LAIPELI Taua Le‘o ‘I HE ‘INITANETÍ
Taua Le‘o
LAIPELI ‘I HE ‘INITANETÍ
Faka-Tonga
ʻ
  • ʻ
  • ā
  • ē
  • ī
  • ō
  • ū
  • TOHI TAPU
  • ‘Ū TOHI
  • NGAAHI FAKATAHA
  • bsi99-1 p. 8-13
  • Tohi Tohitapu Fika 1—Senesi

‘Ikai ala ma‘u ha vitiō

Kātaki, ‘oku ‘ikai ma‘u ha vitiō.

  • Tohi Tohitapu Fika 1—Senesi
  • “Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 4
  • Kaveinga Tokoni
  • ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ
“Potu Folofola Kotoa Pe”—Moʻoni Alafalalaʻanga mo ʻAonga, Voliume 4
bsi99-1 p. 8-13

Tohi Tohitapu Fika 1—Senesi

Tokotaha-Tohí: Mōsese

Feituʻu Naʻe Tohi Aí: Toafá

Kakato Hono Tohí: 1513 K.M.

Vahaʻa Taimi: “ʻI he kamataʻanga” ki he 1657 K.M.

1. Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tuʻunga-lea mātuʻaki mahuʻinga ʻoku ʻia Senesí?

SIOLOTO atu ki hono toʻo hake ha tohi ʻo e ngaahi vahe iiki pē ʻe 50 pea ʻilo ʻi he ʻuluaki pēsí pe ongo peesi muʻomuʻá ʻa e fakamatala totonu pē taha fekauʻaki mo e hisitōlia ki muʻa taha ʻo e tangatá pea mo ha fakamatala ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e vahaʻangatae ʻo e tangatá ki he ʻOtuá, ko hono Tokotaha-Fakatupú, pea pehē ki he foʻi māmaní mo hono ngaahi meʻamoʻui ʻe mano laui manó! ʻI he ngaahi peesi siʻisiʻi ko iá, ʻokú ke toe maʻu ai ha ʻilo loloto ki he taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻi hono tuku ʻa e tangatá ki he foʻi māmaní. ʻI ha kiʻi hoko atu ʻa e lautohí, te ke ʻilo ai ʻa e ʻuhinga ʻoku mate ai ʻa e tangatá pea mo e ʻuhinga ki heʻene ʻi he tuʻunga faingataʻa lolotongá, pea ʻoku fakamāmaʻi ai koe ʻo fekauʻaki mo e makatuʻunga moʻoni ki he tuí mo e ʻamanakí, naʻa mo e fekauʻaki mo hono ʻilo fakapapauʻi ʻa e meʻangāue ʻa e ʻOtuá ki he faifakahaofí​—ʻa e Hako ʻo e talaʻofá. Ko e tohi fisifisimuʻa ʻoku ʻi ai ʻa e kotoa ʻo e ngaahi meʻá ni ko Senesi, ko e ʻuluaki ʻo e ngaahi tohi ʻe 66 ʻo e Tohitapú.

2. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e hingoa Senesí, pea ko e ʻuluaki konga ia ʻo e hā?

2 ʻOku ʻuhinga ʻa e “Senesi” ki he “Tupuʻanga; Fanauʻi,” ko e hingoa naʻe toʻo mei he liliu Sepituakini faka-Kalisi ʻo e tohí. ʻI he ngaahi maniusikilipi faka-Hepeluú, ko e ʻuluʻi-kaveingá pē ʻa e foʻi lea kamatá, Bereʼ·shithʹ, “ʻi he kamataʻanga” (faka-Kalisi, en ar·kheiʹ). Ko Senesi ʻa e ʻuluaki tohi ʻo e Penitātusí (ko ha foʻi lea faka-Kalisi liliu faka-Pilitānia ʻoku ʻuhingá ko e “takainga ʻe nima” pe “voliume lōnima”). ʻOku hā mahino naʻe fuofua tohi pē ia ʻe taha ʻo ui ko e Tola (Lao) pe ko e “puka ʻo e lao ʻa Mosese” ka naʻe toki vahevahe ia ki mui ki he takainga ʻe nima ke faingofua hono ngāueʻakí.​—Sios. 23:6; Esela 6:18.

