-
ʻAho Fakamāú—Ko e Hā Ia?Ko e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú?
-
-
faʻahinga ʻe toetuʻú ʻe pau ke nau talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, ʻo kau ai ha ngaahi fiemaʻu foʻou pē ʻe fakahaaʻi nai ʻe Sihova he lolotonga ʻa e taʻu ʻe afé. Ko ia ai, ʻe fakamāuʻi ʻa e faʻahinga tāutahá ʻo makatuʻunga ʻi he meʻa te nau fai he lolotonga ʻa e ʻAho Fakamāú.
ʻE ʻoange ʻi he ʻAho Fakamāú ki he kakai ʻe laui piliona ʻa honau ʻuluaki faingamālie ke ako ai ʻo fekauʻaki mo e finangalo ʻo e ʻOtuá pea ke fai ki ai. ʻOku ʻuhinga ení ʻe fakahoko ha ngāue fakaeako ʻi ha tuʻunga lahi. Ko e moʻoni, “e toki ako ae kakai o mamani ki he maonioni.” (Aisea 26:9, PM) Kae kehe, ʻe ʻikai loto-lelei ʻa e tokotaha kotoa ke fai ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. ʻOku pehē ʻe he Aisea 26:10 (PM): “Ke ha ae aloofa ki he agakovi, ka e ikai te ne ako ki he maonioni: i he fonua oe agatonu te ne fai kaka, bea e ikai te ne mamata ki he mafimafi a Jihova.” Ko e faʻahinga anga-kovi ko ení ʻe tāmateʻi ʻosi kinautolu lolotonga ʻa e ʻAho Fakamāú.—Aisea 65:20.
ʻI he aʻu ki he ngataʻanga ʻo e ʻAho Fakamāú, ko e faʻahinga ʻo e tangatá ʻe haó te nau “moʻui hake” kakato ʻi he tuʻunga ko e faʻahinga haohaoa ʻo e tangatá. (Fakahā 20:5) ʻE mamata leva ai ʻi he ʻAho Fakamāú ki he toe fakafoki ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ki hono muʻaki tuʻunga haohaoá. (1 Kolinito 15:24-28) ʻE fakahoko leva ai ha ʻahiʻahi fakaʻosi. ʻE tukuange mai ʻa Sētane mei hono tuku pilīsoné pea fakaʻatā ia ke ne feinga ke takihalaʻi fakaʻosi ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. (Fakahā 20:3, 7-10) Ko e faʻahinga te nau talitekeʻi iá te nau hokosia ʻa hono fakahoko kakato ʻo e talaʻofa ʻa e Tohi Tapú: “Ko haʻa fai totonu te nau maʻu ʻa e fonua, pea te nau nofo ai ʻo tuputupuʻa.” (Sāme 37:29) ʻIo, ko e ʻAho Fakamāú ʻe hoko ia ko ha tāpuaki ki he faʻahinga faitōnunga kotoa ʻo e tangatá!
-
-
1914—Ko ha Taʻu Mahuʻinga ʻi he Kikite ʻa e Tohi TapúKo e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú?
-
-
ʻAPENITIKI
1914—Ko ha Taʻu Mahuʻinga ʻi he Kikite ʻa e Tohi Tapú
ʻI HE ngaahi hongofuluʻi taʻu ki muʻá, naʻe fanongonongo ai ʻe he kau ako Tohi Tapú ʻo pehē ʻe ʻi ai ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻe hoko ʻi he 1914. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa ko ení, pea ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻoku tuhu ki he 1914 ko ha taʻu mahuʻinga pehē iá?
Hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻi he Luke 21:24, naʻe pehē ʻe Sīsū: “ʻE malaki ʻa Selusalema ʻe he Senitaile, kaeʻoua ke kakato ʻa e ngaahi kuonga ʻo e Senitaile.” Ko Selusalemá naʻe hoko ia ko e kolomuʻa ʻo e puleʻanga Siú—ko e nofoʻanga ʻo e tuʻunga-pule ʻo e laine ʻo e ngaahi tuʻi mei he fale ʻo Tuʻi Tēvitá. (Sāme 48:1, 2) Kae kehe, ko e ngaahi tuʻí ni naʻa nau makehe ʻi he lotolotonga ʻo e kau taki fakapuleʻangá. Naʻa nau ʻafio “ʻi he taloni ʻo Sihova” ʻi he tuʻunga ko e kau fakafofonga ʻo e ʻOtuá tonu. (1 Kalonikali 29:23) Ko ia naʻe hoko ai ʻa Selusalema ko ha fakaʻilonga ʻo e tuʻunga-pule ʻo Sihová.
