Ako Fika 3—Ko Hono Fua ʻa e Ngaahi Meʻá ʻi he Tukuʻau Mai ʻa e Taimí
Ko hono lau ʻa e taimí ʻi he ngaahi ʻaho ʻo e Tohitapú pea mo ha fakamatala ki he fakahokohoko taimi ʻo e ngaahi meʻa tuʻu-ki-muʻa ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú mo e Faka-Kalisí fakatouʻosi.
1. (a) Ko e hā ʻokú ne fakahaaʻi ko Sihová ko ha tokotaha tauhi-taimi totonu? (e) Ko e hā ʻa e fakalakalaka kuo fai ʻi hono mahinoʻi ʻa e fakahokohoko taimi ʻa e Tohitapú?
ʻI HONO ʻoange kia Taniela ʻa e vīsone ki he “tuʻi tokelau” mo e “tuʻi tonga,” naʻe ngāueʻaki ʻe he ʻāngelo ʻa Sihová ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻa e kupuʻi lea “taimi kuo tuʻutuʻuni.” (Tan. 11:6, 27, 29, 35) ʻOku toe ʻi ai mo e ngaahi konga Tohitapu lahi kehe ʻoku nau fakahaaʻi ko Sihová ko ha tokotaha tauhi-taimi totonu ia, ʻokú ne fakahoko ʻene ngaahi taumuʻá ʻo taimi tonu mātē. (Luke 21:24; 1 Tes. 5:1, 2) ʻI heʻene Folofolá, ʻa e Tohitapú, kuó ne tokonaki mai ai ha “ngaahi fakahinohino” ke tokoni kiate kitautolu ke tau ʻiloʻi ai ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻoku hoko ʻi he tukuʻau mai ʻa e taimí. Kuo fai ʻa e fakalakalaka lahi ʻi hono mahinoʻi ʻa e fakahokohoko taimi ʻa e Tohitapú. Ko e fakatotolo ʻa e kau keli fakatotoló mo e niʻihi kehé ʻoku hokohoko atu ʻenau ʻomai ʻa e fakamaama ki he ngaahi palopalema kehekehe, ʻo fakaivia ai kitautolu ke tau fakapapauʻi ʻa e taimiʻi ʻo e ngaahi meʻa tefito ʻo e lēkooti Tohitapú.—Pal. 4:18.
2. ʻOmai ha fakatātā ʻo hono lau ʻaki ʻa e ngaahi mataʻifika ʻōtinalé.
2 Ngaahi Mataʻifika ʻŌtinalé mo e Kātinalé. ʻI he ako ki muʻá (palakalafi 24 mo e 25), naʻa tau ako ai ʻoku ʻi ai ha faikehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e ngaahi mataʻifika kātinalé mo e ngaahi mataʻifika ʻōtinalé. ʻOku totonu ke manatuʻi ʻeni ʻi hono fua ko ia ʻa e ngaahi vahaʻa taimi faka-Tohitapu ʻi he fehoanaki mo e ngaahi founga fokotuʻu ʻaho ʻi onopōní. Ko e fakatātaá, ʻi he lave ki “hono tolungofulu ma fitu taʻu ʻo e nofo popula ʻa Sihoiakini ko e Tuʻi Siuta,” ko e foʻi lea “hono tolungofulu ma fitu” ko ha mataʻifika ʻōtinale ia. ʻOkú ne fakafofongaʻi ʻa e taʻu kakato ʻe 36 tānaki atu ki ai mo e ngaahi ʻaho, ngaahi uike, pe ngaahi māhina (ko e hā pē ʻa e taimi naʻe hope mai ʻaki mei he ngataʻanga ʻo e taʻu hono 36).—Sel. 52:31.
3. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi lēkooti Fakapuleʻanga ʻoku tokoni ki hono fakapapauʻi ʻa e ngaahi ʻaho he Tohitapú? (e) Ko e hā ʻa e taʻu pule fakatuʻí, pea ko e hā ʻa e taʻu pule leʻoleʻó?
3 Ngaahi Taʻu ʻo e Pule Fakatuʻi mo e Pule Leʻoleʻo. ʻOku lave ʻa e Tohitapú ki he ngaahi lēkooti Fakapuleʻanga ʻa e ngaahi puleʻanga ʻo Siuta mo ʻIsilelí, pea pehē ki he ngaahi meʻa Fakapuleʻanga ʻa Pāpilone mo Pēsiá. ʻI he kotoa ʻo e ngaahi puleʻanga ʻe fā ko ʻení, ko e fakahokohoko taimi Fakapuleʻangá naʻe lau totonu ia ʻo fakatatau ki he ngaahi tuʻunga-pule ʻa e ngaahi tuʻí, pea ko e founga lau tatau pē naʻe hoko mai ʻaki ʻi he Tohitapú. ʻOku faʻa ʻomai ʻe he Tohitapú ʻa e hingoa ʻo e tohi naʻe lave ki aí, ko e fakatātaá, “ʻi he puka ʻo e ngaue ʻa Solomone.” (1 Tuʻi 11:41) Ko e pule ʻa ha tuʻi ʻe kau ai ʻa e konga ko ha taʻu ʻo e pule leʻoleʻo, pea toki hoko mai ai ha ngaahi taʻu kakato ʻo e pule fakatuʻi. Ko e ngaahi taʻu ʻo e pule fakatuʻí ko e ngaahi taʻu fakaʻofisiale ia ʻi he tuʻunga-tuʻí pea naʻe māʻunga lau ia mei Nīsani ki Nīsani, pe mei he faʻahitaʻu failau ki he faʻahitaʻu failau. ʻI he taimi naʻe hoko ai ha tuʻi ki he taloní, ko e ngaahi māhina ʻoku hū vahaʻa ai kae ʻoua ke aʻu ki he māhina faʻahitaʻu failau hono hoko ko Nīsaní naʻe lau ia ko hono taʻu pule leʻoleʻo, lolotonga iá naʻá ne fakakakato pē ʻa e vahaʻa taimi pule fakatuʻi ʻo e tuʻunga-pule naʻá ne fetongí. Kae kehe, ko hono taimi pule fakatuʻi fakaʻofisialé ʻoʻona naʻe lau ia ʻo kamata ʻi Nīsani 1 hono hokó.
4. Fakahāhā ʻa e founga naʻe lau nai ai ʻa e fakahokohoko taimi ʻa e Tohitapú ʻo fakatatau ki he ngaahi taʻu pule fakatuʻí?
