ne ongoʻi helaʻia lahi aí. (Fakafehoanaki mo Livitiko 18:19.) ʻE hoko moʻoni nai eni ʻi he husepānití ʻi he taimi ʻokú ne feangai ai mo ha palopalema mafatukituki ʻi he ngāué peá ne ongoʻi tāvaivaia fakaeongo. Ko e ngaahi tuʻunga pehē ʻo e taʻofi fakataimi ʻa e ʻatu ki he nofo malí ʻa ia ʻoku totonú ʻoku fakaleleiʻi lelei tahá kapau ʻoku fetalanoaʻaki hangatonu fakatouʻosi ʻa e ongo hoa malí ki he tuʻungá peá na felotoi ʻi he “loto taha.” (1 Kolinito 7:5) ʻE taʻofi ʻe he meʻá ni ha hoa mali pē mei he fakavave ki he ngaahi fakamulituku ʻoku halá. Ko ia ai, kapau ʻoku taʻofi loto-lelei ʻe ha uaifi ʻa hono husepānití pe kapau ʻoku ʻikai lava ʻosi fakakaukauʻi pē ʻe ha husepāniti ke ʻatu ʻa ia ʻoku totonu ki he nofo malí ʻi ha founga ʻofa, ʻe moʻuangofua ai ʻa e hoa malí ki he ʻahiʻahí. ʻI ha tuʻunga pehē, ʻe malanga hake nai ai ha ngaahi palopalema ʻi ha nofo mali.
13. ʻOku lava fēfē ke ngāue ʻa e kau Kalisitiané ke tauhi ke maʻa ʻenau fakakaukaú?
13 ʻI he hangē ko e kotoa ʻo e kau Kalisitiané, ko e kau sevāniti ʻosi mali ʻa e ʻOtuá kuo pau ke nau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fakatātā fakalieliá, ʻa ia ʻe lava ke ne fakatupunga ʻa e ngaahi holi taʻemaʻá mo taʻefakanatulá. (Kolose 3:5) Kuo pau ke nau toe maluʻi ʻenau ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi tōʻongá ʻi he taimi ʻo ʻenau feangainga mo e mēmipa kotoa ko e fefine pe tangata. Naʻe fakatokanga ʻa Sīsū: “ʻIlonga ʻa ia te ne fakasio ki ha fefine ke tafunaki ʻene holi ki ai, kuo ne tonoʻi ia ʻi hono loto.” (Mātiu 5:28) ʻI hono ngāueʻaki ʻa e akonaki ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e fehokotaki fakasinó, ʻoku totonu ke malava ʻa e ongo meʻá ke fakaʻehiʻehi mei he tō ki he ʻahiʻahí pea mo e fai ʻo e tonó. ʻE lava ke hokohoko atu ʻena fiefia ʻi he fekoekoeʻi lelei ʻi ha nofo mali ʻa ia ʻoku tauhi ai ʻa e fehokotaki fakasinó ko ha meʻaʻofa lelei mei he Tupuʻanga ʻo e nofo malí, ko Sihova.—Palovepi 5:15-19.
KO E NGAAHI MAKATUʻUNGA FAKA-TOHITAPU KI HE VETE MALÍ
14. Ko e hā ʻa e tuʻunga fakamamahi ʻoku faʻa hoko tonu ʻi he taimi ʻe niʻihi? Ko e hā hono ʻuhingá?
14 ʻOku fakafiefiá, ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi nofo mali Kalisitiané, ko ha ngaahi palopalema pē ʻoku malanga hake ʻoku lava ke fakaleleiʻi. Neongo ia, ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai ke peheni ʻa e tuʻungá. Koeʻuhi ʻoku taʻehaohaoa ʻa e tangatá pea nofo ʻi ha māmani angahalaʻia ʻa ia ʻoku ʻi he malumalu ʻo Sētané, ʻoku aʻu ai ʻa e ngaahi nofo mali ʻe niʻihi ki he tuʻunga ʻo e moveté. (1 Sione 5:19) ʻOku totonu ke fēfē ʻa e feangai ʻa e kau Kalisitiané mo ha tuʻunga faingataʻa pehē?
15. (a) Ko e hā ʻa e makatuʻunga Fakatohitapu pē ʻe taha ki he vete malí fakataha mo e malava ke toe malí? (e) Ko e hā kuo fili ai ʻa e niʻihi ʻo fakafepakiʻi hono veteʻi ʻo ha hoa mali taʻeangatonu?
15 Hangē ko ia naʻe lave ki ai ʻi he Vahe 2 ʻo e tohí ni, ko e feʻauakí ʻa e makatuʻunga Fakatohitapu pē ʻe taha ki he vete malí mo e malava ke toe malí.c (Mātiu 19:9) Kapau ʻoku ʻi ai haʻo fakamoʻoni pau kuo taʻeangatonu ʻa ho hoa malí, ʻokú ke fehangahangai leva mo ha fili faingataʻa. Te ke hokohoko atu ʻi he nofo malí pe fai ha vete mali? ʻOku ʻikai ha ngaahi lao ki ai. Kuo fakamolemoleʻi kakato ʻe he kau Kalisitiane ʻe niʻihi ha hoa mali ʻoku fakatomala moʻoni, pea kuo iku lelei ʻa e nofo mali naʻe maluʻí. Kuo fili ʻa e niʻihi kehe ke ʻoua ʻe vete mali koeʻuhi ko e fānaú.
16. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻa ʻe niʻihi kuó ne ueʻi ʻa e niʻihi ke veteʻi ʻa honau hoa mali faihalá? (e) ʻI he taimi ʻoku fai ai ha fili ʻa ha hoa tonuhia ke vete pe ʻikai ke veté, ko e hā ʻoku totonu ai ke ʻoua ʻe fakaangaʻi ʻe ha taha ʻa e fili ʻa e tokotaha ko iá?
16 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ko e tōʻonga angahalaʻiá ʻe iku nai ia ki he feitama pe ko ha mahaki fetuku holo ʻe he fehokotaki fakasinó. Pea mahalo ʻoku fiemaʻu ke maluʻi ʻa e fānaú mei ha mātuʻa ʻokú ne ngaohikoviʻi fakaefehokotaki fakasino kinautolu. ʻOku hā mahino, ʻoku lahi ʻa e meʻa ke fakakaukau ki ai ki muʻa ke fai ha filí. Kae kehe, kapau ʻokú ke ʻiloʻi ʻa e taʻemateaki ʻa ho hoa malí pea hili iá peá ke toe fai ha ngaahi vā fakaefehokotaki fakasino mo ho hoá, ʻokú ke fakahaaʻi ai kuó ke fakamolemoleʻi ho hoá pea holi ke hokohoko atu ʻi he nofo malí. Ko e ngaahi makatuʻunga ki he vete malí fakataha mo e malava Fakatohitapu ke toe malí ʻoku ʻikai ke kei ʻi ai ia. ʻOku ʻikai totonu ke hoko ha taha ʻo fieʻilo pea feinga ke tākiekina ʻa hoʻo filí, pea ʻoku ʻikai totonu ke fakaangaʻi ʻe ha taha ʻa hoʻo filí ʻi he taimi ʻokú ke fai ai iá. Kuo pau ke ke nofo fakataha mo e ngaahi nunuʻa ʻo hoʻo filí. “Kuo pau ke taki taha fua ʻene kavenga aʻana.”—Kaletia 6:5.
NGAAHI MAKATUʻUNGA KI HE MĀVAÉ
17. Kapau ʻoku ʻikai ha feʻauaki, ko e hā ʻa e ngaahi fakangatangata ʻoku fokotuʻu ʻe he ngaahi Konga Tohitapú ki he māvaé pe vete malí?
17 ʻOku ʻi ai ha ngaahi tuʻunga te ne fakatonuhiaʻi nai ai ʻa e māvaé pe malava ke vete mei ha hoa mali neongo kapau kuo ʻikai ke fai ʻe he tokotaha ko iá ha feʻauaki? ʻIo, ka ʻi ha tuʻunga pehē, ʻoku ʻikai ke ʻatā ai ha Kalisitiane ke kumi ki ha tokotaha ʻoku ʻikai ko e hoá fakataha mo ha fakakaukau ke toe mali. (Mātiu 5:32) Ko e Tohitapú, lolotonga ʻene fai ha ngaahi fakaʻatā ki ha māvae pehē ʻokú ne fakahā ko e tokotaha ʻoku mavahé ʻoku totonu “ke ne nofo taʻemali, pe ke ne fakalelei.” (1 Kolinito 7:11) Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga fuʻu hulu ʻe niʻihi ʻe lava ke ne ʻai nai ke hā ngali fakapotopoto ke fai ha māvae?
18, 19. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tuʻunga tōtuʻa ʻe tataki nai ai ha hoa mali ke fakakaukau lelei ki he fakapotopoto ʻo e māvae pe vete fakalaó, neongo kapau ʻoku ʻikai ke ala lava ha toe mali?
18 Sai, ʻe hoko nai ʻa e fāmilí ʻo masiva ʻangoʻango koeʻuhi ko e fakapikopiko fakaʻaufuli mo e ngaahi tōʻonga kovi ʻa e husepānití.d ʻOkú ne pele paʻanga ʻaki nai ʻa e paʻanga hū mai ʻa e fāmilí pe ngāueʻaki ia ke poupouʻiʻaki hano maʻukovia ʻe he ngaahi faitoʻo kona tapú pe ʻolokaholó. ʻOku pehē ʻe he Tohitapú: “ʻO ka ai ha taha ʻoku ʻikai tokanga ki hono . . . famili, ʻoku ne fakaʻikaiʻi ʻene lotu, ʻio, ʻoku ne koviange ʻi ha hiteni.” (1 Timote 5:8) Kapau ʻoku fakafisi ha tangata pehē ke liliu ʻa ʻene ngaahi foungá, mahalo naʻa mo hono poupouʻi fakapaʻanga ʻa ʻene ngaahi ʻulungaanga koví ʻaki hono ʻave ʻa e paʻanga ʻoku maʻu mai ʻe hono uaifí, ʻe fili nai ʻa e uaifí ke maluʻi ʻa hono tuʻunga leleí pea mo e tuʻunga lelei ʻa ʻene fānaú ʻaki hono maʻu mai ha tohi māvae fakalao.
19 Ko e ngāue fakalao peheé ʻe toe fakakaukauʻi nai ia kapau ʻoku fakamālohi tōtuʻa ha hoa mali ki hono hoá, mahalo ko hano toutou haha ʻa e tokotaha ko iá ʻo aʻu ki he tuʻunga ko ʻene moʻuileleí pea naʻa mo ʻene moʻuí ʻoku ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki. Tānaki atu ki ai, kapau ʻoku toutou feinga ha hoa mali ke fakamālohiʻi ha hoa ke ne maumauʻi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ʻi ha founga, tautefito kapau ʻoku aʻu ʻa e ngaahi meʻá ki ha tuʻunga ʻa ia ʻoku fakatuʻutāmaki ki he moʻui fakalaumālié. Ko e hoa mali ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmakí te ne fakaʻosiʻaki nai ko e founga pē ʻe taha ke “talagofua ki he Otua i he tagata” ko hono maʻu mai ha tohi māvae fakalao.—Ngāue 5:29.
20. (a) ʻI he tuʻunga ʻo ha movete ʻi ha fāmili, ko e hā nai ʻe fai ʻe he ngaahi kaumeʻa mo e kau mātuʻa matuʻotuʻá, pea ko e hā ʻoku totonu ke ʻoua te nau faí? (e) Ko e faʻahinga tāutaha kuo malí ʻoku totonu ke ʻoua te nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi lave ʻa e Tohitapú ki he māvaé mo e vete malí ko ha kalofanga ia ke fai ʻa e hā?
20 ʻI he ngaahi keisi kotoa ʻo e ngaohikoviʻi tōtuʻa ʻo e hoa malí, ʻoku ʻikai totonu ke tenge ʻe ha taha ʻa e hoa tonuhiá ke ne māvae pe ke nofo mo e tokotaha ʻe tahá. Lolotonga ʻe fai nai ʻe ha ngaahi kaumeʻa pe kau mātuʻa matuʻotuʻá ʻa e poupou mo e akonaki makatuʻunga ʻi he Tohitapú, ʻoku ʻikai lava ke ʻiloʻi ʻe he faʻahingá ni ʻa e ngaahi fakaikiiki kotoa ʻo e meʻa ʻoku hokó ʻi he vahaʻa ʻo ha husepāniti mo ha uaifi. Ko Sihova pē taha ʻoku lava ke ne ʻafioʻi iá. Ko e moʻoni, ʻe ʻikai ke fakalāngilangiʻi ʻe ha uaifi Kalisitiane ʻa e fokotuʻutuʻu ʻa e ʻOtuá ki he nofo malí kapau ʻokú ne ngāueʻaki ha ngaahi kalofanga taʻemahuʻinga ke mavahe ai mei ha nofo mali. Ka ʻo kapau ʻoku hokohoko ha tuʻunga fakatuʻutāmaki tōtuʻa, ʻoku ʻikai totonu ke fakaangaʻi ia ʻe ha taha ʻo kapau ʻokú ne fili ke māvae. ʻOku lava ke leaʻaki ʻa e ngaahi meʻa tatau tofu pē ʻo fekauʻaki mo ha husepāniti Kalisitiane ʻoku kumi ki he māvaé. “Te tau hopo kotoa pe ʻi he fakamāuʻanga ʻo e ʻOtua.”—Loma 14:10.