Ko ia ai, naʻe anga-fēfē pea ko ʻanefē naʻe kamata ai ke ‘malaki ʻe he Senitailé’ ʻa e tuʻunga-pule ʻa e ʻOtuá? Naʻe hoko eni ʻi he 607 K.M. ʻi he taimi naʻe ikunaʻi ai ʻa Selusalema ʻe he kau Pāpiloné. Naʻe ʻikai ha taha ʻi he “taloni ʻo Sihova,” pea naʻe fakahohaʻasi ai ʻa e laine ʻo e ngaahi tuʻi naʻa nau tukufakaholo mai meia Tēvitá. (2 Tuʻi 25:1-26) ʻE hokohoko atu ʻo taʻengata ʻa e “malaki” ko ení? ʻIkai, he ko e kikite ʻa ʻIsikelí naʻe pehē ai ʻo fekauʻaki mo e tuʻi fakamuimui taha ʻo Selusalemá, ʻa Setekia: “ʻE ʻave ʻa e tatā, ʻe hiki ʻa e kalauni: . . . naʻa mo e pehe na ʻe ʻikai tuʻu, kaeʻoua ke haʻu ʻa e Toko Taha ʻoku oʻona totonu [fakalao]; pea te u foaki ia ki ai.” (Isikeli 21:26, 27) Ko e tokotaha ʻokú ne maʻu ʻa e “totonu [fakalao]” ki he kalauni ʻo Tēvitá ko Kalaisi Sīsū. (Luke 1:32, 33) Ko ia ko e “malaki” ʻe ngata ia ʻi he taimi ʻe hoko ai ʻa Sīsū ko e Tuʻí.
ʻE hoko ʻafē ʻa e meʻa maʻongoʻonga ko iá? Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ko e kau Senitailé te nau pule ʻi ha vahaʻa taimi kuo fokotuʻu pau. Ko e fakamatala ʻi he Taniela vahe 4 ʻoku ʻi ai ʻa e kī ki hono ʻiloʻi ʻa e lōloa ʻe toki ʻosi ai ʻa e vahaʻa taimi ko iá. ʻOku fakamatala ai ki ha misi fakaekikite naʻe hokosia ʻe Tuʻi Nepukanesa ʻo Pāpiloné. Naʻá ne mamata ki ha fuʻu ʻakau lahi ʻa ia naʻe tā hifo. Ko hono sinó naʻe ʻikai lava ke tupu ia koeʻuhí naʻe haʻiʻaki ia ʻa e ʻaione mo e palasa. Naʻe fakahaaʻi ʻe ha ʻāngelo: “Pea ke ʻosi ai ha fituʻi kuonga.”—Fakaʻītali ʻamautolu; Taniela 4:10-16.
ʻI he Tohi Tapú, ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e ʻulu ʻakaú he taimi ʻe niʻihi ke ne fakafofongaʻi ʻa e tuʻunga-pulé. (Isikeli 17:22-24; 31:2-5) Ko ia, ko hono tā hifo ʻa e fuʻu ʻakau fakaefakatātaá ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e founga ʻe hoko ai ʻo fakahohaʻasi ʻa e tuʻunga-pule ʻa e ʻOtuá, hangē ko ia naʻe fakafofongaʻi ʻe he haʻa tuʻi ko ia ʻi Selusalemá. Kae kehe, ko e vīsoné naʻe fakahaaʻi ai ʻa e fakatokanga ko e “malaki [ko eni] ʻa Selusalema” ʻe fakataimi pē—ko ha vahaʻa taimi ʻo e “fituʻi kuonga.” Ko e hā hono lōloa ʻo e vahaʻa taimi ko iá?
ʻOku fakahaaʻi ʻe he Fakahā 12:6, 14 ko e kuonga ʻe tolu mo e kongá ʻoku tatau ia mo e “ngaahi ʻaho ʻe taha afe ma uangeau ma onongofulu.” Ko ia ai, ko e “fituʻi kuonga” ko hono lōloá ʻe liunga ua, pe ko e ʻaho ʻe 2,520. Ka naʻe ʻikai ke tuku hono “malaki” ʻe he ngaahi puleʻanga Senitailé ʻa e tuʻunga-pule ʻa e ʻOtuá ʻi ha ʻaho pē ʻe 2,520 hili e tō ʻa Selusalemá. ʻOku hā mahino mai leva, ko e kikité ni ʻokú ne kāpui ha vahaʻa taimi lōloa lahi ange. Makatuʻunga ʻi he Nomipa 14:34 mo e Isikeli 4:6, ʻa ia ʻoku lau ai fekauʻaki mo e “ʻaho taki taha ko e taʻu,” ko e “fituʻi kuonga” ʻe kāpui ai ʻa e taʻu ʻe 2,520.
Ko e taʻu ʻe 2,520 naʻe kamata ia ʻi ʻOkatopa 607 K.M., ʻi he taimi naʻe tō ai ʻa Selusalema ki he kau Pāpiloné pea naʻe toʻo ai ʻa e tuʻi mei he laine ʻo Tēvitá mei hono taloní. Naʻe ngata ʻa e vahaʻa taimí ʻi ʻOkatopa 1914. ʻI he taimi ko iá, naʻe ngata ai ʻa e “ngaahi kuonga ʻo e Senitaile,” pea naʻe fokotuʻu ai ʻa Sīsū Kalaisi ko e Tuʻi fakahēvani ʻa e ʻOtuá.a—Sāme 2:1-6; Taniela 7:13, 14.