4 Ko ha fakatātā, ʻoku hā naʻe kamata pule ʻa Solomone ʻi ha taimi ki muʻa ʻi Nīsani ʻo e 1037 K.M., lolotonga ia naʻe kei moʻui pē ʻa Tēvita. Taimi siʻi pē mei ai, naʻe mate leva ʻa Tēvita. (1 Tuʻi 1:39, 40; 2:10) Kae kehe, ko e taʻu fakaʻosi ʻo e pule fakatuʻi ʻa Tēvitá naʻe hokohoko mai ia ʻo aʻu ki he faʻahitaʻu failau ʻo e 1037 K.M., naʻe kei lau pē ia ko e konga ʻo ʻene pule taʻu ʻe 40. Ko e konga taʻu, mei he kamata ʻo e pule ʻa Solomoné ʻo aʻu mai ki he faʻahitaʻu failau ʻo e 1037 K.M., ʻoku lave ki ai ko e taʻu pule leʻoleʻo ia ʻa Solomone, pea heʻikai malava ke lau ia ko ha taʻu pule fakatuʻi maʻana, he naʻá ne kei fakakakato pē ʻa e vahaʻa taimi pule ʻa ʻene tamaí. Ko ia ai, ko e fuofua taʻu pule fakatuʻi kakato ʻa Solomoné naʻe ʻikai kamata ia kae ʻoua kuo aʻu mai ki Nīsani ʻo e 1037 K.M. (1 Tuʻi 2:12) Ne faai mai pē, ʻo lau ai ʻa e pule ʻa Solomone ko e tuʻí ko e taʻu pule fakatuʻi kakato ʻe 40. (1 Tuʻi 11:42) ʻI hono tauhi ʻa e ngaahi taʻu pule fakatuʻí ke mavahe mei he ngaahi taʻu ʻo e pule leʻoleʻó ʻi he founga ko ʻení, ʻoku malava ai ke fikaʻi totonu ʻa e fakahokohoko taimi ʻa e Tohitapú.a
LAU FAKAFOKI KI HE FAKATUPU ʻO ʻĀTAMÁ
5. ʻOku anga-fēfē hono fakapapauʻi ʻa e ʻaho ki he toe fokotuʻu ʻo e lotu ʻa Sihová ʻi Selusalemá?
5 Ko e Kamata mei he ʻAho Mahuʻinga. Ko e ʻaho mahuʻinga ki hono lau fakafoki ki he fakatupu ʻo ʻĀtamá ko e liua ko ia ʻe Kōlesi ʻa e haʻa tuʻi Pāpiloné, ʻi he 539 K.M.b Naʻe tuku atu ʻe Kōlesi ʻa ʻene tuʻutuʻuni ʻo e fakatauʻatāina ki he kau Siú ʻi he lolotonga ʻo hono ʻuluaki taʻú, ki muʻa ia ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 537 K.M. ʻOku fakamatala ʻe Esela 3:1 ʻo pehē, naʻe ʻi Selusalema ʻa e fānau ʻa ʻIsilelí ʻi hono fitu ʻo e māhiná, ʻi Tisilī, ʻoku fehoanaki ia mo e konga ʻo Sepitema mo ʻOkatopa. Ko ia, ko e faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 537 K.M. ʻoku lau ko e ʻaho ia ʻo e toe fokotuʻu ʻo e lotu ʻa Sihová ʻi Selusalemá.
6. (a) Ko e hā ʻa e vahaʻa taimi fakaekikite naʻe ngata ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 537 K.M.? (e) Kuo pau naʻe kamata ʻa e vahaʻa taimi ko iá ʻanefē, pea ʻoku anga-fēfē hono poupouʻi ʻeni ʻe he ngaahi moʻoniʻi meʻá?
6 Ko e toe fokotuʻu ko ʻeni ʻo e lotu ʻa Sihová ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 537 K.M. naʻá ne fakaʻilongaʻi ʻa e ngataʻanga ʻo ha vahaʻa taimi fakaekikite. Ko e hā ʻa e vahaʻa taimi ko iá? Ko e lolotonga ia ʻo e “fitungofulu taʻu” ʻa ia ʻe “kaʻanga” ai ʻa e Fonua ʻo e Talaʻofá pea fekauʻaki mo iá naʻe toe pehē ʻe Sihova, “Ka kakato leva maʻa Papilone ʻa e fitungofuluʻi taʻu, te u aʻahi kiate kimoutolu, pea te u fakaai ʻeku talaʻofa kiate kimoutolu, ke fakafoki kimoutolu ki he potu ni.” (Sel. 25:11, 12; 29:10) Ko Taniela, ʻa ia naʻá ne maheni lelei mo e kikite ko ʻení, naʻe ngāue ʻo fehoanaki mo ia ʻi he fakaʻau atu ko ia ʻa e “fitungofuluʻi taʻu” ke ngatá. (Tan. 9:1-3) Ko e “fitungofuluʻi taʻu” ko ia naʻe ngata ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e taʻu 537 K.M. kuo pau pē naʻe kamata leva ia ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 607 K.M. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi moʻoniʻi meʻá ʻa e meʻá ni. ʻOku fakamatala ʻa e Selemaia vahe 52 ki he ngaahi meʻa mahuʻinga ʻo e ʻākoloʻi ʻo Selusalemá, ko e hū atu ʻa e kau Pāpiloné, pea mo hono puke ʻo Tui Setekaia ʻi he 607 K.M. Pea, hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he Selemaia vahe 52 veesi 12, “ʻi hono nima mahina, mo hono hongofulu ʻo e [ʻahó],” ʻa ia, ko e ʻaho hono hongofulu ʻo ʻEpí (fehoanaki mo e ngaahi konga ʻo Siulai mo ʻAokosí), naʻe tutu ai ʻe he kau Pāpiloné ʻa e temipalé mo e koló. Kae kehe, naʻe teʻeki ai ke hoko ʻeni ia ko e kamataʻanga ʻo e “fitungofuluʻi taʻu.” Ko e kiʻi toenga ʻo e tuʻunga-hau faka-Siú naʻe kei ʻi he tokotaha ko Ketalaia, ʻa ia naʻe fakanofo ʻe he tuʻi ʻo Pāpiloné ke hoko ko e kōvana ʻo e toenga ʻo e ngaahi kolo Siú. “ʻI hono fitu mahina,” naʻe fakapoongi ai ʻa Ketalaia mo e niʻihi kehe, ko ia naʻe hola leva ʻi he manavahē ʻa e toenga ʻo e kau Siú ki ʻIsipite. Pea ʻi ʻOkatopa 1, 607 K.M. pē nai, naʻe hoko ai ʻa e fonuá ʻi he ʻuhinga kakato ʻo “lala . . . ke kakato ha taʻu ʻe fitungofulu.”—2 Tuʻi 25:22-26; 2 Kal. 36:20, 21.
7. (a) ʻE anga-fēfē nai hono fikaʻi ʻa e ngaahi taʻú ki mui ki he vahevahe ʻo e puleʻangá ʻi he hili ʻa e mate ʻa Solomoné? (e) Ko e hā ʻa e poupou ʻoku ʻomai ʻe he kikite ʻa ʻIsikelí?
7 Mei he 607 K.M. ki he 997 K.M. Ko e fikaʻi fakaholomui ʻo e foʻi vahaʻa taimi ko ʻení mei he tō ʻa Selusalemá ki he taimi ʻo e vahevahe ʻo e puleʻangá hili ʻa e mate ʻa Solomoné ʻokú ne ʻomai ʻa e ngaahi faingataʻa lahi. Kae kehe, ko hano fakahoa ʻo e ngaahi pule ʻa e ngaahi tuʻi ʻo ʻIsilelí pea mo ia ʻo Siutá ʻo hangē ko ia naʻe lēkooti ʻi he ʻUluaki mo e Ua Tuʻí ʻoku hā mai ai ko e foʻi vahaʻa taimi ko ʻení ʻoku feʻunga mo e taʻu ʻe 390. Ko e fakamoʻoni mālohi ko e fika totonú ʻení ko e kikite ko ia ʻa Isikeli 4:1-13. ʻOku fakahaaʻi ʻe he kikité ni ʻoku tuhu ia ki he taimi ʻe ʻākoloʻi ai ʻa Selusalemá pea taki pōpula mo hono kakaí ʻe he ngaahi puleʻangá, ʻa ia naʻe hoko ʻi he 607 K.M. Ko ia, ko e taʻu ʻe 40 ʻoku lāulea ki ai fekauʻaki mo Siutá naʻe ngata ia ʻi hono fakalala ʻa Selusalemá. Ko e taʻu ʻe 390 ʻoku lāulea ki ai fekauʻaki mo ʻIsilelí naʻe ʻikai ke ngata ia ʻi he taimi naʻe fakaʻauha ai ʻa Samēliá, he naʻe mahili fuoloa ia mei he taimi naʻe kikite ai ʻa ʻIsikelí, pea ʻoku tala mahino ʻe he kikité ʻoku tuhu ia ki he ʻākoloʻi mo hono fakaʻauha ʻo Selusalemá. Ko ia, ko e “kovi ʻa e fale ʻo Isileli,” naʻe ngata mo ia ʻi he 607 K.M. ʻI hono lau fakafoki mei he foʻi ʻaho ko ʻení, ʻoku tau ʻilo ai naʻe kamata ʻa e vahaʻa taimi ʻo e taʻu ʻe 390 ʻi he 997 K.M. ʻI he taʻu ko iá, hili ʻa e mate ʻa Solomoné, naʻe motu ai ʻa Selopoame mo e fale ʻo Tēvitá peá ne “fakateka . . . ʻa haʻa Isileli mei he muimui kia Sihova, ʻo ne oʻi kinautolu ke fai ha angahala lahi.”—2 Tuʻi 17:21.