FOUNGA NAʻE FAKAHAOFI AI HA NOFO MALI NAʻE MOVETE
21. Ko e hā ʻa e meʻa naʻe hokosia ʻoku hā ai ʻoku ʻaonga ʻa e faleʻi ʻa e Tohitapú ki he nofo malí?
21 ʻI he māhina ʻe tolu ʻi he hili ʻa e mavahe ʻa Lūsiá, ʻa ia naʻe lave ki ai ki muʻá, mei hono husepānití, naʻá ne fetaulaki ai mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová peá ne kamata ke ako Tohitapu mo kinautolu. “ʻI heʻeku ʻohovale lahí,” ko ʻene fakamatalá ia, “naʻe ʻomai ʻe he Tohitapú ʻa e ngaahi fakaleleiʻanga ʻaonga ki heʻeku palopalemá. Hili ha uike pē ʻe taha ʻo e akó, naʻá ku loto ai pē ke fakalelei mo hoku husepānití. ʻOku lava ke u pehē ʻi he ʻahó ni ʻoku ʻafioʻi ʻe Sihova ʻa e founga ke fakahaofi ai ʻa e ngaahi nofo mali ʻoku faingataʻaʻiá koeʻuhi he ʻoku tokoniʻi ʻe heʻene ngaahi akonakí ʻa e ngaahi hoa malí ke nau ako ki he founga ke ongoʻi fefakamahuʻingaʻiʻaki aí. ʻOku ʻikai ke moʻoni, hangē ko e fakahuʻuhuʻu ʻa e niʻihi, ʻoku fakamavahevaheʻi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová ʻa e ngaahi fāmilí. ʻI hoku tuʻungá, ko e meʻa fehangahangaí tofu pē naʻe moʻoní.” Naʻe ako ʻa Lūsia ke ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú ʻi heʻene moʻuí.
22. Ko e hā ʻoku totonu ke falala ki ai ʻa e ngaahi hoa malí kotoa?
22 ʻOku ʻikai ke makehe atu ʻa Lūsia. ʻOku totonu ke hoko ʻa e nofo malí ko ha tāpuaki, ʻikai ko ha kavenga. Ke maʻu ia, kuo tokonaki mai ʻe Sihova ʻa e matavai lelei taha ʻo e faleʻi ki he nofo malí kuo faifai pea hikí—ko ʻene Folofola mahuʻingá. ʻOku lava ʻe he Tohitapú ke “fakabotoʻi ae vale.” (Sāme 19:7-11, PM) Kuó ne fakahaofi ʻa e ngaahi nofo mali lahi ʻa ia naʻe ʻi he tuʻunga meimei moveté pea kuó ne fakaleleiʻi ʻa e ngaahi nofo mali kehe lahi naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi palopalema mafatukitukí. ʻOfa ke maʻu ʻe he ngaahi hoa mali kotoa ʻa e falala kakato ki he faleʻi ki he nofo malí ʻa ia ʻoku ʻomai ʻe Sihova ko e ʻOtuá. ʻOku ʻaonga moʻoni ia!
a Kuo fetongi ʻa e hingoá.
b Ko e niʻihi ʻo e ngaahi tafaʻakí ni naʻe fai e lave ki ai ʻi he ngaahi vahe ki muʻá.
c Ko e kupuʻi lea faka-Tohitapu ʻoku liliu ko e “feʻauakí” ʻoku kau ai ʻa e ngaahi tōʻonga ʻo e tonó, faka-Sōtomá, fehokotaki fakasino mo e manú, pea mo e loto-lelei ki he ngaahi tōʻonga taʻefakalao kehe ʻa ia ʻoku kau ki ai ʻa hono ngāueʻaki ʻo e ngaahi ʻōkani fakaefehokotaki fakasinó.
d ʻOku ʻikai ke kau ʻi he meʻá ni ʻa e ngaahi tuʻunga ʻa ia ko ha husepāniti, neongo ʻa ʻene taumuʻa leleí, ʻoku ʻikai malava ke ne tokonaki maʻa hono fāmilí ʻi ha ngaahi tuʻunga ʻoku ʻikai te ne lava ʻo mapuleʻi, hangē ko e puké pe ko e ʻikai ha ngaahi faingamālie fakaengāué.
-
-
Tupu Fakataha ʻo Motuʻa AngéKo e Fakapulipuli ʻo e Fāmili Fiefiá
-
-
VAHE TAHAFĀ
Tupu Fakataha ʻo Motuʻa Angé
1, 2. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi liliu ʻoku hoko ʻi he fakaofiofi mai ʻa e taʻumotuʻá? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa e maʻu ʻe he kau tangata fakaʻotua ʻi he taimi ʻo e Tohitapú ʻa e fiemālie ʻi he taʻumotuʻá?
ʻOKU lahi ʻa e ngaahi liliu ʻi heʻetau tupu ʻo motuʻa angé. ʻOku mimisi ʻe he vaivai fakaesinó hotau mālohí. Ko ha sio atu ki he sioʻatá ʻoku fakahaaʻi mai ai ʻa e ngaahi mingimingi foʻou mo ha kamata māmālie ke hinā ʻa e ʻulú—naʻa mo e tula. Te tau tofanga nai ʻi ha kovi ʻa e manatú. ʻOku tupu hake ha ngaahi vahaʻangatae foʻou ʻi he taimi ʻoku mali ai ʻa e fānaú, pea toe hoko ʻi he taimi ʻoku hoko mai ai ʻa e fanga makapuná. Ki he niʻihi, ko e mālōlō mei he ngāue fakamāmaní ʻoku iku ia ki ha founga-tuʻumaʻu kehe ʻi he moʻuí.
2 Ko hono moʻoní, ko e lahi ange ʻo e ngaahi taʻú ʻe lava ke hoko ia ko ha ʻahiʻahi. (Koheleti 12:1-8) Neongo ia, fakakaukau angé ki he kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻi he taimi ʻo e Tohitapú. Neongo naʻe faifai pē ʻo nau iku ki he maté, naʻa nau maʻu fakatouʻosi ʻa e poto mo e mahino, ʻa ia naʻe ʻomai ai kiate kinautolu ʻa e fiemālie lahi ʻi he taʻumotuʻá. (Senesi 25:8; 35:29; Siope 12:12; 42:17) Naʻe anga-fēfē ʻenau lavameʻa ʻo fiefia ʻi he tupu ʻo motuʻa angé? Ko e moʻoni naʻe hoko ia ʻi he moʻui ʻo fehoanaki mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku tau maʻu ʻi he ʻahó ni ʻa ia ʻoku lēkooti ʻi he Tohitapú.—Sāme 119:105; 2 Timote 3:16, 17.
3. Ko e hā ʻa e akonaki naʻe fai ʻe Paula ki he kau tangata mo e kau fefine motuʻa angé?
3 ʻI heʻene tohi kia Taitusí, naʻe ʻomai ai ʻe he ʻapositolo ko Paulá ʻa e tataki lelei ki he faʻahinga ʻoku nau hoko ʻo motuʻa angé. Naʻá ne tohi: “Ke faa tokaga e he mātua tagata, bea nau aga fakamotua, o fakabotoboto, mo haohaoa i he tui, moe ofa, moe faa kataki. Moe kau fine mātua foki, ke nau ulugaaga fakamaonioni, ke oua naa koe kau fakakovi, be tokaga lahi ki he uaine, ka koe kau akonaki oe mea lelei.” (Taitusi 2:2, 3, PM) Ko e tokanga ki he ngaahi lea ko ení ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke ke fehangahangai mo e ngaahi pole ʻo e tupu ʻo motuʻa angé.
LILIU KI HE TAUʻATĀINA ʻA HOʻO FĀNAÚ
4, 5. ʻOku anga-fēfē ʻa e tali ʻa e ngaahi mātuʻa tokolahi ʻi he taimi ʻoku mavahe ai mei ʻapi ʻenau fānaú, pea ʻoku anga-fēfē ʻa e feʻunuʻaki ʻa e niʻihi ki he tuʻunga foʻoú?
4 Ko e fetongi ʻo e ngaahi ngafá ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e feliliuaki. He fakamoʻoni ē ki he moʻoni ʻo e meʻá ni ʻi he taimi ʻoku mavahe ai ʻa e fānau lalahí mei ʻapi ʻo malí! Ki he ngaahi mātuʻa tokolahi ko e ʻuluaki fakamanatu eni kiate kinautolu ʻoku nau hoko ʻo motuʻá. Neongo ʻa e fiefia ʻi he hoko ko e kakai lalahi ʻenau fānaú, ʻoku faʻa hohaʻa ʻa e ngaahi mātuʻá pe naʻa nau fai nai ʻa e meʻa kotoa naʻa nau malavá ke teuʻi ai ʻa e fānaú ki heʻenau tauʻatāiná. Pea te nau ongoʻi nai ʻa e ʻikai te nau ʻasi holo ʻi ʻapí.
5 ʻOku lava ke mahino, ʻoku hokohoko atu ʻa e hohaʻa ʻa e ngaahi mātuʻá tonu ki he lelei ʻa ʻenau fānaú, naʻa mo e hili ko ia ʻa e mavahe mei ʻapi ʻa e fānaú. “Kapau pē ā ʻe lava ke u toutou fetuʻutaki mo kinautolu, ke fakapapauʻi kiate au ʻoku nau sai pē—ʻe ʻai au ʻe he meʻa ko iá ke u fiefia,” ko e lea ia ʻa ha faʻē ʻe taha. ʻOku pehē ʻe ha tamai: “ʻI he taimi naʻe mavahe ai mei ʻapi ʻa homa ʻofefiné, ko ha taimi mātuʻaki faingataʻa ia. Naʻe tuku mai ai ha motuhia lahi ʻi homau fāmilí koeʻuhi he naʻa mau fai fakataha maʻu pē ʻa e meʻa kotoa pē.” Kuo anga-fēfē ʻa e fekuki ʻa e ngaahi mātuʻa ko ení mo e ʻikai ke ʻi ai ʻa ʻenau fānaú? ʻI he ngaahi tuʻunga lahi, ʻaki hono fakahaaʻi ʻa e tokanga pea mo hono tokoniʻi ʻa e kakai kehé.
6. Ko e hā ʻoku tokoni ke tauhi ʻa e ngaahi vahaʻangatae fakafāmilí ʻi honau tuʻunga totonú?
6 ʻI he taimi ʻoku mali ai ʻa e fānaú, ʻoku liliu ai ʻa e ngafa ʻo e ongo mātuʻá. ʻOku pehē ʻe he Senesi 2:24: “ʻE tukuange ʻe he tangata ʻene tamai mo ʻene faʻe, kae pikitai ki hono uaifi: pea te na hoko ko e kakano pe taha.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) Ko hano ʻiloʻi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotua fekauʻaki mo e tuʻunga-ʻulú pea mo e fokotuʻutuʻu leleí ʻe tokoni ia ki he ongo mātuʻá ke tauhi ʻa e ngaahi meʻá ʻi honau tuʻunga totonú.—1 Kolinito 11:3; 14:33, 40.
7. Ko e hā ʻa e fakakaukau lelei naʻe fakatupulekina ʻe ha tamai ʻe taha ʻi he taimi naʻe mavahe ai mei ʻapi ʻo mali ʻa hono ongo ʻofefiné?
7 Hili e mali pea hiki ʻa e ongo ʻofefine ʻo ha ongo meʻa, naʻe ongoʻi ai ʻe he ongo meʻá ha tuʻunga taʻeʻaonga ʻi heʻena moʻuí. ʻI he ʻuluaki taimí, naʻe ongoʻi ʻita ʻa e husepānití ki hono ongo foha-ʻi-he-fonó. Ka ʻi heʻene fakakaukau atu ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e tuʻunga-ʻulú, naʻá ne ʻiloʻi ai ko e ongo husepāniti ʻo hono ongo ʻofefiné ʻi he taimi ko iá te na fai fatongia ki hona ongo fāmili mavahé. Ko ia ai, ʻi he taimi naʻe kole mai ai ʻe hono ongo ʻofefiné ha faleʻí, naʻá ne ʻeke ange kiate kinaua pe ko e hā ʻa e fakakaukau ʻa hona ongo husepānití, peá ne toki fakapapauʻi leva ke hoko ʻo poupou ki ai ʻo ka malava. ʻOku vakai leva ʻa hono ongo foha-ʻi-he-fonó kiate ia he taimí ni ko ha kaumeʻa pea ʻokú na talitali lelei ʻa ʻene faleʻí.
8, 9. Kuo anga-fēfē ʻa e liliu ʻa e ngaahi mātuʻa ʻe niʻihi ki he tauʻatāina ʻa ʻenau fānau lalahí?
8 Fēfē kapau ko e ongo meʻa toki mali foʻoú, neongo ʻoku ʻikai te na fai ha meʻa taʻefakatohitapu, ʻoku ʻikai te na fai ʻa e meʻa ʻoku fakakaukau ʻa e ongo mātuʻá ko e lelei tahá? “ʻOkú ma tokoniʻi maʻu pē kinautolu ke nau sio ki he anga ʻo e vakai ʻa Sihová,” ko e fakamatala ia ʻa ha ongo meʻa ʻe taha ʻoku ʻi ai ʻena fānau ʻosi mali, “ka ʻo kapau ʻoku ʻikai te ma loto-tatau mo haʻanau fili, ʻokú ma tali ia pea ʻoange kiate kinautolu ʻa ʻema poupoú mo e fakalototoʻá.”
9 ʻI he ngaahi fonua ʻĒsia ʻe niʻihi, ʻoku ʻiloʻi ai ʻe he ngaahi faʻē ʻe niʻihi ʻa e faingataʻa tautefito ke tali ʻa e tauʻatāina honau ngaahi fohá. Kae kehe, kapau ʻoku nau tokaʻi ʻa e fokotuʻutuʻu faka-Kalisitiané pea mo e tuʻunga-ʻulú, ʻoku nau ʻilo ai ʻoku siʻi ʻenau fetēleni mo honau ngaahi ʻofefine-ʻi-he-fonó. ʻOku ʻilo ʻe ha fefine Kalisitiane ʻe taha ko e mavahe ʻa hono ngaahi fohá mei he ʻapi fakafāmilí kuo hoko ia ko ha “matavai fakautuutu ia ʻo e houngaʻiá.” ʻOkú ne fiefia ke sio ki heʻenau malava ke fakalele ʻa honau ngaahi fāmili foʻoú. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku ʻuhinga ení ko ha fakamaʻamaʻa ia ʻo e kavenga fakaesino mo fakaeʻatamai ʻe pau ke ne fua mo hono husepānití ʻi heʻena hoko ʻo motuʻa angé.
