AKO 29
Anga ʻo e Leʻó
ʻOKU tākiekina lahi ʻa e kakaí ʻo ʻikai ʻaki ʻa e meʻa pē ʻoku leaʻakí kae pehē foki ki he anga ʻo hono leaʻakí. Kapau ʻoku maʻu ʻe ha tokotaha ʻoku lea atu kiate koe ha leʻo ʻoku fiefia, māfana, anga-fakakaumeʻa mo anga-ʻofa, ʻikai ʻoku moʻoni ʻokú ke hehema ange ai ke fanongo lelei ki ai ʻo laka ia ʻi ha momoko mo fefeka ʻa hono leʻó?
Ko hono fakatupu ha anga fakamānako ʻo e leʻó ʻoku ʻikai ko e meʻa fakalūkufua ia fekauʻaki mo e mālohi ʻo e leʻó. ʻOku toe kau nai ki ai ʻa e angaʻitangata ʻo e tokotahá. ʻI he fakalakalaka ʻa ha tokotaha ʻi heʻene ʻiló mo hono ngāueʻaki ʻo e moʻoni ʻi he Tohitapú, ʻoku hoko ai ʻo hā mahino ʻa e ngaahi liliu ʻi he founga ʻo ʻene leá. Ko e ngaahi ʻulungaanga fakaʻotua ko ia hangē ko e ʻofá, fiefiá, mo e anga-ʻofá ʻoku tapua atu ia ʻi hono leʻó. (Kal. 5:22, 23) ʻI heʻene ongoʻi ʻa e tokanga moʻoni ki he niʻihi kehé, ʻoku fakahaaʻi ia ʻi hono leʻó. ʻI he fetongi ʻe he houngaʻiá ha laumālie ʻo e hokohoko lāungá, ko e ngaahi foʻi lea ʻoku leaʻakí fakatouʻosi mo e tō ʻo e leʻó ʻoku ʻomai ai ʻa e fakamoʻoni ʻo e meʻa ko iá. (Tangi. 3:39-42; 1 Tim. 1:12; Siu. 16) Naʻa mo e ʻikai mahino kiate koe ʻa e lea ʻoku leaʻakí, kapau ʻoku ongo mālohi, taʻekātaki, fakaanga mo fefeka ha taha pea ongo fakatōkilalo, kātaki, anga-ʻofa mo ʻofa ha tokotaha ʻe taha, ʻoku ʻikai faingataʻa ke ke tala ʻa e faikehekehé.
ʻI he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi ko ha anga taʻefakamānako ʻo e leʻó ko e tupu nai ia mei ha mahaki naʻá ne maumauʻi ʻa e monga ʻo e tokotahá pe ko ha mele fakaesino kuo tupu mo ia. Ko e ngaahi tuʻunga peheé ʻe fuʻu mafatukituki nai ʻa ia ʻe ʻikai ke fakatonutonu fakaʻaufuli ia ʻi he fokotuʻutuʻu ko eni ʻo e ngaahi meʻá. Kae kehe, ko e faʻa ako ke ngāueʻaki totonu ʻa e ngaahi ʻōkani leá ʻe lava ke iku ia ki he fakalakalaka.
ʻI he kamatá ʻoku mahuʻinga ke ʻiloʻi ko e ngaahi anga ʻo e leʻó ʻoku kehekehe ia ʻi he tokotaha taki taha. ʻOku ʻikai totonu ko hoʻo taumuʻá ia ke faʻu ha leʻo ʻoku faʻifaʻitaki ai ki ha taha kehe. ʻI hono kehé, fakatupu ʻa e malava ʻi ho leʻó tonu, fakataha mo hono ngaahi anga makehé. Ko e hā ʻe lava ke ne tokoniʻi koe ke ke fai ení? ʻOku ʻi ai ʻa e ongo meʻa tefito ʻe ua.
Puleʻi Lelei Hoʻo Mānavá. Ki he ngaahi ola lelei taha ʻi hono ngāueʻaki ho leʻó, ʻoku fiemaʻu kiate koe ha lahi feʻunga ʻo e ʻeá fakataha mo e puleʻi lelei ʻo e mānavá. ʻI he ʻikai ʻa e ongo meʻá ni, ʻe ongo vaivai nai ai ho leʻó, pea ʻe fakatahamuhamu nai ai hoʻo fakahokó.