8. (a) ʻOku anga-fēfē hono lau fakaholomui ʻa e ngaahi taʻú ki he ʻEkisotó? (e) Ko e hā ʻa e liliu ʻokú ne uesia ʻa e fakahokohoko taimi ʻa e Tohitapú ʻo fekauʻaki mo e taimi ko ʻení?
8 Mei he 997 K.M. ki he 1513 K.M. Koeʻuhi ko e fakaʻosi ʻo e taʻu pule fakatuʻi kakato ʻe 40 ʻa Solomoné naʻe ngata ia ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 997 K.M., ʻoku hā ko ʻene ʻuluaki taʻu pule fakatuʻí kuo pau naʻe kamata ia ʻi he faʻahitaʻu failau ʻo e 1037 K.M. (1 Tuʻi 11:42) Ko e lēkooti Tohitapú, ʻi he 1 Tuʻi 6:1, ʻoku pehē ai naʻe kamata ʻe Solomone ke langa ʻa e fale ʻo Sihová ʻi Selusalema ʻi he māhina hono ua ʻo e taʻu hono fā ʻo ʻene pulé. ʻOku ʻuhinga leva ʻení ko e taʻu kakato ʻe tolu mo e māhina kakato ʻe taha ʻo ʻene pulé naʻe ʻosi atú, ʻo ʻomai ai kitautolu ki ʻEpeleli-Mē ʻo e 1034 K.M. ki he kamata hono langa ʻa e temipalé. Kae kehe, ʻoku fakahā ʻe he konga Tohitapu tatau ko e meʻá ni ko e toe “hono fangeau ma valungofulu taʻu [ia] hili ʻa e hu ki tuʻa ʻa haʻa Isileli mei Isipite.” Ko ia, ko hono 480 ko ha mataʻifika ʻōtinale ia, ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e taʻu kakato ʻe 479. Ko ia ai, ʻi hono tānaki ʻa e 479 ki he 1034 ʻokú ne ʻomai ʻa e foʻi ʻaho ko e 1513 K.M. ko e taʻu ia naʻe hū ai ki tuʻa ʻa ʻIsileli mei ʻIsipité. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he palakalafi 19 ʻo e Ako 2 ʻo pehē, mei he taʻu 1513 K.M., ko ʻĀpipi (Nīsani) naʻe lau ia ‘ko e ʻuluaki ʻi he ngaahi mahina ʻo e taʻú’ ki ʻIsileli (Eki. 12:2) pea ki muʻa aí naʻe fai ʻa e muimui ia ki ha taʻu naʻe kamata ʻi he faʻahitaʻu fakatōlaú, ʻaki ʻa e māhina ko Tisilī. ʻOku fakamatala ʻa e The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1957, Vol. 12, peesi 474: “Ko hono lau ʻa e ngaahi taʻu pule fakatuʻi ʻa e ngaahi tuʻí ʻoku makatuʻunga ia ʻi he taʻu ko ia naʻe kamata ʻi he faʻahitaʻu failaú, pea ʻoku huʻufataha ia mo e founga faka-Pāpilone ʻa ia naʻe hoko mai ai ʻení.” Pe ko fē taimi naʻe kamata ai ke ngāueʻaki ʻa e liliu ʻa e kamataʻanga ʻo e taʻú ʻi he faʻahitaʻu fakatōlaú ki he kamataʻanga ʻa e taʻú ʻi he faʻahitaʻu failaú ki he ngaahi vahaʻa taimi ʻo e taimi ʻi he Tohitapú, ʻe kau ʻi he meʻá ni ha mole pe maʻu mai ʻa e māhina ʻe ono ʻi hono lau ʻo e taimí.
9. (a) ʻOku anga-fēfē hono fikaʻi ki mui ʻa e lēkōtí ki he taimi naʻe fakahoko ai ʻa e fuakava kia ʻĒpalahamé? (e) Ko e hā ʻoku fekauʻaki mo e ʻuluaki taʻu ʻe 215 ʻo e vahaʻa taimi ko ʻení? (f) Naʻe taʻu fiha ʻa ʻĒpalahame ʻi he taimi naʻá ne kolosi ai ʻi ʻIufaletesi ʻi heʻene fononga ki Kēnaní?
9 Mei he 1513 K.M. ki he 1943 K.M. ʻI he Ekisoto 12:40, 41, ʻoku lēkooti ai ʻe Mōsese ʻo pehē “ko e nofo ʻa haʻa Isileli ʻa ia naʻa nau fai ʻi Isipite, ko e taʻu ʻe fangeau ma tolungofulu.” Mei he fakalea ʻi ʻolungá, ʻoku hā mahino mei ai naʻe ʻikai ko e “nofo” kotoa ʻeni ʻi ʻIsipite. Ko e foʻi vahaʻa taimi ia ko ʻení ʻoku kamataʻaki ʻa e kolosi ʻa ʻĒpalahame ʻi ʻIufaletesi ʻi heʻene fononga ki Kēnaní, ʻa ia ko e taimi ia naʻe fakahoko ai ʻa e fuakava ʻa Sihova mo ʻĒpalahamé. Ko e ʻuluaki taʻu ʻe 215 ʻo e “nofo” ko ʻení naʻe fai ia ʻi Kēnani, pea toki hoko leva ʻo nofo ʻi ʻIsipite ʻi he vahaʻa taimi lōloa tatau, ʻo aʻu ai ki he hoko ʻa ʻIsileli ʻo tauʻatāina kakato mei he pule faka-ʻIsipité mo e nofo fakaongoongó kotoa, ʻi he 1513 K.M.c Ko e fakamatala ʻi lalo ʻi he Ekisoto 12:40 ʻi he New World Translation ʻokú ne fakahaaʻi ai ko e Sepituakini Kalisí, ʻa ia ʻoku makatuʻunga ʻi ha konga tohi faka-Hepelū ʻoku motuʻa ange ia ʻi he Masoletí, ʻokú ne tānaki mai, ʻi he hili ʻa e foʻi lea “Isipite,” ʻa e ngaahi foʻi lea “pea ʻi he fonua ko Kēnaní.” ʻOku fai ʻe he Penitātusi Samēliá ʻa e meʻa meimei tatau. Ko e Kaletia 3:17, ʻa ia ʻoku toe lave ai ki he taʻu ʻe 430, ʻokú ne fakapapauʻi mai ko e vahaʻa taimi ko ʻení naʻe kamataʻaki ia hono fakapapauʻi ʻa e fuakava kia ʻĒpalahamé, ʻi he taimi ko ia naʻe kolosi ai ʻa ʻĒpalahame ʻi ʻIufaletesi ʻi heʻene fononga ki Kēnaní. Ko ia ai, naʻe hoko ʻeni ʻi he 1943 K.M., ʻi he taimi naʻe taʻu 75 ai ʻa ʻĒpalahamé.—Sen. 12:4.