TOE FAKALONGOMOʻUIʻI ʻA E HAʻI ʻO HOʻO NOFO MALÍ
ʻI hoʻomo tupu ʻo motuʻa angé, toe fakapapauʻi ʻa hoʻomo feʻofaʻakí
10, 11. Ko e hā ʻa e akonaki Fakatohitapu te ne tokoniʻi ʻa e kakaí ke nau fakaʻehiʻehi mei he niʻihi ʻo e ngaahi tauhele ʻo e hoko ʻo fatutangatá?
10 ʻOku tali ʻa e kakaí ʻi he ngaahi founga kehekehe ki he aʻu ʻo fatutangatá. ʻOku tui vala ʻa e kau tangata ʻe niʻihi ʻi ha founga kehe ʻi ha feinga ke hā kei siʻi ange. ʻOku hohaʻa ʻa e kakai fefine ʻe niʻihi ʻo fekauʻaki mo e ngaahi feliliuaki ʻoku ʻomai ʻi he ʻosi ʻa e puke fakamāhiná. ʻOku fakamamahí, he ʻoku fakalanga ʻe he kau fatutangata mo e fatufefine ʻe niʻihi ke loto-ʻita mo fuaʻa ʻa honau ngaahi hoá ʻaki ʻenau fakamalinga mo e faʻahinga kei iiki ange ko e fefine pe tangata. Neongo ia, ko e kau tangata motuʻa ange fakaʻotuá, ʻoku nau “fai fakabotoboto,” ʻi hono taʻofi ʻa e ngaahi holi taʻetotonú. (1 Pita 4:7, PM) ʻOku ngāue ʻa e kakai fefine matuʻotuʻá ʻi ha founga tatau ke tauhi maʻu ʻa e tuʻumaʻu ʻo ʻenau ngaahi nofo malí, ʻi he ʻofa ki honau ngaahi husepānití pea mo ha holi ke fakahōifuaʻi ʻa Sihova.
11 ʻI he malumalu ʻo e fakamānavaʻí, naʻe lēkooti ai ʻe Tuʻi Lēmiueli ʻa hono fakahīkihikiʻi ʻo e “uaifi lavameʻá” ʻa ia ʻokú ne fakapaleʻi ʻa hono husepānití “ʻaki ʻa e lelei, ʻo ʻikai ko e kovi, ʻi he ngaahi ʻaho kotoa ʻo ʻene moʻuí.” ʻE ʻikai taʻemalava ke fakahoungaʻi ʻe ha husepāniti Kalisitiane ʻa e anga ʻo e ngaahi feinga ʻa hono uaifí ke fekuki mo ha mamahi fakaeongo pē ʻokú ne hokosia lolotonga ʻa hono ngaahi taʻu lotolotó. ʻE ueʻi ia ʻe heʻene ʻofá ke ne ‘fakahīkihikiʻi ia.’—Palovepi 31:10, 12, 28, NW.
12. ʻE lava fēfē ke tupu ʻo vāofi ange fakataha ha ongo meʻa mali ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú?
12 Lolotonga ʻa e ngaahi taʻu femoʻuekina ʻo hono tauhi hake ʻa e fānaú, te mo fakatou fiefia nai ke tuku ki he tafaʻakí ʻa hoʻomo ngaahi holi fakafoʻituituí kae tokanga ki he ngaahi fiemaʻu ʻa hoʻomo fānaú. Hili ʻenau mavahé ko e taimi ia ke toe fakahanga ai ʻa e tokangá ki hoʻomo nofo malí. “ʻI he taimi naʻe mavahe ai ʻa homa ngaahi ʻofefiné mei ʻapí,” ko e lau ia ʻa ha husepāniti ʻe taha, “naʻá ku toe kamata faisō ai mo hoku uaifí.” ʻOku pehē ʻe ha husepāniti ʻe taha: “ʻOkú ma fetokangaʻaki fekauʻaki mo homa tuʻunga moʻuileleí taki taha pea fefakamanatuʻaki ʻa e fiemaʻu ke ma fakamālohi sinó.” Koeʻuhi ke ʻoua te na ongoʻi taʻelata, ko ia mo hono uaifí ʻokú na fakahāhā ʻa e anga-talitali kakai ki he ngaahi mēmipa kehe ʻo e fakatahaʻangá. ʻIo, ko e fakahāhā ʻa e mahuʻingaʻia ʻi he niʻihi kehé ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi tāpuaki. ʻIkai ngata aí, ʻoku fakahōifuaʻi ai ʻa Sihova.—Filipai 2:4; Hepelu 13:2, 16.
13. Ko e hā ʻa e tafaʻaki ʻoku fakahoko ʻe he lea tauʻatāiná mo e faitotonú ʻi he tupu ha ongo meʻa ʻo motuʻa angé?
13 ʻOua ʻe fakaʻatā ha motuhia ʻo e fetuʻutakí ke tupu ʻi ho vā mo ho hoa malí. Talanoa hangatonu fakataha. (Palovepi 17:27) “ʻOkú ma ʻai ke loloto ange ʻema femahinoʻakí ʻaki ʻema fetokangaʻaki mo hoko ʻo fakaʻatuʻi,” ko e lau ia ʻa ha husepāniti ʻe taha. ʻOku loto-tatau mo ia ʻa hono uaifí, ʻo ne pehē: “ʻI heʻema tupu ʻo motuʻa angé, kuó ma hoko ai ʻo fiefia ʻi heʻema maʻu fakataha ha ipu tií, fetalanoaʻakí, mo e fāitaha ʻiate kimauá.” Ko hoʻo lea tauʻatāina mo faitotonú ʻe lava ke tokoni ia ke fakafefekaʻi ai ʻa e haʻi ʻo hoʻo nofo malí, ʻo ʻoange ai ki ai ha mālohi ʻa ia te ne fakafepakiʻi ʻa e ngaahi ʻoho ʻa Sētané, ʻa e tokotaha maumauʻi ʻo e nofo malí.
FIEFIA ʻI HO FANGA MAKAPUNÁ
14. Ko e hā ʻa e tafaʻaki ʻoku hā mahino naʻe fakahoko ʻe he kui-fefine ʻa Tīmoté ʻi heʻene tupu hake ʻo hoko ko ha Kalisitiané?
14 Ko e fanga makapuná “ko e kalauni” ia ʻo e kau taʻumotuʻá. (Palovepi 17:6) Ko e feohi mo e fanga makapuná ʻe lava moʻoni ke hoko ia ko ha meʻa fakafiefia—longomoʻui mo fakaivifoʻou. ʻOku fakamatala lelei ʻa e Tohitapú fekauʻaki mo Loisi, ko ha kui-fefine, ʻa ia ko ia mo ʻene tamá ʻa ʻIunisi, naʻá na vahevahe ʻa ʻene ngaahi tuí ki hono mokopuna tangata valevale ko Tīmoté. Naʻe tupu hake ʻa e kiʻi tamasiʻí ni ʻo ʻiloʻi ko ʻene faʻeé fakatouʻosi mo ʻene kui-fefiné naʻá na fakamahuʻingaʻi ʻa e moʻoni ʻi he Tohitapú.—2 Timote 1:5; 3:14, 15.
15. ʻI he fekauʻaki mo e fanga makapuná, ko e hā ʻa e tokoni mahuʻinga ʻe lava ke fai ʻe he ngaahi kuí, ka ko e hā ʻoku totonu ke nau fakaʻehiʻehi mei aí?
15 Ko ha tafaʻaki makehe leva eni, ʻa ia ʻe lava ai ke fai ha tokoni mātuʻaki mahuʻinga ʻa e ngaahi kuí. ʻA e ngaahi kui, kuo mou ʻosi vahevahe ʻa hoʻomou ʻilo fekauʻaki mo e ngaahi taumuʻa ʻa Sihová ki hoʻomou fānaú. ʻE lava ke mou fai he taimí ni ʻa e meʻa tatau ki ha toe toʻutangata ʻe taha! ʻOku fiefia ʻa e fānau iiki tokolahi ke fanongo ki he fakamatala ʻa ʻenau ngaahi kuí ki he ngaahi talanoa ʻi he Tohitapú. Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai te mou toʻo ai ʻa e fatongia ʻo e tamaí ke uhuʻi ʻa e ngaahi moʻoni ʻi he Tohitapú ki heʻene fānaú. (Teutalonome 6:7) ʻI hono kehé, ʻoku mou fakakakato ʻa e meʻá ni. ʻOfa ke hoko hoʻomou ngaahi lotú ʻo hangē ko e lotu ʻa e tokotaha-tohi-sāmé: “ʻOua foki, Elohimi, te ke liʻaki kita, ʻi he to mai ʻa e motuʻa mo e ʻuluhina; ʻoua ke u fakaha ki he toʻutangata ʻe taha hoʻo mafimafi, mo ho ivi ki he fuʻu fononga ʻoku laka mai.”—Sāme 71:18; 78:5, 6.
16. ʻE lava fēfē ke fakaʻehiʻehi ʻa e ngaahi kuí mei he hoko ko e tupuʻanga ʻo e fepaki ʻoku tupu hake ʻi honau fāmilí?
16 ʻOku fakamamahí, he ʻoku fuʻu fakapelepeleʻi kovi ʻe he ngaahi kui ʻe niʻihi ʻa e fānau īkí ʻo tupu ai ʻa e ngaahi fepaki ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi kuí mo ʻenau fānau lalahí. Kae kehe, ko hoʻomou anga-ʻofa loto-moʻoní te ne ʻai nai ai ke faingofua ki homou fanga makapuná ke nau falala atu kiate kimoutolu ʻi he taimi ʻoku ʻikai te nau ongoʻi hehema ai ke fakahā ʻa e ngaahi meʻá ki heʻenau ngaahi mātuʻá. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻamanaki ai ʻa e fānau īkí ʻe kau mo kinautolu ʻenau ngaahi kui anga-fakanainaí ʻo fakafepakiʻi ʻenau ngaahi mātuʻá. Ko e hā leva ke faí? Ngāueʻi ʻa e potó pea fakalototoʻaʻi homou fanga makapuná ke nau hangatonu ki heʻenau ngaahi mātuʻá. ʻE lava ke mou fakamatalaʻi ange ʻoku hōifua ʻa Sihova ki he meʻá ni. (Efeso 6:1-3) Kapau ʻe fiemaʻu, te mou pole nai ke fakahaaʻi ki he ngaahi mātuʻá ki muʻa pea toki fakaofiofi atu kiate kinautolu ʻenau fānaú. Lea hangatonu ki homou fanga makapuná ʻo fekauʻaki mo e meʻa kuo mou ako ʻi he faai mai ʻa e ngaahi taʻú. Ko hoʻomou faitotonú mo e loto-moʻoní ʻe lava ke ʻaonga ia kiate kinautolu.
FEʻUNUʻAKI ʻI HOʻO TAʻUMOTUʻÁ
17. Ko e hā ʻa e fakapapau ʻa e tokotaha-tohi-sāmé ʻoku totonu ke faʻifaʻitaki ki ai ʻa e kau Kalisitiane taʻumotuʻá?
17 ʻI hoʻo motuʻa angé, te ke ʻiloʻi ai ʻe ʻikai lava ke ke fai ʻa e meʻa kotoa naʻá ke anga ki aí pe ko e meʻa kotoa ʻokú ke loto ki aí. ʻOku anga-fēfē ʻa e tali pea mo fekuki ha taha mo e hoholo ʻo motuʻá? ʻI hoʻo fakakaukaú te ke ongoʻi nai ʻokú ke taʻu 30, ka ko ha hila atu ki he sioʻatá ʻoku fakahaaʻi mai ai ha foʻi moʻoni kehe. ʻOua ʻe loto-siʻí. Naʻe kōlenga ʻa e tokotaha-tohi-sāmé kia Sihova: “Oua naa jiaki au i he aho o eku motua; oua naa liaki au oka mole iate au eku malohi.” ʻAi ko hoʻo fakapapaú ia ke faʻifaʻitaki ki he fakapapau ʻa e tokotaha-tohi-sāmé. Naʻá ne pehē: “Teu amanaki lelei mau ai be, bea e tubulekina be eku fakamalo kiate koe.”—Sāme 71:9, 14, PM.
18. ʻE lava fēfē ke ngāueʻaongaʻaki ʻe ha Kalisitiane matuʻotuʻa ʻa ʻene mālōloó?
18 Kuo teuteu ki muʻa ʻa e tokolahi ke fakalahi ʻenau fakahīkihiki kia Sihová hili ʻa e mālōlō mei heʻenau ngāue fakamāmaní. “Naʻá ku palani ki muʻa ʻa e meʻa te u fai ʻi he taimi ʻe ʻosi ai ʻa e ako ʻa homa ʻofefiné,” ko e fakamatala ia ʻa ha tamai ʻe taha ʻa ia kuo mālōlō he taimí ni. “Naʻá ku fakapapauʻi te u kamata ʻi he ngāue fakamalanga taimi-kakató, pea naʻá ku fakatau atu ʻa ʻeku pisinisí koeʻuhi ke u ʻatā ke tauhi kakato ange ai kia Sihova. Naʻá ku lotu ki he tataki ʻa e ʻOtuá.” Kapau ʻokú ke ofi ki he taʻu ʻo e mālōloó, maʻu ʻa e fiemālie mei he fakahaaʻi ʻe hotau Tokotaha-Fakatupu Maʻongoʻongá: “ʻIo, ʻo aʻu ki hoʻomou motuʻa ka ko au ai pe, pea ko au te u fafa ʻo aʻu ki hoʻomou ʻuluhiná.”—Aisea 46:4.