Hangē tofu pē ko e meʻa naʻe tala ki muʻa ʻe Sīsuú, ko ʻene “ʻi ai” ʻi he tuʻunga ko e Tuʻi fakahēvaní kuo fakaʻilongaʻi ia ʻaki ʻa e hoko ʻa e ngaahi meʻa mataʻāʻā ʻi he māmaní—ko e tau, honge, ngaahi mofuike, ngaahi mahaki fakaʻauha. (Mātiu 24:3-8, NW; Luke 21:11) Ko e hoko ʻa e ngaahi meʻa ko iá ʻoku ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni mālohi ki he moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo hono fakaʻilongaʻi moʻoni ʻe he 1914 ʻa e fanauʻi ʻo e Puleʻanga fakahēvani ʻo e ʻOtuá pea mo e kamataʻanga ʻo e “kuonga fakamui” ʻo e fokotuʻutuʻu fulikivanu ʻo e ngaahi meʻa lolotonga ko ení.—2 Timote 3:1-5.
a Mei ʻOkatopa 607 K.M. ki ʻOkatopa 1 K.M., ko e taʻu ia ʻe 606. Koeʻuhi ʻoku ʻikai ha taʻu noa, mei ʻOkatopa 1 K.M. ki ʻOkatopa 1914, ko e taʻu ia ʻe 1,914. ʻAki hono tānaki ʻa e taʻu ʻe 606 mo e 1,914, ʻoku taʻu maʻu ai ʻa e taʻu ʻe 2,520. Ki ha fakamatala ki he tō ʻa Selusalema ʻi he 607 K.M., sio ki he kupu ko e “Chronology” ʻi he Insight on the Scriptures, ko e pulusi ʻe he Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová.
-
-
Ko Hai ʻa Maikeli ko e ʻĀngelo-Pulé?Ko e Hā ʻOku Akoʻi Moʻoni ʻe he Tohi Tapú?
-
-
ʻAPENITIKI
Ko Hai ʻa Maikeli ko e ʻĀngelo-Pulé?
KO E meʻamoʻui laumālie ʻoku ui ko Maikelí ʻoku ʻikai ke faʻa lave ki ai ʻi he Tohi Tapú. Kae kehe, ʻi he taimi ʻoku lave ai kiate iá, ʻokú ne fai ʻa e ngāue. ʻI he tohi ʻa Tanielá, ʻoku faitau ai ʻa Maikeli mo e kau ʻāngelo fulikivanú; ʻi he tohi ʻa Siutasí, ʻokú ne fakakikihi ai mo Sētane; pea ʻi he tohi Fakahaá, ʻokú ne faitau ai mo e Tēvoló mo ʻene kau tēmenioó. ʻI hono maluʻi ʻa e tuʻunga-pule ʻa Sihová mo hono tauʻi ʻa e ngaahi fili ʻo e ʻOtuá, ʻoku moʻui ai ʻa Maikeli ʻo fakatatau ki he ʻuhinga ʻo hono hingoá—“Ko Hai ʻOku Tatau mo e ʻOtuá?” Ka ko hai ʻa Maikeli?
ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku ʻiloa ai ʻa e faʻahinga tāutaha ʻaki ʻa e hingoa laka hake he tahá. Ko e fakatātaá, ko e pēteliake ko Sēkopé ʻoku toe ʻiloa ia ko ʻIsileli, pea ko e ʻapositolo ko Pitá, ʻi he hingoa ko e Saimone. (Senesi 49:1, 2; Mātiu 10:2) ʻI he founga tatau, ʻoku fakahaaʻi ʻe he Tohi Tapú ko e Maikelí ko e toe hingoa ia ʻe taha kia Sīsū Kalaisi, ki muʻa pea ʻi he hili ʻene moʻui ʻi māmaní. Tau lāulea angé ki ha ngaahi ʻuhinga Fakatohitapu ki hono maʻu ʻa e fakamulituku ko iá.
ʻĀngelo-Pule. ʻOku lave ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá kia Maikeli “ko e angelo-pule.” (Siutasi 9) Fakatokangaʻi ko Maikelí ʻoku ui ia ko e ʻāngelo-pule. ʻOku fakahuʻunga hení ʻoku ʻi ai ha ʻāngelo pehē pē ʻe taha. Ko hono moʻoní, ko e foʻi lea “ʻāngelo-pulé” ʻoku ʻasi ia ʻi he Tohi Tapú ʻi he tuʻunga singulalí pē ʻo ʻikai ʻi he tuʻunga palulalí. ʻIkai ngata aí, ʻoku fakafehokotaki ʻa Sīsū mo e tuʻunga ʻo e ʻāngelo-pulé. ʻI he fekauʻaki mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisi naʻe toetuʻú, ʻoku pehē ʻi he 1 Tesalonaika 4:16: “ʻE haʻele mei he langi ʻa e ʻEiki ʻe ia, pea ai ha vakavakaō, ʻa e angi [pe leʻo] ʻa ha angelo-pule.” Ko ia
-