10. Ko e hā ʻa e toe fakamoʻoni ʻoku poupou ki he fakahokohoko taimi ʻo e taimi ʻo ʻĒpalahamé?
10 Ko e toe fakamoʻoni ʻe taha ʻoku poupou ki he fakamatala ʻi ʻolungá: ʻI he Ngāue 7:6 ʻoku lave ai ki he hako ʻo ʻĒpalahamé ʻo pehē naʻe ngaohikoviʻi ʻi he taʻu ʻe 400. Koeʻuhi naʻe toʻo atu ʻe Sihova ʻa e ngaohikoviʻi ʻe ʻIsipité ʻi he 1513 K.M., ko e kamataʻanga ʻo e ngaohikoviʻí kuo pau pē naʻe hoko ia ʻi he 1913 K.M. Ko e hili ʻeni ʻa e taʻu ʻe nima mei hono fanauʻi ʻo ʻAisaké pea ʻoku fehoanaki ia mo e “manuki” ʻa ʻIsimeʻeli kia ʻAisake ʻi he taimi ʻo hono mavaé.—Sen. 15:13; 21:8, 9.
11. ʻOku anga-fēfē hono ʻave kitautolu ʻe he taimi-tēpile ʻa e Tohitapú ki he ʻaho ʻo e Lōmakí?
11 Mei he 1943 K.M. ki he 2370 K.M. Kuo tau lāuʻilo naʻe taʻu 75 ʻa ʻĒpalahame ʻi he taimi naʻá ne hū ai ki Kēnani ʻi he 1943 K.M. ʻOku lava leva he taimí ni ke fikaʻi ʻa e tukuʻau mai ʻa e taimí ʻo toe mamaʻo atu ki mui, ki he ngaahi ʻaho ʻo Noá. ʻOku fai ʻeni ʻaki hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi vahaʻa taimi ʻoku tokonaki mai kiate kitautolu ʻi he Senesi 11:10 ki he 12:4. Ko e lau taimi ko ʻení, ʻa ia ʻokú ne ʻomai ha fakakātoa ko e taʻu ʻe 427, ʻoku peheni ia:
Mei he kamataʻanga ʻo e
Lōmakí ki he fāʻeleʻi ʻo ʻĀfakisaté taʻu ʻe 2
Pea ki he fāʻeleʻi ʻo Salá ” 35
Ki he fāʻeleʻi ʻo ʻĪpelá ” 30
Ki he fāʻeleʻi ʻo Pelekí ” 34
Ki he fāʻeleʻi ʻo Leʻú ” 30
Ki he fāʻeleʻi ʻo Sēlukí ” 32
Ki he fāʻeleʻi ʻo Nēhoá ” 30
Ki he fāʻeleʻi ʻo Telá ” 29
Ki he mate ʻa Telá, ʻi he taimi
naʻe taʻu 75 ai ʻa ʻĒpalahamé ” 205
Fakakātoa taʻu ʻe 427
ʻI hono tānaki ʻa e taʻu ʻe 427 ki he 1943 K.M. ʻokú ne ʻomai kitautolu ki he 2370 K.M. Ko ia, ʻoku fakahaaʻi ʻe he taimi-tēpile ʻa e Tohitapú ko e Lōmaki ʻo e ʻaho ʻo Noá naʻe kamata ia ʻi he 2370 K.M.
12. Ko e hā ʻa e lau ʻo e taimí ki mui ki he fakatupu ʻo ʻĀtamá?
12 Mei he 2370 K.M. ki he 4026 K.M. ʻI he kei hoko atu ai pē ʻa e ʻalu ʻo toe mamaʻo atu ki mui ʻi he tukuʻau mai ʻa e taimí, ʻoku tau ʻilo ai ʻoku fokotuʻu ʻaho ʻe he Tohitapú ʻa e vahaʻa taimi mei he Lōmakí ʻo faai atu ki he fakatupu ʻo ʻĀtamá. ʻOku fakapapauʻi ʻeni ʻe he Senesi 5:3-29 mo e 7:6, 11. ʻOku toʻotoʻo konga lalahi ʻa e lau ʻo e taimí ʻi lalo:
Mei he fakatupu ʻo ʻĀtamá ki
he fāʻeleʻi ʻo Setí taʻu ʻe 130
Pea ki he fāʻeleʻi ʻo ʻĪnosí ” 105
Ki he fāʻeleʻi ʻo Keinaní ” 90
Ki he fāʻeleʻi ʻo Mahālalelí ” 70
Ki he fāʻeleʻi ʻo Sēletí ” 65
Ki he fāʻeleʻi ʻo ʻĪnoké ” 162
Ki he fāʻeleʻi ʻo Mētuiselá ” 65
Ki he fāʻeleʻi ʻo Lēmekí ” 187
Ki he fāʻeleʻi ʻo Noá ” 182
Ki he Lōmakí ” 600
Fakakātoa taʻu ʻe 1,656
ʻI hono tānaki ʻa e taʻu ʻe 1,656 ki heʻetau foʻi ʻaho ki muʻá ko e 2370 K.M., ʻoku tau aʻu ai ki he 4026 K.M. ki he fakatupu ʻo ʻĀtamá, ʻi he faʻahitaʻu fakatōlaú nai, koeʻuhi naʻe kamata ʻa e taʻú ʻi he faʻahitaʻu fakatōlaú ʻi he ngaahi tohimāhina motuʻa tahá.
13. (a) Ko e hā leva hono fuoloa ʻo e hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he foʻi māmani ko ʻení? (e) Ko e hā ʻoku ʻikai fehoanaki ai ʻeni mo e lōloa ʻo e ʻaho mālōlō ʻa Sihová?
13 Ko e hā hono mahuʻinga ʻo e meʻá ni ki he ʻaho ní? Ko e ʻuluaki pulusinga ʻo e tohi “All Scripture Is Inspired of God and Beneficial,” naʻe pulusi ʻi he 1963, naʻe fakahā ai: “ʻOku ʻuhinga leva ʻení, ʻi he aʻu mai ki he 1963 ne tau faai mai ai ʻi he taʻu ʻe 5,988 ʻo aʻu mai ki he ‘ʻaho’ ʻa ia kuo fai ʻe Sihova ‘ʻene mālōlō ai mei heʻene ngaue kotoa pe’? (Sen. 2:3) ʻIkai, he ko e fakatupu ʻo ʻĀtamá ʻoku ʻikai fehoanaki ia mo e kamataʻanga ʻo e ʻaho mālōlō ʻo Sihová. ʻI he hili hono fakatupu ʻo ʻĀtamá, pea kei ʻi loto pē ʻi he ʻaho fakaefakatupu hono onó, ʻoku hā naʻe toe fakatupu pē ʻe Sihova ʻa e fanga manu totolo mo e fanga manupuna. Pehē foki, naʻá ne ʻai ʻa ʻĀtama ke ne fakahingoa ʻa e fanga manú, ʻa ia ʻe fiemaʻu ki ai ʻa e taimi, peá ne hoko atu leva ke fakatupu ʻa ʻIvi. (Sen. 2:18-22; sio foki ki he NW, 1953 Pulusinga, fakamatala ʻi lalo ʻi he Sen. 2 v. 19) Pe ko e hā pē ʻa e taimi naʻe ʻosi atu ʻi he vahaʻa ʻo e fakatupu ʻo ʻĀtamá pea mo e ngataʻanga ʻo e ‘ʻaho hono onó’ kuo pau ke kole ia mei he taʻu ʻe 5,988 kae lava ke maʻu ʻa e lōloa totonu ʻo e taimi mei he kamataʻanga ʻo e ‘ʻaho hono fitú’ ʻo aʻu mai ki he [1963]. ʻOku ʻikai lelei ke ngāueʻaki ʻa e fakahokohoko taimi ʻa e Tohitapú ke fakamahalo ʻaki ki he ngaahi foʻi ʻaho ʻoku kei tuʻu ia mei he kahaʻú ʻi he tukuʻau mai ʻa e taimí.—Mt. 24:36.”d
14. Ko e hā ke saiʻia ange ai ʻi he fakamatala faka-Tohitapu ki he tupuʻanga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he ngaahi fakamatala fakamahalo mo e ngaahi lau fakafuofua ʻa e tangatá?