19. Ko e hā ʻa e akonaki ʻoku fai maʻá e faʻahinga ko ia ʻoku nau tupu ʻo motuʻá?
19 Ko e liliu ki he mālōlō mei he ngāue fakaemāmaní ʻe ʻikai nai ke faingofua. Naʻe akonaki ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau tangata taʻumotuʻá ke nau “aga fakamotua.” ʻOku fiemaʻu ki he meʻá ni ʻa e mataʻofi fakalūkufua, ʻo ʻikai tō ki he hehema ke kumi ha moʻui fiemālié. ʻE ʻi ai nai naʻa mo ha fiemaʻu lahi ange ki ha founga-tuʻumaʻu mo e akonakiʻi-kita ʻi he hili ʻa e mālōloó ʻo lahi ange ia ʻi he taimi ki muʻá. Hoko leva ʻo femoʻuekina, “ʻo mou tupulekina maʻu ai pe ʻi he ngaue ʻa e ʻEiki: ʻi hoʻomou ʻilo ni, ko e meʻa ki he ʻEiki, ko hoʻomou fakaongosia ʻoku ʻikai ko e laufanō ia.” (1 Kolinito 15:58) ʻAi ke fano atu ʻa hoʻomou ngaahi ngāue ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé. (2 Kolinito 6:13) ʻOku fai eni ʻe he kau Kalisitiane tokolahi ʻaki hono malangaʻi faivelenga ʻa e ongoongo leleí ʻi ha vave fakatatau ki he taʻumotuʻá. ʻI hoʻo tupu ʻo motuʻa angé, ke ke “haohaoa i he tui, moe ofa, moe faa kataki.”—Taitusi 2:2, PM.
FAKALELEIʻI ʻA E MOLE ʻA HO HOA MALÍ
20, 21. (a) ʻI he fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa lolotongá, ko e hā kuo pau ke faifai pē ʻo ne fakamāvaeʻi ha ongo meʻa mali? (e) ʻOku anga-fēfē ʻa e tokonaki mai ʻe ʻAna ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ki he ngaahi hoa mali ʻoku mamahí?
20 Ko ha moʻoniʻi meʻa fakamamahi kae moʻoni ʻa e pehē ko ia ʻi he fokotuʻutuʻu ʻo e ngaahi meʻa lolotongá, ʻoku faifai atu pē ʻo fakamāvaeʻi ʻa e ngaahi hoa malí ʻe he maté. Ko e ngaahi hoa mali Kalisitiane ʻoku mamahí ʻoku nau ʻiloʻi ko e faʻahinga ʻoku nau ʻofa aí ʻoku nau mohe he taimí ni, pea ʻoku nau tuipau te nau toe sio kiate kinautolu. (Sione 11:11, 25) Ka ʻoku kei fakamamahi pē ʻa e molé. ʻE anga-fēfē ha fekuki mo ia ʻa e tokotaha ʻoku hao moʻuí?a
21 ʻI hono manatuʻi ʻa e meʻa naʻe fai ʻe ha tokotaha moʻoni ʻi he Tohitapú ʻe tokoni ia. Naʻe uitou ʻa ʻAna ʻi he hili pē ha taʻu ʻe fitu ʻo ʻene nofo malí, pea ʻi he taimi ʻoku tau lautohi ai fekauʻaki mo iá, naʻá ne taʻu 84. ʻOku lava ke tau fakapapauʻi naʻá ne mamahi ʻi he taimi naʻe mole ai ʻa hono husepānití. Naʻe anga-fēfē ʻene fekuki mo iá? Naʻá ne fai ʻa e ngāue toputapu kia Sihova ko e ʻOtuá ʻi he temipalé ʻi he pō mo e ʻaho. (Luke 2:36-38) Ko e moʻui ngāue fakamātoato ʻa ʻAná ko ha fakaleleiʻanga lahi taʻetoeveiveiua ia ki he mamahi mo e taʻelata naʻá ne ongoʻi ʻi he tuʻunga ko ha uitoú.
22. Kuo anga-fēfē ʻa e fekuki ʻa e kau uitou fefine mo e kau uitou tangata ʻe niʻihi mo e taʻelatá?
22 “Ko e pole lahi taha kiate aú ko e ʻikai ko ia ha hoa ke talanoa ki aí,” ko e fakamatala ia ʻa ha fefine taʻu 72 ʻa ia naʻá ne uitou ʻi he taʻu ʻe hongofulu kuo maliu atú. “Ko hoku husepānití ko ha tokotaha fanongo lelei ia. Naʻá ma talanoa ʻo fekauʻaki mo e fakatahaʻangá pea mo ʻema kau ʻi he ngāue fakafaifekau faka-Kalisitiané.” ʻOku pehē ʻe ha uitou ʻe taha: “Neongo ʻoku faifakamoʻui ʻa e taimí, kuó u ʻiloʻi ʻoku totonu ange ke pehē ko e meʻa ko ia ʻoku fai ʻe ha taha ʻaki hono taimí ʻokú ne tokoniʻi ke moʻui ʻa e tokotaha ko iá. ʻOkú ke ʻi ha tuʻunga lelei ange ke tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé.” ʻOku loto-tatau mo ia ha uitou tangata taʻu 67, ʻi heʻene pehē: “Ko ha founga fakaofo ke fekuki ai mo e mamahí ko hono foaki atu koe tonu ʻi hono fakafiemālieʻi ʻa e niʻihi kehé.”
FAKAMAHUʻINGAʻI ʻE HE ʻOTUÁ ʻI HE TAʻUMOTUʻÁ
23, 24. Ko e hā ʻa e fakafiemālie lahi ʻoku ʻomai ʻe he Tohitapú ki he faʻahinga taʻumotuʻá, tautefito ki he faʻahinga kuo nau uitoú?
23 Neongo ʻoku toʻo ʻe he maté ha hoa ʻofaʻanga, ʻoku hanganaki faitōnunga ai pē, mo papau ange ʻa Sihova. “Kuo u kole meia Sihova ha meʻa pe taha,” ko e hiva ia ʻa Tuʻi Tēvita ʻo e kuonga muʻá, “ko ia pe te u kumi ki ai; ke u nofo ʻi he fale ʻo Sihova ʻi he ʻaho kotoa o ʻeku moʻui, ke siofi ʻa e fakaʻofoʻofa ʻo e ʻEiki, mo fakalaulauloto ʻi hono palasi.”—Sāme 27:4.
24 “Fakaʻapaʻapaʻi ʻa e kau fefine uitou ʻoku paea moʻoní,” ko e enginaki ia ʻa e ʻapositolo ko Paulá. (1 Timote 5:3, NW) Ko e akonaki ʻoku hoko mai ʻi he fakahinohino ko ení ʻoku fakahaaʻi ai ko e kau uitou taau ʻoku ʻikai hanau ngaahi kāinga ofí te nau fiemaʻu nai ha tokoni fakamatelie mei he fakatahaʻangá. Ka neongo ia, ko e ʻuhinga ʻo e fakahinohino ke “fakaʻapaʻapaʻi” ʻoku kau ai ʻa e fakakaukau fekauʻaki mo hono fakamahuʻingaʻi kinautolu. Ko ha fakafiemālie moʻoni ē ʻe lava ke maʻu ʻe he kau uitou fefine mo e uitou tangata fakaʻotuá mei he ʻiloʻi ʻoku fakamahuʻingaʻi kinautolu ʻe Sihova pea te ne tauhi kinautolú!—Semisi 1:27.
25. Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻoku kei toe ki he kau taʻumotuʻá?
25 “Ko e teunga ʻo haʻa matuʻa ko e ʻulu hina,” ko e fakahaaʻi ia ʻe he Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá. Ko e “kalauni matamatalelei [ia] ʻoku maʻu ʻi he hala ʻo e faitotonu.” (Palovepi 16:31; 20:29) Ko ia, toe hokohoko atu, tatau ai pē pe ʻokú ke mali pe taʻemali, ke tauhi ke muʻomuʻa ʻa e ngāue ʻa Sihová ʻi hoʻo moʻuí. Te ke maʻu ai ha hingoa lelei ki he ʻOtuá he taimí ni pea mo e ʻamanaki ki he moʻui taʻengata ʻi ha māmani ʻa ia ʻe ʻikai ke toe ʻi ai ʻa e ngaahi langa ʻi he taʻumotuʻá.—Sāme 37:3-5; Aisea 65:20.
a Ki ha fakamatala fakaikiiki lahi ange ʻo fekauʻaki mo e kaveinga ko ení, sio ki he polosiua ʻI he Mate ha Taha ʻOkú Ke ʻOfa Ai, ko e pulusi ʻe he Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.
-
-
Fakaʻapaʻapaʻi ʻEtau Ngaahi Mātuʻa TaʻumotuʻáKo e Fakapulipuli ʻo e Fāmili Fiefiá
-
-
VAHE TAHANIMA
Fakaʻapaʻapaʻi ʻEtau Ngaahi Mātuʻa Taʻumotuʻá
1. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ʻoku tau moʻuaʻaki ki heʻetau ongo mātuʻá, pea ko ia ai, ʻoku totonu ke fēfē ʻa ʻetau ongoʻí mo e ngāue kiate kinauá?
“TOKANGA ki hoʻo tamai, he ko eni ia naʻe fakatupu koe, pea ʻoua te ke taʻetokaʻi ʻoka motuʻa hoʻo faʻe,” ko e akonaki ia ʻa e tangata poto ʻi he kuohilí. (Palovepi 23:22) ‘ʻE ʻikai ʻaupito te u fai ia!” ko haʻo lea nai ia. ʻI he ʻikai ke taʻetokaʻi ʻetau ngaahi faʻeé—pe ko ʻetau ngaahi tamaí—ko e tokolahi taha ʻo kitautolú ʻoku tau ongoʻi ha ʻofa loloto kiate kinautolu. ʻOku tau ʻiloʻi ʻoku tau moʻuaʻaki ʻa e meʻa lahi kiate kinautolu. ʻUluakí, naʻe ʻomai ʻe heʻetau ongo mātuʻá kiate kitautolu ʻa e moʻuí. Lolotonga ko Sihova ʻa e Matavai ʻo e moʻuí, ka ne taʻeʻoua ʻa ʻetau ongo mātuʻá naʻe ʻikai pē ke tau mei ʻi ai. ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe lava ke tau foaki ki heʻetau ongo mātuʻá ʻe mahuʻinga ʻo hangē ko e moʻuí tonu. Pea, fakakaukau atu pē ki he feilaulauʻi-kita, tokanga loto-moʻua, fakamole, mo e tokanga ʻofa naʻe kau ki hono tokoniʻiʻaki ha kiʻi tama ʻi he hala mei he valevalé ki he tokotaha lahí. Ko ia ai, he ʻuhinga lelei moʻoni ē ko e akonaki ko ia ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá: “Fakaʻapaʻapa ki hoʻo tamai mo hoʻo faʻe . . . ka ke monuʻia, pea ke nofo fuoloa ʻi mamani”!—Efeso 6:2, 3.
ʻILOʻI ʻA E NGAAHI FIEMAʻU FAKAEONGÓ
2. ʻOku lava fēfē ʻa e fānau lalahí ke nau “totongi” ki heʻenau ngaahi mātuʻá?
2 Naʻe tohi ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he kau Kalisitiané: “ʻOua muʻa ke akoʻi [ʻa e fānaú pe fanga makapuná] ke nau fai ʻa e toʻonga totonu ki hoto famili, pea ke fai ʻa e totongi ki heʻenau matuʻa: he ko e meʻa ia ʻe hangai fofonga ki ai ʻa e ʻOtua.” (1 Timote 5:4) Ko e fānau lalahí ʻoku nau fai ʻa e “totongi” ko ení ʻaki hono fakahaaʻi ʻa e houngaʻia ki he ngaahi taʻu ʻo e ʻofa, ngāue, mo e tokanga naʻe fakamoleki kiate kinautolu ʻe heʻenau ngaahi mātuʻá mo ʻenau ngaahi kuí. Ko e founga ʻe taha ʻoku lava ke fai ai eni ʻe he fānaú ko hono ʻiloʻi ʻoku hangē pē ko e tokotaha kehe kotoa pē, ko e faʻahinga taʻumotuʻa angé ʻoku nau fiemaʻu ʻa e ʻofa mo e fakafiemālie—ʻo faʻa mātuʻaki lahi ʻaupito. ʻI he hangē ko e kotoa ʻo kitautolú, ʻoku nau fiemaʻu ke ongoʻi ʻoku fakamahuʻingaʻi kinautolu. ʻOku nau fiemaʻu ke ongoʻi ʻoku mahuʻinga ʻenau moʻuí.
3. ʻOku lava fēfē ke tau fakaʻapaʻapa ki he ngaahi mātuʻá mo e ngaahi kuí?
3 Ko ia ʻoku lava ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻetau ngaahi mātuʻá mo e ngaahi kuí ʻaki hono tuku ke nau ʻiloʻi ʻoku tau ʻofa ʻiate kinautolu. (1 Kolinito 16:14) Kapau ʻoku ʻikai ke nofo ʻetau ngaahi mātuʻá mo kitautolu, ʻoku totonu ke tau manatuʻi ko e fetuʻutaki mo kinautolú ʻoku lava ke ʻuhinga lahi ia kiate kinautolu. Ko ha tohi fiefia, ko ha tā telefoni, pe ko ha ʻaʻahi ʻe lava ke tokoni lahi ia ki heʻenau fiefiá. Ko Miyo, ʻa ia ʻoku nofo ʻi Siapani, naʻá ne tohi ʻi he taimi naʻá ne taʻu 82 aí: “Ko ʻeku taʻahiné [ʻa ia ko hono husepānití ko ha faifekau fefonongaʻaki] ʻokú ne tala mai kiate au: ‘Fineʻeiki, kātaki muʻa ʻo “folau” mo kimaua.’ ʻOkú ne ʻomai kiate au ʻa hona hala kuo fakataimitēpileʻí pea mo e fika telefoni ki he uike taki taha. ʻOku lava ke u folahi hake ʻeku mapé pea pehē: ‘ʻĀ. ʻOkú na ʻi hē he taimí ni!’ ʻOku ou fakamālō maʻu pē kia Sihova ki he tāpuaki ʻo hono maʻu ha tama peheé.”