3. (a) Ko hai ʻa e tokotaha Faʻu-Tohi ʻo e Senesí, ka ko hai naʻá ne tohi iá? (e) Naʻe anga-fēfē nai hono maʻu ʻe Mōsese ʻa e fakamatala naʻá ne fakakau ʻi he Senesí?

3 Ko Sihova ko e ʻOtuá ʻa e tokotaha Faʻu-Tohi ʻo e Tohitapú, ka naʻá ne fakamānavaʻi ʻa Mōsese ke ne tohi ʻa e tohi ʻa Senesí. Naʻe maʻu mei fē ʻe Mōsese ʻa e fakamatala naʻá ne hiki ʻia Senesí? Naʻe malava ke maʻu fakahangatonu ʻa e niʻihi ʻi ha fakahā fakaʻotua pea ko e niʻihi, ʻi he malumalu ʻo e tataki ʻa e laumālie māʻoniʻoní, fakafou ʻi he fakahoko lea mai. ʻOku toe malava ke pehē naʻe maʻu ʻe Mōsese ha ngaahi fakamatala ʻosi hiki naʻe fakatolonga mai ʻe heʻene fanga kuí ʻi he tuʻunga ko ha ngaahi lēkooti mahuʻinga, mo ʻaonga ʻo e ngaahi tupuʻanga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá.a

4. (a) ʻI fē pea ʻanefē naʻe fakakakato ai ʻe Mōsese ʻene fai ʻa e tohí? (e) Naʻe anga-fēfē ʻa e malava ke maʻu ʻe Mōsese ʻa e fakamatala naʻá ne fakafāʻūtahaʻi ʻi he konga fakaʻosi ʻo Senesí?

4 Naʻe fakakakato nai ʻe Mōsese ʻa ʻene tohi iá, ʻi he malumalu ʻo e fakamānavaʻi, ʻi he toafa ʻo Sainaí ʻi he 1513 K.M. (2 Tim. 3:​16; Sione 5:​39, 46, 47) Naʻe maʻu mei fē ʻe Mōsese ʻa e fakamatala ki he konga fakaʻosi ʻo Senesí? Koeʻuhi ko ʻene kui ko Līvaí ko ha tokoua tamai-taha ia ʻo Siosifa, ʻoku pau ne ʻiloʻi totonu ʻa e ngaahi fakaikiikí ni ia ʻi hono fāmilí tonu. Naʻe toe aʻu mai nai ʻa e moʻui ʻa Līvaí ki he taimi ʻo e tamai ʻa Mōsesé, ʻa ʻAmilami. ʻIkai ko ia pē, ʻe toe fakapapauʻi ʻe he laumālie ʻo Sihová ʻa e fakamatala totonu ki he konga ko ʻeni ʻo e ngaahi Konga Tohitapú.​—Eki. 6:​16, 18, 20; Nom. 26:59.

5. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻi loto he Tohitapú ʻokú ne fakamoʻoniʻi ʻa e tuʻunga-faitohi ʻo Mōsesé?

5 ʻOku ʻikai toe ala fehuʻia pe ko hai naʻá ne tohi ʻa Senesí. “ʻI he tohi lao ʻa Mosese” mo e ngaahi lave meimei tatau ki he ʻuluaki ngaahi tohi ʻe nima ʻo e Tohitapú, ʻa ia ko e taha ai ko Senesi, ʻoku faʻa maʻu ia mei he taimi ʻo e tokotaha fetongi ʻo Mōsesé, ʻa Siosiua, ʻo faai mai. Ko hono moʻoní, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi lave nai ʻe 200 kia Mōsese ʻi he ngaahi tohi Tohitapu ʻe 27 ki muí. Naʻe ʻikai ʻaupito ke fehuʻia ʻe he kau Siú ia ʻa e hiki-tohi ʻa Mōsesé. ʻOku toutou lave ʻa e ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané kia Mōsese ko e tokotaha-tohi ia ʻo e “lao,” ko e fakamoʻoni māʻolunga taha ki aí ko Sīsū Kalaisi. Naʻe tohi ʻe Mōsese ʻi he fekau fakahangatonu ʻa Sihová pea ʻi he malumalu ʻo ʻEne fakamānavaʻí.​—Eki. 17:​14, 34:27; Sios. 8:31; Tan. 9:13; Luke 24:​27, 44.