14 Fēfē ʻa e ngaahi taukaveʻi fakasaienisi ʻo pehē kuo ʻi he māmaní ʻa e tangatá ia he taʻu ʻe laui kilu pe naʻa mo e laui miliona? ʻOku hala ʻatā ha taha ʻo kinautolu ʻe lava ke fakamoʻoniʻi ʻe he ngaahi lēkooti tohinima mei he ngaahi muʻaki taimi ko ē, ʻo hangē ko e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he Tohitapú. Ko e ngaahi foʻi ʻaho anga-kehe ʻaupito ʻoku ʻomai ki he “tangata tupuʻá” ʻoku fakatuʻunga ia ʻi he ngaahi fakamahalo ʻoku ʻikai lava ke fakamoʻoniʻi. Ko hono moʻoní, ko e hisitōlia fakaemāmani alafalalaʻangá, fakataha mo hono fakahokohoko taimí, ʻoku fakalōloa ia ki mui ʻi ha taʻu pē ʻe laui afe siʻi. Kuo fou mai ʻa e foʻi māmaní ia ʻi he ngaahi liliu lahi mo e ngaahi fetongi lahi, hangē ko e Lōmaki ʻi māmani lahi ʻi he ʻaho ʻo Noá, ʻa ia naʻá ne fakamovete lahi ai ʻa e ʻotu maká mo e fakatahatahaʻanga ʻo e ngaahi meʻa fakaeonoʻahó, ʻo ʻai ai ha faʻahinga fakamatala fakasaienisi pē ki he ngaahi ʻaho ki muʻa he Lōmakí ke mātuʻaki fakamahalo.e ʻI hono kehe ʻaupito mei he kotoa ʻo e ngaahi fakamatala fakamahalo fepakipakí mo e ngaahi lau fakafuofua ʻa e tangatá, ʻoku fakamānako ʻa e Tohitapú ke fakaʻuhinga ʻi heʻene fakamatala hangatonu, fehoanakimālie mo e tupuʻanga ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá pea mo ʻene hisitōlia kuo hiki fakalelei fekauʻaki mo e kakai fili ʻa Sihová.
15. ʻOku totonu ke fēfē hono ueʻi kitautolu ʻe he ako Tohitapú?
15 Ko e ako ʻo e Tohitapú pea mo e fakalaulauloto atu ki he ngaahi ngāue ʻa e Tokotaha Tauhi-taimi Lahí, ʻa Sihova ko e ʻOtuá, ʻoku totonu ke ne ʻai kitautolu ke tau ongoʻi anga-fakatōkilalo ʻaupito. ʻOku siʻisiʻi moʻoni ʻa e tangata matengofuá ʻi hono fakahoa atu ki he ʻOtua māfimafiʻiá, ʻa ia ko ʻene ngāue kāfakafa ʻo e fakatupú, naʻe fakahoko he ngaahi afeʻi taʻu taʻefaʻalaua kuo maliu atú, ʻoku mātuʻaki fakahaaʻi faingofua pē ʻi he konga Tohitapú: “ʻI he kamataʻanga naʻe fakatupu ʻe he ʻOtua ʻa e ngaahi langi mo mamani.”—Sen. 1:1.
NOFOʻANGA FAKAEMĀMANI ʻO SĪSUÚ
16. (a) Ko e hā ʻa e hokohoko naʻe tohi ai ʻa e ngaahi Kōsipeli ʻe faá? (e) ʻE anga-fēfē ke tau fikaʻi ʻa e kamataʻanga ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú? (f) Ko e hā ʻa e hokohoko ʻoku muimui ai ʻa e ngaahi meʻa ʻi he ngaahi Kōsipelí taki taha, pea ko e hā ke fakatokangaʻi fekauʻaki mo e fakamatala ʻa Sioné?
16 ʻOku hā naʻe hiki ʻa e ngaahi fakamatala fakamānavaʻi ʻe fā ʻo e moʻui fakaemāmani ʻa Sīsuú ʻi he hokohoko ko ʻení: Mātiu (41 T.S. n.), Luke (56-58 T.S. n.), Maake (60-65 T.S. n.), mo Sione (98 T.S. n.). Hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻi he vahe ki muʻá, ʻi hono ngāueʻaki ʻa e fakamatala ʻi he Luke 3:1-3 fakataha mo e ʻaho ko e 14 T.S. ki he kamata ʻa e pule ʻa Taipiliō Sisá, ʻoku tau aʻu ai ki he 29 T.S. ko e kamataʻanga ia ʻo e ngāue fakafaifekau ʻiloa ʻa Sīsū ʻi he māmani ko ení. Neongo ko e ngaahi meʻa ʻi he Mātiú ʻoku ʻikai ke muimui maʻu pē ʻi he hokohoko fakaefakahokohoko taimí, ʻi he tuʻunga lahi tahá ʻoku hā ʻoku ʻomai ʻa e fakahokohoko moʻoni ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga naʻe hokó ʻe he ngaahi tohi ʻe tolu kehe ko ē. ʻOku fakanounou ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi he saati fekauʻaki mo iá. ʻE fakatokangaʻi ai ko e fakamatala ʻa Sioné, ʻa ia naʻe tohi ia laka hake ʻi he taʻu ʻe 30 hili ʻa e tohi fakamuimui ʻa e toko tolu ko ē, ʻokú ne fakakakato ʻa e ngaahi meʻa tefito ʻoku ʻikai ʻasi ʻi he hisitōliá naʻe ʻikai lave ki ai ʻa e niʻihi ko ē. ʻOku taau ke fakatokangaʻi tautefito ki he lave mahino ʻa Sione ki he Pāsova ʻe fā ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsū ʻi he māmaní, ʻa ia ʻokú ne fakapapauʻi mai ha ngāue fakafaifekau taʻu ʻe tolu mo e konga, naʻe ngata ʻi he 33 T.S.f—Sione 2:13; 5:1; 6:4; 12:1; mo e Sione 13:1.