TOKONIʻI ʻAKI ʻA E NGAAHI FIEMAʻU FAKAMATELIÉ
4. Naʻe anga-fēfē ʻa hono fakalototoʻaʻi ʻi he talatukufakaholo ʻi he lotu faka-Siú ʻa e anga-fefeka ki he ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá?
4 ʻOku malava ke pehē ko e fakaʻapaʻapaʻi ʻo ʻete ongo mātuʻá ʻoku toe kau ki ai ʻa hono tokangaʻi ʻo ʻena ngaahi fiemaʻu fakamatelié? ʻIo. ʻOku faʻa pehē. ʻI he taimi ʻo Sīsuú naʻe pouaki ai ʻe he kau taki lotu Siú ʻa e talatukufakaholo naʻe pehē kapau naʻe talaki ʻe ha taha ko ʻene paʻangá pe koloá ko “ha meʻaʻofa kuo fakatapui ki he ʻOtuá,” naʻe ʻatā ai ia mei he fatongia ke ngāueʻaki ia ke tokangaʻiʻaki ʻa ʻene ongo mātuʻá. (Mātiu 15:3-6, NW) He loto-fefeka moʻoni ē! Ko hono moʻoní, ko e kau taki lotu ko iá naʻa nau fakalototoʻaʻi ʻa e kakaí ke ʻoua te nau fakaʻapaʻapaʻi ʻenau ngaahi mātuʻá ka ke tōʻongafai taʻetokaʻi kiate kinautolu ʻaki hono fakaʻikaiʻi siokita ʻenau ngaahi fiemaʻú. ʻOku ʻikai ʻaupito te tau loto ke fai ʻa e meʻa ko iá!—Teutalonome 27:16.
5. Neongo ʻa e ngaahi tokonaki ʻoku fai ʻe he ngaahi puleʻanga ʻo e ngaahi fonua ʻe niʻihi, ko e hā ʻoku kau ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa hono fai ha tokoni fakapaʻangá ʻi he fakaʻapaʻapa ki heʻete ongo mātuʻá?
5 ʻI he ngaahi fonua lahi ʻi he ʻahó ni, ko e ngaahi polokalama tokoniʻi ʻe he puleʻangá ʻoku tokonaki ai ki he niʻihi ʻo e ngaahi fiemaʻu fakamatelie ʻa e kau taʻumotuʻá, hangē ko e meʻakai, vala, mo e maluʻanga. ʻI he tānaki atu ki he meʻa ko iá, ko e kau taʻumotuʻá tonu ʻoku nau malava nai ai ke fai ha tokonaki ki heʻenau aʻu ki he taʻumotuʻá. Ka ʻo kapau ʻe ʻosi ʻa e ngaahi tokonaki ko ení pe fakamoʻoniʻi ʻoku ʻikai ke feʻunga, ʻoku fakaʻapaʻapaʻi ʻe he fānaú ʻenau ngaahi mātuʻá ʻaki hono fai ʻa e meʻa te nau lavá ke aʻusia ʻa e ngaahi fiemaʻu fakaemātuʻá. Ko hono moʻoní, ko hono tokangaʻi ʻo e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ko ha fakamoʻoni ia ʻo e anga-līʻoa fakaʻotuá, ʻa ia, ko ʻete līʻoa kia Sihova ko e ʻOtuá, ʻa e Tupuʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu fakafāmilí.
ʻOFA MO E FEILAULAUʻI-KITA
6. Ko e hā ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻi he moʻuí kuo fai ʻe he niʻihi koeʻuhi ke tokangaʻi ai ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa ʻenau ngaahi mātuʻá?
6 Kuo tali ʻa e fānau lalahi ʻe niʻihi ki he ngaahi fiemaʻu ʻenau ngaahi mātuʻa vaivaí ʻaki ʻa e ʻofa mo e feilaulauʻi-kita. Kuo ʻave ʻe he niʻihi ʻenau ngaahi mātuʻá ki honau ngaahi ʻapí tonu pe kuo nau hiki ke ofi kiate kinautolu. Kuo hiki ʻa e niʻihi kehe ʻo nofo mo ʻenau ngaahi mātuʻá. ʻOku faʻa hoko, ʻo fakamoʻoniʻi ʻa ʻene hoko ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu peheé ko ha tāpuaki ki he ngaahi mātuʻá pea mo e fānaú fakatouʻosi.
7. Ko e hā ʻoku lelei ai ke ʻoua ʻe ngāue fakavave ʻi hono fai ʻo e ngaahi fili fekauʻaki mo e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá?
7 Neongo ia, ʻi he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ʻikai ke iku lelei ʻa e ngaahi hiki ko iá. Ko e hā hono ʻuhingá? Mahalo pē koeʻuhi naʻe fai fakavave ʻa e ngaahi filí pe naʻe makatuʻunga pē ʻi he ongó. “Ko e fakapotopoto ʻoku ne fakakaukau ʻene laka,” ko e fakatokanga fakapotopoto ia ʻa e Tohitapú. (Palovepi 14:15) Ko e fakatātaá, tau pehē pē ʻoku faingataʻaʻia ʻa hoʻo faʻē taʻumotuʻá ʻi he nofo tokotahá pea ʻokú ke fakakaukau ʻe lelei nai kiate ia haʻane hiki mai ʻo nofo mo koe. ʻI he fakakaukau fakapotopoto ki hoʻo ngaahi laká, te ke fakakaukau nai ki he meʻa ko ení: Ko e hā ʻa ʻene ngaahi fiemaʻu moʻoní? ʻOku ʻi ai ha ngaahi tokoni tāutaha pe tokoni ʻa e puleʻangá ʻokú ne ʻomai ha fakaleleiʻanga lelei ʻe taha? ʻOkú ne loto ke hiki? Kapau ko ia, ko e hā ʻa e ngaahi founga ʻe uesia ai ʻa ʻene moʻuí? ʻE pau ke ne mavahe mei hono ngaahi kaumeʻá? ʻE anga-fēfē nai hano uesia fakaeongo ia? Kuó ke talanoa mo ia ki he ngaahi meʻá ni? ʻE anga-fēfē nai hano uesia koe, ko ho hoá, mo hoʻo fānaú tonu, ʻi he hiki mai ko iá? Kapau ʻoku fiemaʻu ke tokangaʻi ʻa hoʻo faʻeé, ko hai te ne tokonaki iá? ʻE lava ke vahevahe ʻa e fatongiá? Kuó ke lāulea ki he meʻá ni mo e faʻahinga kotoa ʻoku nau kau fakahangatonu ki aí?
8. Ko hai nai ʻe malava ke ke talanoa ki ai ʻi he fili ʻo e founga ke tokoniʻiʻaki ʻa hoʻo ongo mātuʻa taʻumotuʻá?
8 Koeʻuhi ko e fatongia ki hono tokangaʻí ʻoku kau ki ai ʻa e kotoa ʻo e fānaú ʻi ha fāmili, ʻe fakapotopoto nai ke fai ha fakataha fakafāmili koeʻuhi ke kau ʻa e tokotaha kotoa ʻi hono fai ʻa e ngaahi filí. Ko e talanoa ki he kau mātuʻa ʻi he fakatahaʻanga Kalisitiané pe ki he ngaahi kaumeʻa kuo nau fehangahangai mo ha tuʻunga meimei tataú ʻe toe ʻaonga nai ia. “ʻOku maumau fakakaukau ʻa e ʻikai fai ha alea,” ko e fakatokanga ia ʻa e Tohitapú “ka ʻoku tuʻu ʻo ka tokolahi ʻa e faleʻi.”—Palovepi 15:22.
KAUNGĀONGOʻI MO MAHINOʻI
ʻOku taʻefakapotopoto ke fai ʻa e ngaahi fili ki ha mātuʻá ʻo ʻikai ʻuluaki talanoa mo e tokotaha ko iá
9, 10. (a) Neongo ʻa ʻenau taʻumotuʻa angé, ko e hā ʻa e fakakaukau ʻoku totonu ke fai ki he faʻahinga taʻumotuʻá? (e) Pe ko e hā pē ha ngaahi laka ʻoku fai ʻe ha tama lahi maʻa ʻene ongo mātuʻá, ko e hā ʻoku totonu ke ne ʻoange maʻu pē kiate kinauá?
9 Ko hono fakaʻapaʻapaʻi ʻetau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻoku fiemaʻu ki ai ʻa e kaungāongoʻi mo e mahinoʻi. ʻI he hoko mai ʻa e ngaahi nunuʻa ʻo e hoholo ke motuʻá, ʻe ʻiloʻi nai ai ʻe he faʻahinga taʻumotuʻá ʻa e fakautuutu ʻo e faingataʻa ke luelué, kaí, mo e manatú. Te nau fiemaʻu nai ha tokoni. ʻOku faʻa hoko ʻa e fānaú ʻo hohaʻa tōtuʻa pea feinga ke nau tokonaki ha tataki. Ka ko e kau taʻumotuʻá ko e kakai lalahi kinautolu mo ha taimi ʻo e poto lahi pea mo e taukei ʻi he moʻuí, ko ha taimi ʻo hono tokangaʻi kinautolu ʻi he moʻuí mo hono fai ʻa e ngaahi fili pē ʻanautolu. Ko honau ʻiloʻangá mo e tokaʻi-kitá ʻe fakatefito nai ia ʻi honau ngafa ʻi he tuʻunga ko e ngaahi mātuʻá pea mo e kakai lalahí. Ko e ngaahi mātuʻa ʻoku nau ongoʻi kuo pau ke nau tuku atu ʻa hono fakalele ʻenau moʻuí ki heʻenau fānaú te nau hoko nai ai ʻo loto-mafasia pe ʻiteʻita. ʻOku loto-ʻita ʻa e niʻihi pea nau talitekeʻi ʻa e meʻa ʻoku nau sio nai ki ai ko e ngaahi feinga ke kaihaʻasi meiate kinautolu ʻenau tauʻatāiná.
10 ʻOku ʻikai ha ngaahi fakaleleiʻanga faingofua ki he ngaahi palopalema peheé, ka ko ha anga-ʻofa ia ke fakaʻatā ʻa e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ke nau tokangaʻi pē kinautolu pea fai ʻenau ngaahi fili pē ʻanautolu ʻi he lahi taha ʻe ala lavá. ʻOku fakapotopoto ke ʻoua ʻe fai ʻa e ngaahi fili fekauʻaki mo e meʻa ʻoku lelei taha ki hoʻo ongo mātuʻá ʻo ʻikai ke ʻuluaki talanoa mo kinaua. Kuo mole nai meiate kinaua ʻa e meʻa lahi. Fakaʻatā kinaua ke na tauhi ʻa e meʻa ʻokú na kei maʻú. Te ke ʻilo nai ko e siʻi ange ʻa hoʻo feinga ke puleʻi ʻa e moʻui ʻa hoʻo ongo mātuʻá, ko e lelei ange ia ʻe hoko ki ho vahaʻangatae mo kinauá. Te na fiefia ange ai, pea te ke pehē pē mo koe. Neongo kapau ʻoku fiemaʻu ke ke tuʻukāivi ʻi he ngaahi meʻa ʻe niʻihi ki heʻena leleí, ko hono fakaʻapaʻapaʻi ʻa hoʻo ongo mātuʻá ʻoku fiemaʻu ai ke ke ʻoange kiate kinaua ʻa e ngeia mo e tokaʻi ʻoku tuha mo kinauá. ʻOku akonaki mai ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá: “Te ke tuʻu ki ʻolunga ʻi he ʻao ʻo e ʻuluhinā, pea te ke fakaʻapaʻapa kiate ia ʻoku motuʻa.”—Livitiko 19:32.
TAUHI MAʻU ʻA E FAKAKAUKAU TOTONÚ
11-13. Kapau naʻe ʻikai lelei ʻa e vahaʻangatae ʻo ha tama lahi mo ʻene ongo mātuʻá ʻi he kuohilí, ʻe lava fēfē ke ne kei lava ʻo fakaleleiʻi ʻa e pole ʻo hono tokangaʻi kinaua ʻi hona ngaahi taʻumotuʻa angé?
11 ʻI he taimi ʻe niʻihi ko ha palopalema ʻoku fehangahangai mo e fānau lalahí ʻi hono fakaʻapaʻapaʻi ʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻoku kau ki ai ʻa e vahaʻangatae naʻa nau maʻu mo ʻenau ngaahi mātuʻá ʻi he ngaahi taimi ki muʻá. Mahalo pē naʻe anga-momoko mo taʻeʻofa ʻa hoʻo tamaí, pea fakaaoao mo anga-fefeka ʻa hoʻo faʻeé. ʻOkú ke kei ongoʻi feifeitamaki, ʻita, pe mamahi nai koeʻuhi naʻe ʻikai te na hoko ko e ongo mātuʻa naʻá ke loto ke na hoko ki aí. ʻE lava ke ke ikuʻi ʻa e ngaahi ongoʻi peheé?a
12 Ko Basse, ʻa ia naʻe tupu hake ʻi Finilani, ʻokú ne fakamatala: “Ko ʻeku tamai-uá ko ha ʻōfisa SS ia ʻi Siamane Nasi. Naʻá ne ʻitangofua, pea naʻá ne ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki leva ai. Naʻá ne tā ʻa ʻeku faʻeé ʻi he taimi lahi peá u sio tonu ai. ʻI he taimi ʻe taha ʻi heʻene ʻita ʻiate aú, naʻá ne hiki hono letá ʻo hapoʻi ʻaki hoku matá ʻa e foʻi pākoló. Naʻe tau lahi ia ʻiate au peá u tūʻulu ai ki he mohengá.”