Ko e konga lahi taha ʻo e ongo maʻamaʻá ʻoku ʻikai ʻi he funga fatafatá ia; ʻoku hā lahi ange pē ʻa e feituʻu ia ko ení koeʻuhi ko e ngaahi hui umá. ʻI hono kehé, ʻoku fālahi taha ʻa e ongo maʻamaʻá ʻi ʻolunga pē he uoua holisi ʻi he funga keté. ʻI he pipiki ki he ngaahi hui-palalulu ʻi laló, ʻoku fakamavaheʻi ai ʻe he uoua holisi ʻi he funga keté ʻa e fatafatá mei he ʻatā ʻi he keté.
Kapau ʻokú ke fakafonu pē ʻa e konga ki ʻolunga ʻo ho ongo maʻamaʻá ʻi hoʻo mihí, ʻe vave ai ʻa e ʻosi hoʻo mānavá. ʻE ʻikai ha mālohi ʻi ho leʻó, pea te ke helaʻia ngofua. Ke mānava lelei, ʻoku fiemaʻu ke ke tangutu pe tuʻu hangatonu pea taʻofi ho ongo umá ki mui. Fai ha feinga tokanga ke fakaʻehiʻehi mei he fakalahi ʻa e konga pē ki ʻolunga ʻo ho fatafatá ʻi hoʻo mihi ke leá. ʻUluaki fakafonu ʻa e konga ki lalo ʻo ho ongo maʻamaʻá. ʻI he fonu pē ʻa e konga ko ení, ko e konga ki lalo ʻo ho palalulú ʻe fakalahi ia ki he ongo tafaʻakí. ʻI he taimi tatau, ʻe ʻunu ki lalo ʻa e uoua holisi he funga keté, ʻo fetongi ʻi ha tuʻunga molū ʻa e keté mo e ongo ngākaú, ʻo ke ongoʻi ai ʻa e teke ʻa ho letá pe ko ha vala kehe ʻi ho keté. Ka ʻoku ʻikai ke ʻi lalo ai ʻa e ongo maʻamaʻá; ʻokú na ʻi he loto hui-palalulú. Ke ʻahiʻahiʻi ʻia koe tonu, tuku ʻa e nima ʻe taha ʻi he tafaʻaki taki taha ʻo e konga ki lalo ʻo ho hui-palalulú. Sai mihiʻi lahi hoʻo mānavá. Kapau ʻokú ke mānava lelei, ʻe ʻikai te ke komoʻi ai ho keté ki loto pea mahiki hake ho ongo umá. ʻI hono kehé, te ke ongoʻi ʻa e hui-palalulú ʻoku ngaʻunu siʻisiʻi ki ʻolunga ʻo mavahe.
Hokó, ngāue ki hono tukuange ki tuʻa ʻa e ʻeá. ʻOua ʻe fakamoleki ʻa e ʻeá ʻaki hano tukuange fakavave ia. Tukuange māmālie ia. ʻOua ʻe feinga ke puleʻi ia ʻaki hono ʻai ke maʻu ho mongá. ʻE iku vave ia ki ha leʻo ʻoku ongo faingataʻaʻia pe tō māʻolunga taʻefakanatula. Ko e mālohi mei he ngaahi uoua ʻo e keté pea mei he ngaahi uoua vahaʻa (ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi hui-palalulú) ʻoku tukuange mai ai ʻa e ʻeá, lolotonga hono tākiekina ʻe he uoua holisi ʻi he funga keté ʻa e anga ʻo e vave ʻo hono tukuangé.
Hangē ko ha ako ʻa ha tokotaha lele ki ha lová, ʻoku pehē pē ʻa e lava ʻa ha tokotaha malanga ke fakatupu ʻa e puleʻi totonu ʻo e mānavá ʻaki ʻa e fakamālohi sinó. Tuʻu hangatonu ʻo tuku ki mui ho ongo umá, mānava koeʻuhi ke fakafonu ʻa e konga ki lalo ʻo e ongo maʻamaʻá, pea mihi māmālie lolotonga ia ʻa e lau māmālie mo hokohoko lelei ki he māʻolunga taha te ke malavá ʻi ha foʻi mānava pē ʻe taha. ʻAhiʻahi lau leʻo-lahi leva lolotonga ia ʻa e mānava ʻi he founga tatau.
ʻAi ke Mālōlō ʻa e Ngaahi Uoua ʻOku Fefeká. Ko e meʻa tefito ʻe taha ki he anga ʻo e leʻo ʻoku leleí ko eni—mālōlō! ʻOku fakaofo moʻoni ʻa e fakalakalaka ʻe lava ke ke faí ʻi he ako ke mālōlō ʻi he taimi ʻo e leá. Ko e ʻatamaí pea pehē ki he sinó kuo pau ke mālōlō ia, he ko e hohaʻa fakaeʻatamaí ʻokú ne fakatupunga ʻa e fefeka ʻa e uouá.