17. Ko e hā ʻa e toe fakamoʻoni ʻoku poupou ki he ʻaho ʻo e pekia ʻa Sīsuú?
17 Ko e pekia ʻa Sīsū ʻi he 33 T.S. ʻoku toe fakapapauʻi ia ʻe he fakamoʻoni kehe. Fakatatau ki he Lao ʻa Mōsesé, naʻe hoko maʻu pē ʻa Nīsani 15 ko ha Sāpate makehe tatau ai pē pe ko e hā ʻa e ʻaho naʻe tō aí. Kapau naʻe feʻungatonu ia mo e Sāpate anga-mahení, pea naʻe hoko leva ʻa e ʻaho ko iá ʻo ʻiloa ko ha Sāpate “lahi,” pea ʻoku fakahā ʻe he Sione 19:31 ko ha Sāpate pehē naʻe hoko mai ʻi he ʻaho ʻo e pekia ʻa Sīsuú, ʻa ia ko ha Falaite. Pea naʻe ʻikai ʻi he 31 pe 32 ka ʻi he 33 T.S. pē naʻe tō ai ʻa hono 14 ʻo Nīsaní ʻi ha Falaite. Ko ia ai, kuo pau pē ko Nīsani 14, 33 T.S., naʻe pekia ai ʻa Sīsuú.g
18. (a) Ko e hā naʻe kikiteʻi ʻe Taniela fekauʻaki mo e “uike” ʻe 69? (e) Fakatatau kia Nehemaia, naʻe kamata ʻa e vahaʻa taimi ko ʻení ʻanefē? (f) ʻE anga-fēfē ke tau aʻu ki he ʻaho ʻo e kamataʻanga ʻo e pule ʻa ʻAtaseasé?
18 Ko e “Uike” Hono 70, 29-36 T.S. Ko e ngaahi tafaʻaki ʻo e taimi ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú ʻoku toe lāulea ki ai ʻa e Taniela 9:24-27, ʻa ia ʻoku tomuʻa tala ai ʻa e vahaʻa taimi ko e uike ʻe 69 ʻo e ngaahi taʻu (taʻu ʻe 483) “mei he ʻalu atu ʻa e fekau ke fokotuʻu foʻou mo langa ʻa Selusalema, ʻo aʻu kia Misaia ko e ʻEiki.” Fakatatau ki he Nehemaia 2:1-8, naʻe ʻalu atu ʻa e leá ni “ʻi hono uofulu taʻu ʻo Kingi Atasease,” tuʻi ʻo Pēsiá. Naʻe kamata ʻe ʻAtasease ʻene pulé ʻanefē? Ko ʻene tamaí pea ko ia naʻá ne fetongí, ʻa Sease, naʻe mate ia ʻi he konga ki mui ʻo e 475 K.M. Ko e taʻu pule leʻoleʻo ʻa ʻAtaseasé naʻe kamata ia ʻi he 475 K.M., pea ʻoku poupouʻi ʻeni ʻe he fakamoʻoni mālohi mei he ngaahi maʻuʻanga fakamatala faka-Kalisi, Pēsia, mo Pāpilone. Ko e fakatātaá, ko e faihisitōlia Kalisi ko Tusitaite (ʻa ia naʻá ne maʻu ʻa e ongoongoa ʻi heʻene fakamatala totonú) ʻokú ne tohi fekauʻaki mo e hola ʻa e tangata Kalisi politiki ko Tēmisitōkolo ki Pēsia ʻi he taimi naʻe “toki hoko ai ki he taloní” ʻa ʻAtaseasé. Ko e faihisitōlia Kalisi ʻe taha ʻo e ʻuluaki senituli T.S., ko Tiotolasi Sikulasi, ʻokú ne ʻai ke tau malava ʻo fokotuʻu ʻa e ʻaho ʻo e mate ʻa Tēmisitōkoló ko e 471/470 K.M. ʻI he hili ʻene hola mei hono fonuá, naʻe kole ʻe Tēmisitōkolo ha ngofua meia ʻAtasease ke ne ako ai ki he lea faka-Pēsiá he taʻu ʻe taha ki muʻa ke ne hā ʻi hono ʻaó, ʻa ia naʻe fakahoko ia. Ko ia, ko e nofo ʻa Tēmisitōkolo ʻi Pēsiá kuo pau naʻe ʻikai toe tōmui ange ʻi he 472 K.M., pea ko ʻene tūʻuta ki aí ʻoku pau pē nai ko e 473 K.M. ʻI he taimi ko iá naʻe “toki hoko ai ki he taloní” ʻa ʻAtasease.h
19. (a) ʻI hono lau mei “hono uofulu taʻu ʻo Kingi Atasease,” ʻe anga-fēfē ʻetau fakapapauʻi ʻa e ʻaho ʻo e hā ʻa e Mīsaiá? (e) Naʻe anga-fēfē hono fakahoko ʻa e kikite ʻo e “uike” ʻe 70 mei he ʻaho ko ʻení?
19 Ko ia, ko “hono uofulu taʻu ʻo Kingi Atasease” ko e 455 K.M. ʻI hono lau ʻa e taʻu ʻe 483 (“uike” ʻe 69) mei aí, pea manatuʻi naʻe ʻikai ha taʻu noa ia ʻi he kolosi mai ki Hotau Kuongá, ʻoku tau aʻu ai ki he 29 T.S. ki he hā ʻa e “Misaia ko e ʻEiki.” Naʻe hoko ʻa Sīsū ko e Mīsaiá ʻi he taimi naʻe papitaiso ai ia pea pani ʻaki ʻa e laumālie māʻoniʻoní, ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e taʻu ko iá. ʻOku toe fakahaaʻi ʻe he kikité “ʻi he vaeua ʻo e uike [hono fitungofulú] ko ia te ne fakangata ʻa e feilaulau toto mo e feilaulau kehe.” Naʻe hoko ʻeni ʻi he taimi naʻe hoko ai ʻa e ngaahi feilaulau faka-Siu tuʻufakaefakatātaá ʻo mole honau mahuʻingá koeʻuhi ko e feilaulau ʻe Sīsū ʻa ia tonú. Ko e “vaeua” ʻo e “uike” ko ʻeni ʻo e ngaahi taʻú ʻokú ne ʻave kitautolu ʻi he taʻu ʻe tolu mo e konga ki he faʻahitaʻu failau ʻo e 33 T.S., ʻa ia naʻe pekia ai ʻa Sīsuú. Kae kehe, “te ne navei ʻa e kovinanite ki ha tokolahi” ʻi he foʻi uike hono 70 fakakātoa. ʻOku fakahaaʻi heni ʻa e hōifua makehe ʻa Sihova ke hokohoko atu mo e kau Siú he lolotonga ʻa e taʻu ʻe fitu mei he 29 T.S. ki he 36 T.S. ʻA ia, naʻe toki fakaava ai ʻa e matapā ki he kau Senitaile taʻekamú ke nau hoko ko e kau ʻIsileli fakalaumālie, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahaaʻi ʻe he tafoki ʻa Koliniusi ʻi he 36 T.S.i—Ngāue 10:30-33, 44-48; 11:1.
KO HONO LAU ʻA E NGAAHI TAʻÚ ʻI HE TAIMI ʻO E KAU ʻAPOSITOLÓ
20. ʻOku anga-fēfē ʻa e fāitaha ʻa e hisitōlia fakamāmaní mo e lēkooti faka-Tohitapú ʻi hono taimiʻi ʻo e mate ʻa Hēlotá mo e ngaahi meʻa naʻe hoko ki muʻa aí?