6. Ko e hā ʻokú ne fokotuʻu mai naʻe kamata tōmuʻa pē ʻa e tohí ʻi he hisitōlia ʻo e tangatá?

6 Kuo ʻeke ʻe he kau vili kikihi ʻe niʻihi, Ka naʻe anga-fēfē ʻa e malava ʻe Mōsese mo hono kau fetongí ke fai ʻa e tohí? ʻIkai naʻe toki tupu hake ʻa e tohí ia ki mui mai ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá? ʻOku hā mahino naʻe kamata pē ʻa e tohí ia ʻi he kamata ʻa e hisitōlia ʻo e tangatá, mahalo ki muʻa ʻi he Lōmaki ʻo e ʻaho ʻo Noá, ʻa ia naʻe hoko ʻi he 2370 K.M. ʻOku ʻi ai ha fakamoʻoni ʻo e malava tōmuʻa ʻa e tangatá ke tohí? Neongo ko e moʻoni kuo taku ʻe he kau keli fakatotoló ʻa e ngaahi ʻaho ki muʻa ange ʻi he 2370 K.M. ki he ngaahi lauʻi maka ʻumea faiʻangatohi kuo nau keli haké, ko e ngaahi ʻaho ko iá ia ko e fakamahamahalo ʻataʻatā pē. Kae kehe, ʻoku totonu ke fakatokangaʻi ʻoku fakahaaʻi mahino mai ʻe he Tohitapú ko hono langa ʻo e ngaahi koló, ko e ʻasi hake ʻa e ngaahi meʻaleá, pea mo hono tuki ʻo e ngaahi meʻangāue ukameá naʻa nau kamata kinautolu ki muʻa fuoloa ia ʻi he Lōmakí. (Sen. 4:​17, 21, 22) Ko ia, ʻoku ʻuhinga lelei leva ke pehē naʻe ʻikai ke faingataʻa ki he tangatá ʻa hono fakatupu ha founga ʻo e tohí.

7. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni fakaemāmani ʻoku ʻi ai fekauʻaki mo ha lōmaki ʻi māmani lahí pea fekauʻaki mo e ngaahi vaʻa ʻe tolu ki he matakali ʻo e tangatá, ʻo hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he fakamatala ʻa e Tohitapú?

7 ʻI he ngaahi tafaʻaki kehe lahi, kuo fakamoʻoniʻi ʻa e huʻufataha fakaofo ʻa Senesi mo e ngaahi moʻoniʻi meʻa kuo fakamoʻoniʻi. Ko Senesi pē ʻokú ne ʻomai ha fakamatala moʻoni mo totonu ʻo e Lōmakí mo e kau hao mei aí, neongo ko e ngaahi fakamatala ʻo ha lōmaki mo e fakahaofi ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá (ʻi he tuʻunga lahi ko e tupu mei ha fakahaofi ʻi ha vaka) ʻoku maʻu ʻi he ngaahi talatupuʻa ʻa e ngaahi vaʻa lahi ʻo e fāmili ʻo e tangatá. ʻOku toe fakahaaʻi ʻe he fakamatala ʻa Senesí ʻa e ngaahi kamataʻanga ʻo e nofo ʻa e ngaahi vaʻa kehekehe ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻo kamata mei he ngaahi foha ʻe toko tolu ʻo Noá​—ʻa Semi, Hami, mo Sēfeti.b ʻOku pehē ʻe Dr. Melvin G. Kyle, ʻo e Seminālio Teolosia ʻa Xenia, Missouri, U.S.A.: “Mei ha uhouhonga, ʻi ha feituʻu pē ʻi Mesopotēmia, naʻe hiki ai ʻa e vaʻa ʻo e matakali Hamí ki he tonga-hihifó, ko e vaʻa ʻo Sēfetí ki he tokelau-hihifó, pea ko e vaʻa ʻo Semí ki he ‘fakahahaké’ ʻo fai atu ki he ‘fonua ko Sainá’ ʻoku taʻealafakaʻikaiʻi ia.”c