13 Ka, naʻe ʻi ai ha toe tafaʻaki ʻe taha ʻo hono ʻulungāngá. ʻOku tānaki mai ʻe Basse: “ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻá ne ngāue mālohi pea naʻe ʻikai te ne tukunoaʻi ʻa hono tokangaʻi fakamatelie ʻo e fāmilí. Naʻe ʻikai ʻaupito te ne fakahā kiate au ha ʻofa fakaetamai, ka naʻá ku ʻiloʻi naʻá ne kafo fakaeongo. Naʻe tuli ia mei ʻapi ʻe heʻene faʻeé ʻi heʻene kei tamasiʻí. Naʻá ne tupu fuhu hake pē ʻo hū ki he taú ʻi he tuʻunga ko ha talavou. Naʻe lava ke u mahinoʻi ia ʻo aʻu ki ha tuʻunga pea naʻe ʻikai te u tukuakiʻi ia. ʻI he taimi naʻá ku tupu ai ʻo taʻumotuʻa angé, naʻá ku loto ke tokoniʻi lahi ia ʻo fakatatau ki heʻeku malavá ʻo aʻu ki heʻene maté. Naʻe ʻikai ke faingofua ia, ka naʻá ku fai ʻa e meʻa naʻá ku malavá. Naʻá ku feinga ke hoko ko ha foha lelei ʻo aʻu ki heʻene maté, pea ʻoku ou tui naʻá ne tali lelei au ʻi he meʻa ko iá.”
14. Ko e hā ʻa e konga Tohitapu ʻoku ngāueʻaki ʻi he tuʻunga kotoa pē, ʻo kau ai ʻa e ngaahi meʻa ʻoku malanga hake ʻi hono tokangaʻi ʻa e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá?
14 ʻI he ngaahi tuʻunga fakafāmilí, hangē ko ia ʻi he ngaahi meʻa kehé, ʻoku ngāueʻaki ki ai ʻa e akonaki ʻa e Tohitapú: “Mou ʻai; ʻa e fatu ʻoku langa ʻi he fai meesi mo e angaʻofa mo e fakaʻakiʻakimui mo e angakataki mo e angamokomoko; pea ka ai ha taha ʻoku ne koviʻia ʻi ha taha ʻi ha meʻa, ke mou fekatakiʻaki pe mo fefakamolemoleʻaki; ʻio, ʻo hange foki ne fakamolemole kimoutolu ʻe he ʻEiki, ke pehe pe mo kimoutolu.”—Kolose 3:12, 13.
ʻOKU FIEMAʻU ʻE HE FAʻAHINGA ʻOKU NAU FAI ʻA E TOKANGAʻÍ KE TOKANGAʻI MO KINAUTOLU FOKI
15. Ko e hā ʻoku faʻa fakamamahi ai ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa hono tokangaʻi ʻo e ngaahi mātuʻá?
15 Ko hono tokangaʻi ha mātuʻa vaivaí ko ha ngāue faingataʻa ia, ʻoku kau ki ai ʻa e ngaahi ngāue lahi, fatongia lahi, mo e ngaahi houa lōloa. Ka ko e konga faingataʻa tahá ʻoku faʻa fakaeongo ia. ʻOku fakalotomamahi ke sio ki hoʻo ongo mātuʻá ʻoku mole ʻena moʻuileleí, manatú, mo e loto-falalá. Ko Sandy, ʻa ia ʻoku haʻu mei Pueto Likó, ʻokú ne fakamatala: “Ko ʻeku faʻeé ʻa e tokotaha tefito ʻi homau fāmilí. Naʻe mātuʻaki fakamamahi ʻa hono tokangaʻi iá. ʻUluakí naʻá ne kamata ketu; naʻá ne fiemaʻu leva ai ha tokotoko, pea hoko ai ha uoka, pea hoko leva ai ha saliote. Hili iá naʻe faai hifo ai pē ki he kovi ange ʻo aʻu ai pē ki heʻene mālōlō. Naʻá ne maʻu ʻa e kanisā huí pea naʻe fiemaʻu ke tokangaʻi tuʻumaʻu ia—ʻi he ʻaho mo e pō. Naʻa mau kaukauʻi ia mo fafangaʻi ia mo lautohi kiate ia. Naʻe faingataʻa ʻaupito—tautefito ʻi he tuʻunga fakaeongó. ʻI heʻeku ʻiloʻi naʻe meimei mate ʻa ʻeku faʻeé, naʻá ku tangi koeʻuhi he naʻá ku ʻofa lahi ʻiate ia.”
16, 17. Ko e hā ʻa e faleʻi ʻe tokoni nai ki ha tokotaha ʻokú ne fai ʻa e tokangaʻí ke tauhi ai ha vakai mafamafatatau ki he ngaahi meʻá?
16 Kapau ʻokú ke ʻiloʻi ʻokú ke ʻi ha tuʻunga meimei tatau, ko e hā ʻe lava ke ke fai ke fekuki ai mo iá? Ko e fanongo kia Sihova ʻaki hono lau ʻa e Tohitapú pea mo e lea kiate ia fakafou ʻi he lotú te ne tokoniʻi lahi koe. (Filipai 4:6, 7) ʻI ha founga ʻaonga, fakapapauʻi ʻokú ke kai ʻa e ngaahi meʻakai lelei pea feinga ke maʻu ha mohe feʻunga. ʻI hono fai ení, te ke ʻi ha tuʻunga lelei ange ai, fakaeongo mo fakaesino fakatouʻosi, ke tokangaʻi ʻa e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí. Mahalo pē ʻe lava ke ke fokotuʻutuʻu ha mālōlō ʻi ha taimi pau mei he founga-tuʻumaʻu fakaʻahó. Neongo kapau ʻoku ʻikai ke ala lava ha mālōlō ʻeveʻeva, ʻoku kei fakapotopoto pē ke fakataimitēpileʻi ha taimi ki he mālōloó. Koeʻuhi ke maʻu ha taimi ke mavahe ai, te ke malava nai ke fokotuʻutuʻu ki ha tokotaha kehe ke nofo mo hoʻo mātuʻa ʻoku puké.
17 ʻOku ʻikai ngalikehe ki he kakai lalahi ʻoku nau fai ʻa e tokangaʻí ke ʻi ai haʻanau ngaahi ʻamanaki ʻikai ʻuhinga lelei kiate kinautolu. Kae ʻoua ʻe ongoʻi halaia ʻi he meʻa ʻoku ʻikai lava ke ke faí. ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ʻe fiemaʻu nai ai ke ke tuku atu ʻa e tokotaha ʻokú ke ʻofa aí ke tokangaʻi ʻe ha ʻapi tauhi vaivai. Kapau ko ha tokotaha koe ʻokú ke fai ʻa e tokangaʻí, fokotuʻu ha ngaahi ʻamanaki ʻuhinga lelei kiate koe tonu. Kuo pau ke ke ʻai ke mafamafatatau ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻo ʻikai ko hoʻo ongo mātuʻá pē kae toe pehē foki ki hoʻo fānaú, ko ho hoá, mo koe tonu.
MĀLOHI ʻOKU MAHULU ATU ʻI HE TUʻUNGA ANGA-MAHENÍ
18, 19. Ko e hā ʻa e talaʻofa ʻo e tokoní kuo fai ʻe Sihova, pea ko e hā ʻa e meʻa ʻoku hokosia ʻoku fakahaaʻi ai ʻokú ne fai ki he talaʻofa ko ʻení?
18 Fakafou ʻi heʻene Folofolá, ʻa e Tohitapú, ʻoku tokonaki ʻofa mai ai ʻe Sihova ʻa e tataki ʻa ia ʻe lava ke tokoni lahi ki ha tokotaha ʻi hono tokangaʻi ʻa e ongo mātuʻa taʻumotuʻá, ka ʻoku ʻikai ko e tokoni pē ia ʻokú ne tokonaki maí. “ʻOku ofi leva ʻa Sihova ki he kakai kotoa ʻoku tautapa kiate ia,” ko e tohi ia ʻa e tokotaha-tohi-sāmé ʻi hono fakamānavaʻí. “ʻOku ongo kiate ia ʻenau kaila, ʻo ne fakamoʻui.” ʻE fakamoʻui, pe fakahaofi ʻe Sihova, ʻa ʻene faʻahinga loto-tōnungá naʻa mo e ʻi he kotoa ʻo e ngaahi tuʻunga faingataʻa tahá.—Sāme 145:18, 19.
19 Ko Myrna, ʻi he ʻOtu Filipainí, naʻá ne ʻiloʻi eni ʻi he taimi naʻá ne tokangaʻi ai ʻa ʻene faʻeé, ʻa ia naʻe ʻikai te ne lava ha meʻa ʻi ha pā-kālava. “ʻOku ʻikai ha meʻa ʻe toe fakalotomafasia ange ka ko e sio ki he tokotaha ʻokú ke ʻofa aí ʻoku faingataʻaʻia, ʻo taʻemalava ke ne tala atu kiate koe ʻa e feituʻu ʻoku mamahí,” ko e tohi ia ʻa Myrna. “ʻOku hangē tofu pē ia ko e sio kiate ia ʻokú ne tēkina māmālie atu, pea naʻe ʻikai ha meʻa ia te u lava ʻo fai. ʻI he taimi lahi naʻá ku tūʻulutui ai ʻo talanoa kia Sihova fekauʻaki mo ʻeku helaʻiá. Naʻá ku tangi hake ʻo hangē ko Tēvitá, ʻa ia naʻá ne kōlenga kia Sihova ke tuku ʻa hono loʻimatá ʻi ha foʻi hina pea manatuʻi ia. [Sāme 56:8] Pea hangē ko e talaʻofa ʻa Sihová, naʻá ne ʻomai kiate au ʻa e mālohi naʻá ku fiemaʻú. ‘Naʻe hoko ʻa Sihova ko ha tokoni kiate au.’”—Sāme 18:18, NW.
20. Ko e hā ʻa e ongo talaʻofa ʻi he Tohitapú ʻoku tokoni ki he faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e tokangaʻí ke nau hanganaki fakatuʻamelie ai, neongo kapau ʻe mate ʻa e tokotaha ʻoku nau tokangaʻí?
20 Kuo leaʻaki ʻo pehē ko e tokangaʻi ʻo e ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ko ha “foʻi talanoa ia ʻoku ʻikai hano ngataʻanga fakafiefia.” Neongo naʻa mo e ngaahi feinga lelei taha ʻi hono fai ʻa e tokangaʻí, ʻe mate nai ʻa e faʻahinga taʻumotuʻá, ʻo hangē ko ia naʻe hoko ki he faʻē ʻa Myrna. Ka ko e faʻahinga ʻoku nau falala kia Sihová ʻoku nau ʻiloʻi ko e maté ʻoku ʻikai ko e ngataʻanga ia ʻo e foʻi talanoá. Naʻe pehē ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Pea u falala pe ki he ʻOtua, ʻe faifai pea hoko ha toetuʻu ʻa e angatonu mo e angahala fakatouʻosi.” (Ngāue 24:15) Ko e faʻahinga kuo mole ʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻi he maté ʻoku nau maʻu ʻa e fakafiemālie ʻi he ʻamanaki toetuʻú fakataha mo e talaʻofa fekauʻaki mo ha māmani foʻou fakafiefia ʻe ngaohi ʻe he ʻOtuá ʻa ia “ʻe ʻikai toe ai ha mate.”—Fakahā 21:4.
21. Ko e hā ʻa e ola lelei ʻoku hoko mai ʻi he fakaʻapaʻapa ki he ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá?
21 Ko e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá ʻoku nau tokanga lahi ki heʻenau ngaahi mātuʻá, neongo ai pē ʻa e tupu ʻo motuʻa nai ʻa e faʻahingá ni. (Palovepi 23:22-24) ʻOku nau fakaʻapaʻapaʻi kinautolu. ʻI he fai peheé, ʻoku nau aʻusia ai ʻa e lea ʻa e palōveepi fakamānavaʻí: “ʻOfa ke fiefia hoʻo tamai mo hoʻo faʻe, ʻio, ke tomeʻe ʻa ia naʻa ne faʻeleʻi koe.” (Palovepi 23:25) Pea hiliō ʻi he meʻa kotoa, ko e faʻahinga ʻoku nau fakaʻapaʻapa ki heʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá ʻoku nau toe fakahōifuaʻi ʻa Sihova ko e ʻOtuá.
a ʻOku ʻikai ko ʻetau lāulea hení ki he ngaahi tuʻunga ʻa ia naʻe halaia ai ʻa e ongo mātuʻá ʻi hano ngāue kovi tōtuʻa ʻaki ʻa hona mafaí mo e falalá, ʻo aʻu ki he vakai nai ki ai ʻoku ʻi ha tuʻunga ʻo e halaia ʻi ha faihia.
-
-
Maluʻi ha Kahaʻu Tuʻuloa Maʻa Ho FāmilíKo e Fakapulipuli ʻo e Fāmili Fiefiá
-
-
VAHE TAHAONO
Maluʻi ha Kahaʻu Tuʻuloa Maʻa Ho Fāmilí
1. Ko e hā ʻa e taumuʻa ʻa Sihova ki he fokotuʻutuʻu fakafāmilí?
ʻI HE taimi naʻe fakatahaʻi ai ʻe Sihova ʻa ʻĀtama mo ʻIvi ʻi he nofo malí, naʻe fakahāhā ʻe ʻĀtama ʻa ʻene fiefiá ʻaki ʻene leaʻaki ʻa e fuofua maau faka-Hepelū naʻe lēkōtí. (Senesi 2:22, 23) Kae kehe, naʻe lahi ange ʻa e meʻa naʻe ʻi he fakakaukau ʻa e Tokotaha-Fakatupú ʻi hono ʻomai pē ʻa e fiefia ki heʻene fānau fakaetangatá. Naʻá ne fiemaʻu ʻa e ngaahi hoa malí mo e ngaahi fāmilí ke nau fai hono finangaló. Naʻá ne folofola ki he ʻuluaki ongo meʻá: “Mo fakatupu, mo fakatokolahi, mo fakafonu ʻa mamani, pea ikuna ia: pea mo pule ki he ika ʻo e tahi, mo e manupuna ʻo e langi, pea mo e meʻa moʻui kotoa pe ʻoku totolo ʻi he fonua.” (Senesi 1:28) Ko ha vāhenga-ngāue maʻongoʻonga, mo fakafiemālie moʻoni ē ko ia! He fiefia ē naʻá na mei ʻi ai mo ʻena fānau he kahaʻú kapau naʻe fai ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻi he talangofua kakato!