ʻAi ke mālōlō ʻa e hohaʻa ʻi he fakakaukaú ʻi hono maʻu ʻa e fakakaukau totonu ki hoʻo kau fanongó. Kapau ko e faʻahingá ni ko e kakai ʻokú ke fetaulaki mo ia ʻi he malaʻe fakafaifekaú, manatuʻi neongo kapau kuó ke ako ʻa e Tohitapú ʻi ha ngaahi māhina siʻi pē, ʻokú ke ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga fekauʻaki mo e taumuʻa ʻa Sihová ʻa ia ʻe lava ke ke vahevahe mo kinautolu. Pea ʻokú ke ʻaʻahi kia kinautolú koeʻuhi ʻoku nau fiemaʻu ʻa e tokoní, pe ʻoku nau ʻiloʻi ia pe ʻikai. ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, kapau ʻokú ke malanga ʻi ha Fale Fakatahaʻanga, ko e tokolahi taha ʻo e faʻahinga ʻi hoʻo kau fanongó ko e kakai ʻa Sihova. Ko ho ngaahi kaumeʻa kinautolu, pea ʻoku nau loto ke ke lavameʻa. ʻOku ʻikai ha toe kau malanga kehe te nau fehangahangai mo ha kau fanongo anga-fakakaumeʻa mo ʻofa pehē ʻo hangē ko ia ʻoku tau maʻu tuʻumaʻú.
ʻAi ke mālōlō ʻa e mongá ʻaki hono fakahangataha hoʻo fakakaukaú ki he ngaahi uoua ko iá pea tokanga ki hono ʻai kinautolu ke siʻi ʻenau fefeká. Manatuʻi ko ho ngaahi ʻōkani leá ʻoku tete ia ʻi he fou atu ai ʻa e ʻeá. ʻOku liliu ʻa e tō ʻo e leʻó ʻi he maʻu, pe mālōlō ʻa e ngaahi uoua ʻi he mongá, ʻo hangē tofu pē ko e liliu ʻa e tō ʻo e filo kītaá pe ko ha filo vālingi ʻi he taimi ʻoku fakamaʻu ai pe tukutukuangé. ʻI hoʻo ʻai ke mālōlō ʻa e ngaahi ʻōkani leá, ʻoku māʻulalo ange ai ʻa e toó. Ko e ʻai ke mālōlō ʻa e ngaahi uoua ʻo e mongá ʻoku toe tokoni ia ke tauhi ke ava ʻa e ongo halanga ʻi he avaʻi ihú, pea ʻe ʻi ai hono kaunga pau ʻo e meʻá ni ki he anga ʻo ho leʻó.
ʻAi ke mālōlō ho sinó kotoa—ko ho ongo tuí, ko ho ongo nimá, ko ho ongo umá, mo ho kiá. ʻE tokoni eni ki he fakaʻāulolongo ʻoku fiemaʻu ke ʻoange ai ki he leʻó ʻa e malava ke aʻu ki he mamaʻó. Ko e fakaʻāulolongó ʻoku faʻu ia ʻi he taimi ʻoku ngāue ai ʻa e sinó kotoa ko ha puha ongo, ka ʻoku taʻofi eni ʻe he hohaʻá. Ko e tō ʻo e leʻó, ʻa ia ʻoku faʻu ʻi he mongá, ʻoku ongo mai ia ʻo ʻikai ʻi he ongo avaʻi ihú pē kae pehē foki ki he faʻunga fakaehui ʻo e fatafatá, ko e nifó, ko e ʻaofi ʻo e ngutú, mo e lotoʻi ihú. Ko e meʻá ni kotoa ʻe lava ke tokoni ia ki he anga ʻo e fakaʻāulolongó. Kapau te ke fokotuʻu ha fakamamafa ki he puha ongo ʻo ha kītā, ʻe tāmateʻi ai ʻa e ongó, kuo pau ke fakaʻatā ʻa e puha ongó ke tete kapau ʻoku fiemaʻu ke fakaʻāulolongo totonu. ʻOku pehē pē foki mo e ngaahi faʻunga fakaehui ʻo hotau sinó, ʻa ia ʻoku puke maʻu ʻe he ngaahi uouá. ʻI he fakaʻāulolongó te ke malava ai ke fetūkuaki totonu ho leʻó pea fakahaaʻi ʻa e ongoʻi kehekehe. Te ke malava ai ke aʻu ki ha fuʻu kau fanongo tokolahi ʻo ʻikai ke fakafaingataʻaʻiaʻi ai ho leʻó.