8. Ko e hā mo e toe ngaahi faʻahinga fakamoʻoni ʻoku nau fakapapauʻi ʻa e moʻoni alafalalaʻanga ʻa Senesí?

8 Ko e moʻoni alafalalaʻanga ʻo e Senesí ko e konga ʻo e lēkooti fakaʻotuá ʻoku hā ia mei heʻene feongoongoi ʻi lotó, pea pehē ki heʻene felotoi kakato mo e toenga ʻo e ngaahi Konga Tohitapu fakamānavaʻí. ʻOku fakahaaʻi mai ʻe heʻene lea totonú ha tokotaha-tohi ʻa ia naʻe manavahē kia Sihova pea ʻofa ki he moʻoní pea naʻá ne tohi taʻetoeveiveiua ʻa e ngaahi angahala fakatouʻosi ʻa e puleʻangá mo e faʻahinga tuʻu-ki-muʻa ʻi ʻIsilelí. Sinoemeʻa, ko e tonu matematē ʻa e fakahoko ʻo ʻene ngaahi kikité, ʻo hangē ko ia ʻe fakahaaʻi ʻi he fakaʻosinga ʻo e vahe ko ʻení, ʻoku fakaʻilongaʻi ai ʻa Senesi ko ha faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ia ʻo ha tohi naʻe fakamānavaʻi ʻe Sihova ko e ʻOtuá.​—Sen. 9:​20-23; 37:​18-35; Kal. 3:​8, 16.

ʻUHINGA ʻOKU ʻAONGA AÍ

9. (a) Ko e hā ʻa e makatuʻunga ʻoku tokonaki ʻe Senesi ke mahino ai ʻa e ngaahi tohi ki mui ʻo e Tohitapú? (e) Ko e hā ʻa e taumuʻa totonu ʻoku tuhu ki ai ʻa Senesí?

9 ʻI he tuʻunga ko e kamataʻanga ʻo e Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá, ʻoku ʻaonga ʻaupito ʻa Senesi ʻi hono fakafeʻiloaki mai ʻa e ngaahi taumuʻa lāngilangiʻia ʻa Sihova ko e ʻOtuá. Ko ha makatuʻunga ē ʻokú ne tokonaki mai ke maʻu ʻa e mahino ki he ngaahi tohi ki mui ʻo e Tohitapú! ʻI loto ʻi hono siakale ʻataá, ʻokú ne fakamatala ai ki he kamataʻanga mo e ngataʻanga ʻo e māmani māʻoniʻoni ʻi ʻĪtení, ko e tupu mo e tafia fakatuʻutāmaki atu ʻa e fuofua māmani ʻo e kakai fakaʻotuamaté, pea mo e tupu hake ʻa e māmani kovi lolotongá. ʻI heʻene tuʻu-ki-muʻá, ʻokú ne fokotuʻu mai ʻa e kaveinga ki he Tohitapú fakakātoa, ʻa ia, ko hono fakatonuhiaʻi ʻo Sihova fakafou ʻi he Puleʻanga ʻoku puleʻi ʻe he “hako” naʻe talaʻofaʻaki maí. ʻOkú ne fakahaaʻi mai ʻa e ʻuhinga ʻoku mate ai ʻa e tangatá. Mei he Senesi 3:15 ʻo faai mai ai​—pea tautefito ki he lēkooti fekauʻaki mo e ngaahi feangainga ʻa e ʻOtuá mo ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé​—ʻokú ne fokotuʻu mai ai ʻa e ʻamanaki ʻo e moʻui ʻi he māmani foʻou ʻi he malumalu ʻo e Puleʻanga ʻo e Hakó. ʻOku ʻaonga ia ʻi heʻene fakahaaʻi mai ʻa e taumuʻa totonu ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá​—ke hoko ko e kau tauhi mateaki-angatonu mo e kau fakamāʻoniʻoniʻi ʻo e huafa ʻo Sihová.​—Loma 5:​12, 18; Hep. 11:​3-22, 39, 40; 12:1; Mt. 22:​31, 32.