2, 3. ʻE lava fēfē ke maʻu ʻe he ngaahi fāmilí ʻa e fiefia lahi tahá ʻi he ʻahó ni?
2 ʻI he ʻahó ni foki, ʻoku fiefia taha ʻa e ngaahi fāmilí ʻi he taimi ʻoku nau ngāue fakataha ai ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. Naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Paulá: “Ko e anga-līʻoa fakaʻotuá ʻoku ʻaonga ia ki he meʻa kotoa pē, he ʻokú ne ʻomai ʻa e talaʻofa ki he moʻui he taimi ní pea mo ia ka hoko maí.” (1 Timote 4:8, NW) Ko ha fāmili ʻoku moʻuiʻaki ai ʻa e anga-līʻoa fakaʻotuá pea ʻoku muimui ki he tataki ʻa Sihova hangē ko ia ʻoku ʻi he Tohitapú te ne maʻu ʻa e fiefia ʻi he “moʻui he taimi ní.” (Sāme 1:1-3; 119:105; 2 Timote 3:16) Neongo kapau ko ha mēmipa pē ʻe toko taha ʻo ha fāmili ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú, ʻoku lelei ange ai ʻa e ngaahi meʻá ia ʻi he ʻikai ha tahá.
3 Kuo lāulea ʻa e tohí ni ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapu lahi ʻa ia ʻoku tokoni ke maʻu ha fāmili fiefiá. Ngalingali kuó ke fakatokangaʻi ko e niʻihi ʻo kinautolu ʻoku nau toutou hā ʻi he kotoa ʻo e tohí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e ngaahi moʻoni mālohi ʻa ia ʻoku ngāue maʻá e lelei ʻa e tokotaha kotoa ʻi he ngaahi tafaʻaki kehekehe ʻo e moʻui fakafāmilí. Ko ha fāmili ʻoku feinga ke ne ngāueʻaki ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapu ko ení ʻokú ne ʻiloʻi ko e anga-līʻoa fakaʻotuá ʻoku moʻoni ʻokú ne ‘ʻomai ʻa e talaʻofa ki he moʻui he taimi ní.’ Tau toe sio angé ki he fā ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ko iá.
KO E MAHUʻINGA ʻO E MAPULEʻI-KITÁ
4. Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ʻa e mapuleʻi-kitá ʻi ha nofo mali?
4 Naʻe pehē ʻe Tuʻi Solomone: “Ko e kolo kuo holo, ʻe ʻikai kei ai hano ʻa, ko e tangata ia ʻoku ʻikai mapuke hono loto.” (Palovepi 25:28; 29:11) ‘Ko e mapuke hoto lotó,’ ʻi hono ngāueʻi ʻa e mapuleʻi-kitá, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ia ki he faʻahinga ʻoku nau fiemaʻu ha nofo mali fiefiá. Ko e tukulolo ki he ngaahi ongo fakatupu ʻauhá, hangē ko e ʻitá pe holi taʻetaau fakalusá, te ne fakatupunga ʻa e maumau ʻoku fiemaʻu ke fakaleleiʻi ʻi ha ngaahi taʻu—kapau ʻe lava ke fai hano fakaleleiʻi.
5. ʻE lava fēfē ke fakatupulekina ʻe ha tangata taʻehaohaoa ʻa e mapuleʻi-kitá, pea ko e hā ʻa hono ngaahi ʻaongá?
5 Ko e moʻoni, ʻoku ʻikai ha hako ʻo ʻĀtama ʻe lava ke ne mapuleʻi kakato ʻa hono kakano taʻehaohaoá. (Loma 7:21, 22) Neongo ia, ko e mapuleʻi-kitá ko ha fua ia ʻo e laumālié. (Kaletia 5:22, 23) Ko ia ai, ʻe fakatupu ʻe he laumālie ʻo e ʻOtuá ʻa e mapuleʻi-kitá ʻiate kitautolu kapau ʻoku tau lotu ki he ʻulungaanga ko ení, kapau ʻoku tau ngāueʻaki ʻa e akonaki feʻungamālie ʻa ia ʻoku maʻu ʻi he ngaahi Konga Tohitapú, pea kapau ʻoku tau feohi mo e niʻihi kehe ʻa ia ʻoku nau fakahāhā iá pea fakaʻehiʻehi mei he faʻahinga ʻoku ʻikai te nau fakahāhā iá. (Sāme 119:100, 101, 130; Palovepi 13:20; 1 Pita 4:7) ʻE tokoniʻi kitautolu ʻe ha ʻalunga pehē ke “hola pe mei he fai feʻauaki,” naʻa mo e ʻi he taimi ʻoku fakataueleʻi ai kitautolú. (1 Kolinito 6:18) Te tau talitekeʻi ʻa e fakamālohí pea fakaʻehiʻehi pe ikunaʻi ʻa hono maʻu ʻe he ʻolokaholó. Pea te tau feangai anga-mokomoko lahi ange ai mo e ngaahi tuʻunga fakalanga-ʻita mo faingataʻá. ʻOfa ke hoko ʻa e tokotaha kotoa—kau ai ʻa e fānaú—ʻi he ako ke fakatupulekina ʻa e fua mātuʻaki mahuʻinga ko eni ʻo e laumālié.—Sāme 119:1, 2.
KO HA VAKAI TOTONU KI HE TUʻUNGA-ʻULÚ
6. (a) Ko e hā ʻa e fokotuʻutuʻu fakaʻotua kuo fokotuʻu ki he tuʻunga-ʻulú? (e) Ko e hā kuo pau ke manatuʻi ʻe ha tangata kapau ko hono tuʻunga-ʻulú ke ʻomai ai ʻa e fiefia ki hono fāmilí?
6 Ko e tefitoʻi moʻoni mahuʻinga hono uá ko e ʻiloʻi ʻo e tuʻunga-ʻulú. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Paula ʻa e fokotuʻutuʻu totonu ʻo e ngaahi meʻá ʻi heʻene pehē: “ʻOku ou loto ke mou ʻilo, ko e ʻulu ʻo e tangata kotoa pe ko Kalaisi; pea ko e ʻulu ʻo e fefine ko e tangata; pea ko e ʻulu ʻo Kalaisi ko e ʻOtua.” (1 Kolinito 11:3) ʻOku ʻuhinga ení ke takimuʻa ʻa e tangatá ʻi he fāmilí, ʻoku poupou mateaki ki ai ʻa hono uaifí, pea talangofua ʻa e fānaú ki heʻenau ngaahi mātuʻá. (Efeso 5:22-25, 28-33; 6:1-4) Neongo ia, fakatokangaʻi, ʻe iku pē ʻa e tuʻunga-ʻulú ki he fiefiá ʻi he taimi ʻoku fakahoko ai ʻi ha founga totonú. Ko e ngaahi husepāniti ʻoku nau moʻuiʻaki ʻa e anga-līʻoa fakaʻotuá ʻoku nau ʻiloʻi ko e tuʻunga-ʻulú ke ʻoua ʻe fakaaoao. ʻOku nau faʻifaʻitaki kia Sīsū, ko honau ʻUlú. Neongo ko Sīsū naʻe pau ke “ʻulu . . . ʻi he meʻa kotoa pe,” naʻe “ʻikai te ne haʻu ke maʻu sevaniti, ka ke sevaniti pe ʻe ia.” (Efeso 1:22; Mātiu 20:28) ʻI ha founga meimei tatau, ʻoku ngāueʻi ʻe ha tangata Kalisitiane ʻa e tuʻunga-ʻulú, ʻo ʻikai koeʻuhí pē ke ʻaonga kiate ia tonu, ka ke tokanga ai ki he ngaahi meʻa ʻa hono uaifí pea mo e fānaú.—1 Kolinito 13:4, 5.
7. Ko e hā ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu te ne tokoniʻi ha uaifi ke ne fakahoko ʻa hono ngafa kuo fakanofo ʻe he ʻOtuá ʻi he fāmilí?
7 ʻI heʻene tafaʻakí, ko e uaifi ʻokú ne moʻuiʻaki ʻa e anga-līʻoa fakaʻotuá ʻoku ʻikai ke ne fakafeʻauhi pe feinga ke ne puleʻi ʻa hono husepānití. ʻOku fiefia ia ke poupou kiate ia pea ke ngāue fakataha mo ia. ʻOku lau ʻa e Tohitapú ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻo fekauʻaki mo e uaifí ʻoku “puleʻi” ʻe hono husepānití, ʻo hā mahino ai ko ia ʻa hono ʻulú. (Senesi 20:3, NW) Fakafou ʻi he nofo malí ʻokú ne hoko ai ʻo ʻi he malumalu ʻo e “lao ʻo e husepaniti.” (Loma 7:2) ʻI he taimi tatau, ʻoku ui ia ʻe he Tohitapú ko ha “tokoni” mo ha “fakakakato.” (Senesi 2:20, NW) ʻOkú ne ʻomai ʻa e ngaahi anga mo e ngaahi malava ʻoku ʻikai maʻu ʻe hono husepānití, pea ʻokú ne fai kiate ia ʻa e poupou ʻoku fiemaʻú. (Palovepi 31:10-31) ʻOku toe pehē ʻe he Tohitapú ko e uaifí ko ha “hoa,” ko ha taha ʻoku ngāue fāitaha mo hono hoa malí. (Malakai 2:14, NW) ʻOku tokoniʻi ʻe he ngaahi tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu ko ení ha husepāniti mo ha uaifi ke na femahinoʻaki ʻi hona tuʻungá taki taha pea ke na fefaiʻaki ʻiate kinaua ʻa e ʻapasia mo e fakangeingeia totonu.
“KE VAVE . . . HE FANONGO”
8, 9. Fakamatalaʻi ha ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻe niʻihi ʻa ia te ne tokoniʻi ʻa e tokotaha kotoa ʻi he fāmilí ke fakaleleiʻi ai ʻenau ngaahi pōtoʻi ʻi he fetuʻutakí.
8 ʻI he tohí ni ʻoku faʻa toutou fakaeʻa ai ʻa e fiemaʻu ʻo e fetuʻutakí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhi ʻoku ngāue lelei ange ʻa e ngaahi meʻá ʻi he taimi ʻoku fetalanoaʻaki ai mo fefanongoʻaki moʻoni ai ʻa e kakaí ʻiate kinautolú. Naʻe toutou fakamamafaʻi ai ko e fetuʻutakí ko ha hala tafaʻaki-ua ia. Naʻe fakamatalaʻi ia ʻe he ākonga ko Sēmisí ʻo peheni: “Ke vave ʻa e tangata fuape he fanongo, kae fakatotoka ki he lea.”—Semisi 1:19.
9 ʻOku toe mahuʻinga ke tokanga fekauʻaki mo e founga ʻo ʻetau leá. Ko e ngaahi foʻi lea fakatahamuhamu, fakakikihi, pe fakaanga fefeká ʻoku ʻikai ke fakatupu ai ha fetuʻutaki lavameʻa. (Palovepi 15:1; 21:9; 29:11, 20) Neongo ko e meʻa ʻoku tau leaʻakí ʻoku tonu, kapau ʻoku fakahaaʻi ia ʻi ha founga anga-fefeka, hīkisia, pe taʻeongoʻi, ʻoku ngalingali te ne fai ʻe ia ʻa e maumau lahi ange ʻi he leleí. Ko ʻetau leá ʻoku totonu ke ifo, ʻo “fakaifo ʻaki ha masima.” (Kolose 4:6) Ko ʻetau ngaahi leá ʻoku totonu ke hangē ko e “apele koula ʻi he ainga siliva.” (Palovepi 25:11) Ko e ngaahi fāmili ʻoku nau ako ke fetuʻutaki leleí kuo nau fou atu ʻi ha sitepu lahi ki hono maʻu ʻa e fiefiá.
KO E NGAFA MĀTUʻAKI MAHUʻINGA ʻO E ʻOFÁ
10. Ko e hā ʻa e faʻahinga ʻofa ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ʻi he nofo malí?
10 Ko e foʻi lea ko e “ʻofá” ʻoku toutou hā ia ʻi he kotoa ʻo e tohi ko ení. ʻOkú ke manatuʻi ʻa e faʻahinga ʻofa ʻoku ʻuhinga tefito ki aí? Ko e moʻoni ko e ʻofa fakaemanakó (faka-Kalisí, eʹros) ʻokú ne fakahoko ha konga mahuʻinga ʻi he nofo malí, pea ʻi he ngaahi nofo mali lavameʻá, ʻoku tupu ʻa e ʻofa loloto mo e anga-fakakaumeʻá (faka-Kalisí, phi·liʹa) ʻi he vahaʻa ʻo ha husepāniti mo ha uaifi. Ka ʻoku toe mahuʻinga lahi ange ʻa e ʻofa ʻoku fakafofongaʻi ʻe he foʻi lea faka-Kalisi ko e a·gaʹpe. Ko e ʻofa eni ʻoku tau fakatupulekina kia Sihova, kia Sīsū, pea ki hotau kaungāʻapí. (Mātiu 22:37-39) Ko e ʻofa ia ʻoku fakahāhā ʻe Sihova ki he faʻahinga ʻo e tangatá. (Sione 3:16) He fakaofo moʻoni ē ko e lava ko ia ke tau fakahā ʻa e faʻahinga ʻofa tatau ki hotau hoa malí pea mo e fānaú!—1 Sione 4:19.