20 Vahaʻa ʻo e 33 T.S. mo e 49 T.S. ʻOku lava nai ke tali ʻa e taʻu 44 T.S. ko ha foʻi ʻaho mahuʻinga ia ki he foʻi vahaʻa taimi ko ʻení. Fakatatau kia Siosefusi (Jewish Antiquities, XIX, 351 [viii, 2]), naʻe pule ʻa Hēlota ʻAkilipa I he taʻu ʻe tolu hili ʻa e pule leʻoleʻo ʻa ʻEmipola Kāloti ʻo Lomá (ʻi he 41 T.S.). ʻOku fakahaaʻi ʻe he fakamoʻoni fakahisitōliá ko e Hēlota ko ʻení naʻe mate ia ʻi he 44 T.S.j ʻI he vakai he taimí ni ki he lēkooti ʻa e Tohitapú, ʻoku tau ʻilo ai naʻe ki muʻa siʻi pē he mate ʻa Hēlotá naʻe kikite ai ʻa ʻAkapusi “ʻi he haʻelea ia ʻe he Laumālie” ʻo kau ki ha honge lahi ʻe hoko mai, ʻa ia naʻe tāmateʻi heletā ai ʻa e ʻapositolo ko Sēmisí, pea naʻe tuku pilīsone ai ʻa Pita (ʻi he taimi Pāsová) pea naʻe tukuange fakaemana ia. Ko e kātoa ʻo e ngaahi meʻá ni naʻe hoko kotoa nai ʻi he 44 T.S.—Ng. 11:27, 28; 12:1-11, 20-23.
21. Ko e hā ʻa e makatuʻunga ʻe lava ke tau fikaʻi fakafuofua ai ʻa e ʻuluaki fononga fakamisinale ʻa Paulá?
21 Ko e honge naʻe tomuʻa talá naʻe hoko mai ia ʻi he 46 T.S. nai. Ko ia, kuo pau pē ko e taimi leva nai ʻeni, ʻa ia ko Paula mo Panepasa “naʻa na foki mei Selusalema ʻi he ʻosi ʻena fekau.” (Ng. 12:25) ʻI he hili ʻa e foki ki ʻAniteoke Sīliá, naʻe vaheʻi ai kinaua ʻe he laumālie māʻoniʻoní ke na fai ʻa e ʻuluaki fononga fakamisinalé, ʻa ia naʻe ʻosiki ai ʻa Saipalo mo e ngaahi kolo lahi mo e ngaahi vahefonua ʻo ʻĒsia Mainá.k Naʻe lele nai ʻeni mei he faʻahitaʻu failau ʻo e 47 T.S. ki he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 48 T.S., fakataha mo e faʻahitaʻu momoko ʻe taha ʻi ʻĒsia Maina. ʻOku hā naʻe fakamoleki ʻe Paula ʻa e faʻahitaʻu momoko hono hokó ʻi ʻAniteoke Sīlia, pea ʻoku ʻomai ai heni kitautolu ki he faʻahitaʻu failau ʻo e 49 T.S.—Ng. 13:1–14:28.
22. ʻE anga-fēfē nai hono fikaʻi ʻa e ongo ʻaʻahi ʻe ua ʻa Paula ki Selusalema ʻoku lave ki ai ʻi he Kaletia vahe 1 mo e 2?
22 Ko e lēkooti ʻi he Kaletia vahe 1 mo e 2 ʻoku hā ʻoku felāveʻi ia mo e fakahokohoko taimi ko ʻení. ʻOku lave ai heni ʻa Paula ki hono fai ʻo e ongo foʻi ʻaʻahi makehe ki Selusalema ʻi he hili ʻene tafokí, ko e taha ʻi he “hili ʻa e taʻu ʻe tolu” pea ko e taha ʻi he “ʻosi ai pe ʻa e taʻu hongofulu ma fa.” (Kal. 1:17, 18; 2:1) Kapau ʻe ʻai ʻa e ongo foʻi vahaʻa taimi ko ʻení ke ʻōtinale, ʻo fakatatau ki he ʻulungaanga fakafonua ʻo e ʻaho ko iá, pea kapau ko e tafoki ʻa Paulá naʻe hoko tōmuʻa pē ʻi he taimi ʻo e kau ʻapositoló, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahā ʻe he lēkōtí, tā te tau lau hokohoko nai ʻa e taʻu ʻe 3 mo e taʻu ʻe 14 ko e 34-36 T.S. mo e 36-49 T.S.
23. Ko e hā ʻa e fakamoʻoni ʻoku fokotuʻu mai ko e Kaletia vahe 2 mo e Ngāue vahe 15 ʻokú na lave fakatouʻosi ki he ʻaʻahi ʻa Paula ki Selusalema ʻi he 49 T.S.?
23 Ko e ʻaʻahi hono ua ʻa Paula ki Selusalema ʻoku lave ki ai ʻi he Kaletiá ʻoku hangē naʻe fekauʻaki ia mo e fekīhiaki ʻi he kamú, he naʻa mo Taitusi ʻa ia naʻe fononga mo Paulá ʻoku pehē naʻe ʻikai fiemaʻu ia ke kamu. Kapau ʻoku fehoanaki ʻeni mo e ʻaʻahi ke maʻu mai ʻa e tuʻutuʻuni ki he kamú ʻoku fakamatalaʻi ʻi he Ngāue 15:1-35, tā ʻoku feʻungamālie leva ʻa e tō ʻa e 49 T.S. ʻi he vahaʻa ʻo e fononga fakamisinale ʻuluaki mo hono ua ʻa Paulá. ʻIkai ngata aí, fakatatau ki he Kaletia 2:1-10, naʻe ngāueʻaki ʻe Paula ʻa e taimi ko ʻení ke fokotuʻu ki he ʻao ʻo e “kau tuʻukimuʻa” ʻo e fakatahaʻanga Selusalemá ʻa e ongoongo lelei naʻá ne malangaʻakí, ‘naʻa ʻiloange ʻe iku noa ʻa e lele kuo ne faí.’ Ko e meʻa ia te ne fakapotopoto ʻo faí ʻi hono fakahā kiate kinautolu ʻi he hili pē ʻa ʻene fuofua fononga fakamisinalé. Naʻe fai ʻe Paula ʻa e ʻaʻahi ko ʻeni ki Selusalemá “ʻi he funga ʻo ha fekau mei he taʻehamai.”
24. Ko e lolotonga ʻo e ngaahi taʻu fē naʻe fai ai ʻe Paula ʻene fononga fakamisinale hono uá, pea ko e hā e ʻuhinga taʻetoeveiveiua naʻe ʻikai te ne aʻu ai ki Kolinitō kae toki hoko ia ʻi he konga ki mui ʻo e 50 T.S.?
24 Fononga Fakamisinale Hono Ua ʻa Paulá, 49-52 T.S. n. ʻI he hili ʻa ʻene foki mei Selusalemá, naʻe fakamoleki ai ʻe Paula ha taimi ʻi ʻAniteoke Sīlia; ko ia ai, kuo pau pē ʻi he faai atu ʻa e faʻahitaʻu māfana ʻo e 49 T.S. naʻá ne mavahe ai mei ai ʻi heʻene fononga hono uá. (Ng. 15:35, 36) Naʻe lahi ange ʻa e fononga ia ko ʻení ʻi he ʻuluakí pea naʻe fiemaʻu ia heni ke ne ʻi he faʻahitaʻu momokó ʻi ʻĒsia Maina. Naʻe hangehangē ko e faʻahitaʻu failau ʻo e 50 T.S. naʻá ne tali ai ʻa e ui ki Masitōniá peá ne kolosi atu ai ki ʻIulope. Pea, naʻá ne malanga leva mo fokotuʻu ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻi Filipai, Tesalonaika, Pēlea, mo ʻAtenisi. Naʻe aʻu mai ai heni ki Kolinitō, ʻi he vahefonua ʻo ʻĀkeiá, ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 50 T.S., hili ia hono fai ha fononga ʻi he meimei kilomita nai ʻe 2,090, ʻo meimei ko e lue lalo pē. (Ng. 16:9, 11, 12; 17:1, 2, 10, 11, 15, 16; 18:1) Fakatatau ki he Ngāue 18:11, naʻe nofo ai ʻa Paula ʻi he māhina ʻe 18, ʻo ʻomai ai kitautolu ki he konga ki muʻa ʻo e 52 T.S. ʻI he ngata ʻa e faʻahitaʻu momokó, naʻe lava leva ʻa Paula ke folau ki Sesalia, ʻo fou atu ʻi ʻEfesō. ʻI he hili ʻene ʻalu hake ke feʻiloaki mo e fakatahaʻangá, ʻoku hangehangē ʻi Selusalemá, naʻá ne aʻu mai ai ki hono nofoʻangá ki ʻAniteoke Sīlia, ʻi he faʻahitaʻu māfana nai ʻo e 52 T.S.l—Ng. 18:12-22.