10. ʻI he lave ki he saati fekauʻaki mo iá, fakahaaʻi ko Senesí ʻoku ʻi ai ʻa e (a) ngaahi kikite mohu ʻuhinga pea mo e (e) ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga.

10 ʻOku lave ʻa e ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané ki he ngaahi meʻa mo e tokotaha tuʻu-ki-muʻa kotoa pē ʻoku lēkooti ʻi he tohi ʻa Senesí. ʻIkai ko ia pē, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he kotoa ʻo e ngaahi Konga Tohitapú, ko e ngaahi kikite naʻe lēkooti ʻia Senesí kuo fakahoko tonu ia. Ko e taha ʻo e ngaahi meʻá ni, ko e “fangeau taʻu” ʻo e faingataʻaʻia ʻa e hako ʻo ʻĒpalahamé, naʻe kamata ʻi he taimi naʻe manukiʻi ai ʻe ʻIsimeʻeli ʻa ʻAisaké ʻi he 1913 K.M. pea ngata ʻi he fakahaofi mei ʻIsipité ʻi he 1513 K.M.d (Sen. 15:13) Ko e ngaahi fakatātā ʻo e ngaahi kikite mohu ʻuhinga kehe pea mo honau fakahokó ʻoku fakahaaʻi ia ʻi he saati fekauʻaki mo iá. Pehē foki ko e ʻaonga kāfakafa ʻi hono langa ʻa e tuí mo e mahinó ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakaʻotua naʻe ʻuluaki fakahaaʻi ʻia Senesí. Ko e kau palōfita ʻo e kuonga ko ē, pea pehē kia Sīsū mo ʻene kau ākongá, naʻa nau toutou lave mo ngāueʻaki ʻa e ngaahi konga tohi mei he tohi ʻa Senesí. ʻE lelei ke tau muimui ki heʻenau faʻifaʻitakiʻangá, pea ko hano ako ʻo e saati fekauʻaki mo iá ʻoku totonu ke tokoni ia ki he meʻá ni.

11. Ko e hā ʻa e fakamatala mahuʻinga ʻoku maʻu ʻe Senesi ʻo fekauʻaki mo e malí, laine hohokó, pea mo e lau ʻo e taimí?

11 ʻOku fakahaaʻi mahino ʻaupito ʻe Senesi ʻa e finangalo mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá fekauʻaki mo e nofo malí, ko e vahaʻangatae totonu ʻo e husepānití mo e uaifí, pea mo e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e tuʻunga-ʻulú mo e akoʻi ʻo e fāmilí. Naʻe ʻohake ʻe Sīsū tonu ʻa e fakamatalá ni, ʻo lave fakahangatonu fakatouʻosi ki he vahe ʻuluaki mo hono ua ʻo Senesí ʻi heʻene fakamatala ʻe taha: “Ne ʻikai te mou lau koā, Ko ia naʻa ne ngaohi ʻa e kakai ʻi he kamataʻanga naʻa ne ngaohi tangata mo fefine kinautolu; mo ne folofola, Ko e meʻa ko ia ʻe tuku ai ʻe ha tangata ʻene tamai mo ʻene faʻe, ka ne pikitai ki hono uaifi: pea ʻe hoko ʻa e toko ua ko e kakano pe taha?” (Mt. 19:​4, 5; Sen. 1:27; 2:24) ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ʻa e lēkooti ʻia Senesí ki hono tokonaki ʻa e hohoko ʻo e fāmili fakaetangatá pea pehē foki ki hono fikaʻi ʻa e taimi naʻe ʻi he māmaní ai ʻa e tangatá.​—Sen., vahe 5, 7, 10, 11.