11. ʻOku anga-fēfē ʻa e ngāue ʻa e ʻofá ki he lelei ʻa ha nofo mali?
11 ʻI he nofo malí ko e ʻofa māʻolunga ko ení ko e moʻoni “ko e fakamaʻu [ia] ʻo e haohaoa.” (Kolose 3:14) ʻOkú ne haʻi fakataha ha ongo meʻa pea ʻai kinaua ke na loto ke fefaiʻaki ʻa e meʻa ʻoku lelei tahá ʻiate kinaua pea ki heʻena fānaú. ʻI he taimi ʻoku fehangahangai ai ʻa e ngaahi fāmilí mo e ngaahi tuʻunga faingataʻá, ʻoku tokoniʻi kinautolu ʻe he ʻofá ke nau fai ʻa e ngaahi meʻá ʻi he fāʻūtaha. ʻI he hoko ʻo motuʻa ange ha ongo meʻá, ʻoku tokoniʻi kinaua ʻe he ʻofá ke na fepoupouaki pea hokohoko atu ʻena fehoungaʻiaʻakí. “Ko ʻOfa . . . ʻoku ʻikai te ne kumi ʻene lelei aʻana, . . . ʻOku ne ʻukuma ʻi he meʻa kotoa pe, ʻoku ne tui ʻi he meʻa kotoa pe, ʻoku ne ʻamanaki ʻi he meʻa kotoa pe, ʻoku ne kataki ʻi he meʻa kotoa pe. Ko ʻOfa ʻoku ʻikai ke kaʻanga ia ʻi ha taimi.”—1 Kolinito 13:4-8.
12. ʻI he tafaʻaki ʻa e ongo meʻa malí ko e hā ʻoku fakaivimālohiʻi ai ʻe he ʻofa ki he ʻOtuá ʻa ʻena nofo malí?
12 Ko e fāʻūtaha ʻi he nofo malí ʻoku tautefito ʻa ʻene mālohí ʻi he taimi ʻoku silaʻi ai ʻo ʻikai ʻaki pē ʻa e ʻofa ʻi he vahaʻa ʻo e ongo meʻa malí kae tautefito ʻaki ʻa e ʻofa kia Sihová. (Koheleti 4:9-12) Ko e hā hono ʻuhingá? Sai, naʻe tohi ʻe he ʻapositolo ko Sioné: “Ko eni ia ʻa e ʻofa ki he ʻOtua, ʻa ʻetau tauhi ki heʻene ngaahi tuʻutuʻuni.” (1 Sione 5:3) Ko ia ai, ʻoku totonu ke akoʻi ʻe ha ongo meʻa ʻa ʻena fānaú ʻi he anga-līʻoa fakaʻotuá ʻo ʻikai koeʻuhi pē ko ʻena ʻofa lahi ʻi heʻena fānaú ka koeʻuhi ko e fekau eni ʻa Sihova. (Teutalonome 6:6, 7) ʻOku totonu ke na fakaʻehiʻehi mei he ʻulungaanga taʻetāú ʻo ʻikai koeʻuhi pē ko ʻena feʻofaʻakí ka ko e ʻuhinga tefitó ko ʻena ʻofa kia Sihova, ʻa ia “te ne fakamāuʻi ʻa e kau feʻauakí mo e kau tonó.” (Hepelu 13:4, NW) Neongo kapau ko ha hoa ʻe taha ʻokú ne fakatupunga ʻa e ngaahi palopalema kakaha ʻi ha nofo mali, ko e ʻofa kia Sihová te ne ueʻi ʻa e tokotaha ʻe tahá ke ne hokohoko atu ʻi he muimui ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni faka-Tohitapú. He fiefia moʻoni ē, ko e ngaahi fāmili ko ia, ʻa ia ko ʻenau feʻofaʻakí ʻoku fakamaʻu ʻaki ʻa e ʻofa kia Sihová!
KO E FĀMILI ʻOKÚ NE FAI ʻA E FINANGALO ʻO E ʻOTUÁ
13. ʻE anga-fēfē hano tokoniʻi ʻa e faʻahinga tāutaha ʻe he fakapapauʻi ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ke nau hangataha ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga moʻoní?
13 Ko e moʻui kotoa ʻa ha Kalisitiane, ʻoku fakatefito ia ʻi hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. (Sāme 143:10) Ko e ʻuhinga moʻoni eni ʻo e anga-līʻoa fakaʻotuá. Ko hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá te ne tokoniʻi ʻa e ngaahi fāmilí ke nau hanganaki fakasio ki he ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga moʻoní. (Filipai 1:9, 10) Ko e fakatātaá, naʻe fakatokanga ʻa Sīsū: “Naʻa ku haʻu ke fakavahavahaʻa ha tangata ki heʻene tamai, ha fefine ki heʻene faʻe, ha taʻahine ki he faʻe ʻa hono husepaniti: pea ʻe hoko ai, ko e ngaahi fili ʻo ha tangata ʻa hono kau nofoʻanga.” (Mātiu 10:35, 36) ʻI he moʻoni ʻa e fakatokanga ʻa Sīsuú, kuo fakatangaʻi ʻa e tokolahi ʻo hono kau muimuí ʻe he ngaahi mēmipa ʻi he fāmilí. Ko ha tuʻunga fakameʻapangoʻia, mo fakamamahi moʻoni ē! Ka neongo ia, ko e ngaahi haʻi fakafāmilí ʻoku totonu ke ʻoua ʻe mahuʻinga ia ʻi heʻetau ʻofa kia Sihova ko e ʻOtuá pea kia Sīsū Kalaisí. (Mātiu 10:37-39) Kapau ʻoku kātaki ha taha neongo ʻa e fakafepaki ʻa e fāmilí, ʻe liliu nai ʻa e kau fakafepakí ʻi he taimi ʻoku nau sio ai ki he ngaahi ola lelei ʻo e anga-līʻoa fakaʻotuá. (1 Kolinito 7:12-16; 1 Pita 3:1, 2) Neongo kapau ʻoku ʻikai ke hoko ia, ʻoku ʻikai ha lelei tuʻuloa ʻe maʻu ʻi hono taʻofi ʻa e tauhi ki he ʻOtuá koeʻuhi ko e fakafepakí.
14. ʻE anga-fēfē hono tokoniʻi ʻe ha holi ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá ʻa e ongo mātuʻá ke na ngāue ki he ngaahi meʻa ʻaonga taha ki heʻena fānaú?
14 Ko hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá te ne tokoniʻi ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau fai ai ʻa e ngaahi fili totonú. Ko e fakatātaá, ʻi he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi ʻoku hehema ai ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau vakai ki he fānaú ko ha maʻuʻanga paʻanga, pea ʻoku nau fakafalala ki heʻenau fānaú ke nau tokangaʻi kinautolu ʻi heʻenau taʻumotuʻá. Neongo ʻoku totonu mo taau ia ki he fānau lalahí ke nau tokanga ki heʻenau ngaahi mātuʻa taʻumotuʻá, ko ha fakakaukau pehē ʻoku ʻikai totonu ke ne ʻai ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau tataki ʻenau fānaú ke nau tuli ki ha founga moʻui ʻofa ʻi he meʻa fakamatelié. ʻOku ʻikai ʻaonga ki he fānaú kapau ʻoku ʻohake kinautolu ʻe he ngaahi mātuʻá ke nau mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi koloa fakamatelié ʻo lahi ange ia ʻi he ngaahi meʻa fakalaumālié.—1 Timote 6:9.
15. Naʻe anga-fēfē ʻa e hoko ʻa e faʻē ʻa Tīmoté, ʻa ʻIunisi, ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻaupito ia ʻo ha mātuʻa naʻá ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá?
15 Ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻi he fekauʻaki mo e meʻá ni ko ʻIunisi, ʻa e faʻē ʻa e talavou naʻe kaumeʻa mo Paula ko Tīmoté. (2 Timote 1:5) Neongo naʻá ne mali mo ha tokotaha taʻetui, ko ʻIunisi, fakataha mo e kui-fefine ʻa Tīmote ko Loisí, naʻá na lavameʻa ʻi hono tauhi hake ʻa Tīmote ke ne tuli ki he anga-līʻoa fakaʻotuá. (2 Timote 3:14, 15) ʻI he taimi naʻe taʻumotuʻa feʻunga ai ʻa Tīmoté, naʻe fakaʻatā ia ʻe ʻIunisi ke ne mavahe mei ʻapi pea fakahoko ʻa e ngāue ko hono malangaʻi ʻo e Puleʻangá ʻi he tuʻunga ko e kaungā misinale ʻo Paula. (Ngāue 16:1-5) He fiefia ē kuo pau naʻá ne ʻi aí ʻi he taimi naʻe hoko ai ʻa ʻene tamá ko ha misinale tuʻu-ki-muʻá! Ko ʻene anga-līʻoa fakaʻotua ʻi he tuʻunga ko ha tokotaha lahí naʻe tapua lelei mei ai ʻa hono akoʻi tōmuʻa iá. Ko e moʻoni, naʻe maʻu ʻe ʻIunisi ʻa e fiemālie mo e fiefia ʻi he fanongo ki he ngaahi līpooti fekauʻaki mo e ngāue fakafaifekau loto-tōnunga ʻa Tīmoté, neongo ʻoku ngalingali naʻá ne ongoʻi ʻa ʻene puli mei ʻapí.—Filipai 2:19, 20.
KO E FĀMILÍ PEA MO HO KAHAʻÚ
16. ʻI he tuʻunga ko ha fohá, ko e hā ʻa e tokanga totonu naʻe fakahāhā ʻe Sīsuú, ka ko e hā ʻa ʻene taumuʻa tefitó?
16 Naʻe tauhi hake ʻa Sīsū ʻi ha fāmili anga-fakaʻotua, pea ʻi hono tuʻunga ko ha tokotaha lahí, naʻá ne fakahaaʻi ha tokanga totonu ʻa ha foha ki heʻene faʻeé. (Luke 2:51, 52; Sione 19:26) Kae kehe, ko e taumuʻa tefito ʻa Sīsuú ke fakahoko ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá, pea kiate ia naʻe kau ki he meʻá ni ʻa hono fakaʻatā ʻa e hala ki he faʻahinga ʻo e tangatá ke nau maʻu ai ʻa e moʻui taʻengatá. Naʻá ne fai ʻa e meʻá ni ʻi he taimi naʻá ne foaki ai ʻa ʻene moʻui haohaoa fakaetangatá ko ha huhuʻi maʻá e faʻahinga angahalaʻia ʻo e tangatá.—Maake 10:45; Sione 5:28, 29.
17. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻamanaki lāngilangiʻia naʻe fakaʻatā ʻi he ʻalunga loto-tōnunga ʻo Sīsuú ki he faʻahinga ʻoku nau fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá?
17 Hili ʻa e pekia ʻa Sīsuú, naʻe fokotuʻu hake ia ʻe Sihova ki he moʻui fakahēvaní pea ʻoange kiate ia ʻa e mafai lahi, ʻo faifai pē pea fokotuʻu ia ko e Tuʻi ʻi he Puleʻanga fakahēvaní. (Mātiu 28:18; Loma 14:9; Fakahā 11:15) Ko e feilaulau ʻa Sīsuú naʻá ne ʻai ke malava ai ʻa e niʻihi ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá ke fili ke nau pule mo ia ʻi he Puleʻanga ko iá. Naʻe toe fakaʻatā ai ʻa e hala ki he toenga ʻo e faʻahinga loto-totonu ʻo e tangatá ke nau maʻu ʻa e moʻui haohaoa ʻi ha māmani ʻe toe fakafoki ki hono ngaahi tuʻunga fakapalataisí. (Fakahā 5:9, 10; 14:1, 4; 21:3-5; 22:1-4) Ko e taha ʻo e ngaahi monū lahi taha ʻoku tau maʻu he ʻaho ní ko hono tala ʻa e ongoongo lelei lāngilangiʻia ko ení ki hotau ngaahi kaungāʻapí.—Mātiu 24:14.
18. Ko e hā ʻa e fakamanatu pea ko e hā ʻa e fakalototoʻa ʻoku fai fakatouʻosi ki he ngaahi fāmilí pea ki he faʻahinga tāutaha?
18 Hangē ko ia naʻe fakahaaʻi ʻe he ʻapositolo ko Paulá, ko e moʻuiʻaki ha moʻui anga-līʻoa fakaʻotuá ʻokú ne maʻu ʻa e talaʻofa ʻe malava ke maʻu ʻe he kakaí ʻa e ngaahi tāpuaki ko iá ʻi he moʻui “ka hoko maí.” Ko e moʻoni, ko e founga lelei taha eni ke maʻu ai ʻa e fiefiá! Manatuʻi, “ʻoku fakaʻaʻau ke mole ʻa mamani mo ʻene holi aʻana: ka ko ia ʻoku ne fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtua, ʻoku ne nofo maʻu ʻo taʻengata.” (1 Sione 2:17) Ko ia ai, tatau ai pē pe ko ha tama koe pe ko ha mātuʻa, ko ha husepāniti pe ko ha uaifi, pe ko ha tokotaha lahi teʻeki mali ʻoku ʻi ai pe ʻikai ʻi ai haʻo fānau, feinga ke fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá. Naʻa mo e taimi ʻokú ke ʻi ha malumalu ai ʻo ha tenge pe fehangahangai mo e ngaahi faingataʻa lahí, ʻoua ʻaupito ʻe ngalo ko ha sevāniti koe ʻa e ʻOtua moʻuí. Ko ia ai, ʻofa ke ʻoatu ʻe hoʻo ngaahi tōʻongá ʻa e fiefia kia Sihova. (Palovepi 27:11) Pea ʻofa ke iku ʻa ho ʻulungāngá ki he fiefia kiate koe he taimí ni pea mo e moʻui taʻengata ʻi he māmani foʻou ka hoko maí!
-