12. Fakahā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ngaahi ngāue ʻa e sōsaieti fakapēteliaké ʻoku mahuʻinga ki hono mahinoʻi ʻo e Tohitapú.

12 Ko e toe ʻaonga moʻoni ki he tokotaha ako ʻo e ngaahi Konga Tohitapú ko hono ako ʻo e sōsaieti fakapēteliake ʻoku ʻomai ʻe Senesí. Ko e sōsaieti fakapēteliaké ko e faʻunga nofo fakakolo fakaepuleʻanga ʻa e fāmilí naʻe ngāueʻaki ʻi he lotolotonga ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá mei he taimi ʻo Noá ʻo aʻu mai ki hono foaki ʻa e Laó ʻi Moʻunga Sainaí. Ko e konga lahi ʻo e ngaahi fakaikiiki naʻe fakafāʻūtahaʻi ʻi he fuakava Laó naʻe ʻosi ngāueʻaki ia ʻi he sōsaieti fakapēteliaké. Ko e ngaahi tefitoʻi moʻoni pehē hangē ko e taau fakakoló (18:32), fatongia fakakoló (19:15), tautea maté pea pehē ki he fakatāpuhaaʻi ʻa e totó mo e moʻuí (9:​4-6), pea mo e fehiʻa ʻa e ʻOtuá ki hono fakalāngilangiʻi ʻa e tangatá (11:​4-8) kuó ne uesia ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he kotoa ʻo e hisitōliá. Ko e konga lahi ʻo e ngaahi ngāue mo e ngaahi kupuʻi lea fakalao aí naʻa nau fakamahino ʻa e ngaahi meʻa ki mui maí, naʻa mo e aʻu mai ki he taimi ʻo Sīsuú. Ko e lao fakapēteliaké naʻá ne puleʻi ʻa hono tauhi ʻo ha faʻahinga pea pehē ki he koloá (Sen. 31:​38, 39; 37:​29-33; Sione 10:​11, 15; 17:​12; 18:9) pea mo e founga ʻo hono fai ha tala ʻapi (Sen. 23:​3-18), pea pehē ki he lao ʻokú ne puleʻi ʻa e maʻu ʻapi ʻa e tokotaha ko ia naʻá ne maʻu ʻa e totonu ʻa e ʻuluaki fohá (48:22), kuo pau ke ʻiloʻi ia ka tau maʻu ʻa e ʻātakai ʻoku fiemaʻu ki hono maʻu ha mahino maʻalaʻala ki he Tohitapú. Ko e ngaahi tōʻonga kehe ʻo e sōsaieti fakapēteliaké naʻe ngāueʻaki ʻi he Laó ko e ngaahi feilaulaú, kamú (naʻe ʻuluaki ʻoange kia ʻĒpalahamé), ko hono fai ʻa e ngaahi fuakavá, mali mo e tokoua hoto malí (38:​8, 11, 26), pea mo hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi fuakavá ke fakapapauʻiʻaki ha meʻa.​—22:​16; 24:3.e

13. Ko e hā ʻa e ngaahi lēsoni mahuʻinga ki he kau Kalisitiané, ʻoku lava ke ako fakafou ʻi hono ako ʻo e Senesí?

13 Ko Senesi, ʻa e fuofua tohi ʻo e Tohitapú, ʻokú ne tokonaki mai ʻa e ngaahi lēsoni lahi ʻi he mateaki-angatonú, tuí, anga-tonú, talangofuá, fakaʻapaʻapá, ʻulungaanga leleí, mo e loto-toʻá. Ko e ngaahi fakatātā ʻeni ʻe niʻihi: Ko e tui mo e loto-toʻa ʻa ʻĪnoke ʻi he ʻaʻeva mo e ʻOtuá ʻi he fehangahangai mo e ngaahi fili fakamālohí; ko e māʻoniʻoni, taʻehamele, mo e talangofua haohaoa ʻa Noá; ko e tui ʻa ʻĒpalahamé, ko ʻene loto-ʻalovilí, mo ʻene kātakí, ko ʻene ongoʻi ʻa e fatongia ko ha ʻulu ʻo e fāmilí pea ko e faiako ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ki heʻene fānaú, ko ʻene nima-homó, pea mo ʻene ʻofá; ko e anganofo ʻa Sela ki he tuʻunga-ʻulu ʻo hono husepānití pea mo ʻene faʻa ngāué; ko e anga-mokomoko ʻa Sēkopé mo ʻene tokanga ki he talaʻofa ʻa e ʻOtuá; ko e talangofua ʻa Siosifa ki heʻene tamaí, ko ʻene ʻulungaanga anga-tonú, ko ʻene loto-toʻá, ko ʻene anga-lelei ʻi he pilīsoné, ko ʻene anga-fakaʻapaʻapa ki he kau maʻu mafai māʻolungá, ko ʻene anga-fakatōkilalo ʻi hono ʻoatu ʻa e lāngilangí ki he ʻOtuá, mo ʻene anga-fakamolemole faimeesi ki hono fanga tokouá; ko e holi tōtōivi ʻa e kau tangatá ni kotoa ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo Sihová. ʻOku ʻiloa ʻa e ngaahi anga faʻifaʻitakiʻanga ko ʻení ʻi he moʻui ʻa e faʻahinga naʻa nau ʻaʻeva mo e ʻOtuá ʻi he lolotonga ʻa e vahaʻa taimi lōloa ko e taʻu ʻe 2,369 mei he fakatupu ʻo ʻĀtamá ki he mate ʻa Siosifá, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻi he tohi ʻa Senesí.

14. ʻI hono langa hake ʻa e tuí, ko e hā ʻoku tuhu atu ki ai ʻa Senesí?

14 Ko e moʻoni, ʻoku ʻaonga ʻa e fakamatala ʻia Senesí ki hono langa hake ʻa e tuí he ʻokú ne ʻomai ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lelei ʻaupito ʻo e tuí, ʻa e anga ʻo e tui ko ia kuo ʻahiʻahiʻi ʻa ia ʻoku kakapa atu ki he kolo ʻo e fale ʻo e ʻOtuá mo ʻene fakatupú, ʻa hono founga pule fakapuleʻanga ko ia naʻá ne kamata hono teuteu fuoloa ʻo fakafou ʻi hono Hako ʻo e talaʻofá, ʻa e tokotaha takimuʻa ʻi hono fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa lahi ʻo Sihová.​—Hep. 11:​8, 10, 16.

[Fakamatala ʻi lalo]

a Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 919-920; Vol. 2, peesi 1212.

b Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 328-329.

c Biblical History in the Light of Archaeological Discovery, 1934, D. E. Hart-Davies, peesi 5.

d Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 460-461, 776.

e The Watchtower, 1952, peesi 432-445.

[Saati ʻi he peesi 12]

SENESI—FAKAMĀNAVAʻI MO ʻAONGA

Senesi Tefitoʻi Moʻoni Ngaahi Lave mei he

Konga Tohí Kau Tohi Kehé

1:27; 2:24 Toputapú, tuʻuloa

ʻa e haʻi ʻo e nofo malí Mt. 19:​4, 5

2:7 Tangatá ko ha soulu 1 Kol. 15:45

2:​22, 23 Tuʻunga-ʻulú 1 Tim. 2:13;

1 Kol. 11:8

9:4 Toputapu ʻo e totó Ng. 15:​20, 29

20:3 Hala ʻa e tonó 1 Kol. 6:9

24:3; 28:​1-8 Mali pē mo e tokotaha-tui 1 Kol. 7:39

28:7 Talangofua ki he mātuʻá Ef. 6:1

Ngaahi Kikite Naʻe Fakahoko mo e Ngaahi Meʻa Hoatatau Fakaekikite

12:​1-3; ʻIloʻi ʻa e Hako ʻo

22:​15-18 ʻĒpalahamé Kal. 3:​16, 29

14:18 Tuʻu fakataipe ʻa

Melekisēteki kia Kalaisí Hep. 7:​13-15

16:​1-4, 15 ʻUhinga fakaefakatātā ʻo Selá,

Hekaʻaá, ʻIsimeʻelí, ʻAisaké Kal. 4:​21-31

17:11 ʻUhinga fakaefakatātā

ʻo e kamú Loma 2:29

49:​1-28 Tāpuaki ʻa Sēkope ki he

matakali ʻe 12 Sios. 14:1–21:45

49:9 Laione ko ia ʻo e matakali

ʻo Siutá Fkh. 5:5

Ngaahi Konga Tohi Kehe Naʻe Ngāueʻaki ʻe he Kau Palōfitá, Sīsū, mo e Kau Ākongá—ʻI he Fakatātā, ʻi he Ngāueʻaki, pe ʻi he Faʻifaʻitakiʻanga—Toe Fakamoʻoni Alafalalaʻanga ʻo e Senesí

1:1 Naʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá Ai. 45:18;

ʻa hēvani mo e māmaní Fkh. 10:6

1:26 Naʻe ngaohi ʻa e tangatá

ʻi he ʻīmisi ʻo e ʻOtuá 1 Kol. 11:7

1:27 Naʻe ngaohi ʻa e tangatá,

tangata mo e fefine Mt. 19:4; Mk. 10:6

2:2 Naʻe mālōlō ʻa e ʻOtuá

ʻi he ʻaho hono fitú Hep. 4:4

3:​1-6 Naʻe kākaaʻi ʻe he Ngatá

ʻa ʻIvi 2 Kol. 11:3

3:20 Kātoa ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá

mei he ʻuluaki ongo mātuʻá Ng. 17:26

4:8 Tāmateʻi ʻe Keini ʻa ʻĒpeli Siu. 11;

1 Sione 3:12

4:​9, 10 Toto ʻo ʻĒpelí Mt. 23:35

Vahe 5, 10, 11 Laine hohokó Luke, vahe 3

5:21 ʻĪnoke Siu. 14

5:29 Noa Isi. 14:14;

Mt. 24:37

6:​13, 17-20 Lōmakí Ai. 54:9;

2 Pita 2:5

12:​1-3, 7 Fuakava ʻia ʻĒpalahamé Kal. 3:​15-17

15:6 Tui ʻa ʻĒpalahamé Loma 4:3;

Sem. 2:23

15:​13, 14 ʻĀunofo ʻi ʻIsipité Ng. 7:​1-7

18:​1-5 Anga-ʻofa ʻi he talitali-kakaí Hep. 13:2

19:​24, 25 Sōtoma mo Komola naʻe fakaʻauha 2 Pita 2:6; Siu. 7

19:26 Uaifi ʻo Loté Luke 17:32

20:7 ʻĒpalahame ko ha palōfita Sāme 105:​9, 15

21:9 Manuki ʻa ʻIsimeʻeli kia

ʻAisake Kal. 4:29

22:10 Ngaahi feinga ʻa ʻĒpalahame ke

feilaulau ʻaki ʻa ʻAisaké Hep. 11:17

25:23 Sēkope mo ʻĪsoa Loma 9:​10-13;

Mal. 1:​2, 3

25:​32-34 Fakatau ʻe ʻĪsoa ʻa e

tuʻunga-ʻeá Hep. 12:​16, 17

28:12 Tuʻunga ʻo e fetuʻutaki mo

hēvaní Sione 1:51

37:28 Fakatau ʻo Siosifa ki ʻIsipité Sāme 105:17

41:40 Hoko ʻa Siosifa ko e palēmiá Sāme 105:​20, 21

    ʻŪ Tohi Faka-Tonga (1987-2026)
    Hū ki Tu‘a
    Hū ki Loto
    • Faka-Tonga
    • Share
    • Sai‘ia
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Makatu‘unga Hono Ngāue‘akí
    • Polisī Fakafo‘ituitui
    • Privacy Setting
    • JW.ORG
    • Hū ki Loto
    Share