25. (a) ʻOku anga-fēfē hono poupouʻi ʻe he keli fakatotoló ʻa e 50-52 T.S. ko e ʻuluaki ʻaʻahi ia ʻa Paula ki Kolinitoó? (e) ʻOku anga-fēfē hono hanga ʻe he moʻoniʻi meʻa ko ia ko ʻAkuila mo Pīsilá naʻá na “toki haʻu mei Itali” ʻo fakapapauʻi ʻa e meʻá ni?
25 ʻOku poupouʻi ʻe he ngaahi ʻilo fakaekelifakatotoló ʻa e 50-52 T.S. ko e ngaahi ʻaho ia ʻo e ʻuluaki ʻaʻahi ʻa Paula ki Kolinitoó. Ko ha konga ʻeni ʻo ha lea naʻe tohitongi, ko ha tuʻutuʻuni meia ʻEmipola Kāloti Sisa ki he kau Telifia ʻo Kalisí, ʻa ia ʻoku kau ai ʻa e ngaahi leá ni “[Lucius Ju]nius, Kalio, . . . kōvana Lomá.” ʻOku tui fakalūkufua ʻa e kau faihisitōliá ko e fika 26, ʻa ia ʻoku toe hā mo ia ʻi he konga tohí, ʻoku ʻuhinga ia ki hono fakahīkihikiʻi ʻo Kāloti heʻene hoko ko e ʻemipola ʻi hono tuʻo 26. ʻOku fakahā ʻe he ngaahi tohitongi kehe naʻe fakahīkihikiʻi ʻa Kāloti ʻi hono tuʻo 27 ʻene hoko ko e ʻemipolá ki muʻa ʻi ʻAokosi 1, 52 T.S. Ko e vahaʻa taimi ʻo e kōvana Lomá naʻe lele ia ʻi he foʻi taʻu ʻe taha, ʻo kamata ʻi he kamataʻanga ʻo e faʻahitaʻu māfaná. Ko ia, ko e taʻu naʻe hoko ai ʻa Kalio ko e kōvana Loma ʻo ʻĀkeiá ʻoku hā naʻe lele ia mei he faʻahitaʻu māfana ʻo e 51 T.S. ki he faʻahitaʻu māfana ʻo e 52 T.S. “Pea lolotonga naʻe kovana ʻa Kalio ʻi Akeia, naʻe kautaha ʻa e kakai Siu, ʻo nau tuʻu ke lolomi ʻa Paula, ʻo nau taki ia ki he fakamāuʻanga.” ʻI he hili hono fakatauʻatāinaʻi ʻe Kalio ʻa Paulá, naʻe nofo atu ʻa e ʻapositoló “ʻo fuofuoloa,” peá ne toki folau ki Sīlia. (Ng. 18:11, 12, 17, 18) Kātoa ʻa e ngaahi meʻá ni ʻoku hā ʻoku nau fakapapauʻi ʻa e faʻahitaʻu failau ʻo e 52 T.S. ko e fakamulituku ia ʻo e nofo māhina ʻe 18 ʻa Paula ʻi Kolinitoó. Ko e toe meʻa fakaʻilongaʻi taimi ʻe taha ʻoku maʻu ia ʻi he fakamatala ʻo pehē ʻi he aʻu ko ia ʻa Paula ki Kolinitoó, naʻá ne “ʻilo ai ha motuʻa Siu naʻe hingoa ko Akuila naʻe tupu ʻi Ponito; kuo ne toki haʻu mei Itali mo Pisila ko hono uaifi, koeʻuhi kuo tuʻutuʻuni ʻe Kaloti ke hiki ʻae Siu kotoa pe mei Loma.” (Ng. 18:2) Fakatatau ki he faihisitōlia ko Pauliasi ʻOlosiasi, ʻo e konga ki muʻa ʻo e senituli hono nimá, ko e tuʻutuʻuni kapusi ko ʻení naʻe fai ia ʻi he taʻu hono hiva ʻo Kālotí, ʻa ia, ʻi he 49 T.S. pe ʻi he konga ki muʻa ʻo e 50 T.S. Ko ia ai, naʻe malava ke aʻu ʻa ʻAkuila mo Pīsila ki Kolinitō ʻi ha taimi ki muʻa ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e taʻu ko iá, ʻo lava ai ʻa e nofo ʻa Paula ʻi ai mei he faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e 50 T.S. ki he faʻahitaʻu failau ʻo e 52 T.S.a
26. Ko e hā ʻa e ngaahi ʻaho ʻokú ne fakaʻilongaʻi ʻa e ngaahi tuʻunga hokohoko ʻo e fononga fakamisinale hono tolu ʻa Paulá?
26 Fononga Fakamisinale Hono Tolu ʻa Paulá, 52-56 T.S. n. Hili ʻa e vahaʻa taimi “fuoloa” ʻene ʻi ʻAniteoke Sīliá, naʻe toe fononga ʻa Paula ki ʻĒsia Maina, pea ʻoku hangehangē naʻá ne aʻu ki ʻEfesō ʻi he faʻahitaʻu momoko ʻo e 52-53 T.S. (Ng. 18:23; 19:1) Naʻe nofo ai ʻa Paula ʻi he “mahina ʻe tolu” pea toki “taʻu ua” ʻi he faiako ʻi ʻEfesoó, pea ʻi he hili ʻení naʻá ne mavahe leva ki Masitōnia. (Ng. 19:8-10) Ki mui ai, naʻá ne fakamanatu ki he kau ʻovasia mei ʻEfesoó naʻá ne ngāue ʻiate kinautolu he “taʻu ʻe tolu,” ka ko ha fika fakaofiofi pē nai ʻeni. (Ng. 20:31) ʻOku hā naʻe mavahe ʻa Paula mei ʻEfesō ʻi he hili ʻa e “ʻAho Penitekosi” ʻi he konga ki muʻa ʻo e 55 T.S., ʻo fononga atu ʻi he vahaʻa kotoa ko iá ki Kolinitō, Kalisi, ke nofo ai he māhina ʻe tolu ʻo e faʻahitaʻu momokó. Naʻá ne toki foki fakatokelau ʻo aʻu ki Filipai ʻi he taimi Pāsova ʻo e 56 T.S. Naʻá ne folau mei ai ʻo fou ʻi Taloasi mo Mileto ki Sesalia pea fononga hake ai ki Selusalema, ʻo aʻu ki ai ʻi he Penitekosi ʻo e 56 T.S.b—1Ko 16:5-8; Ng. 20:1-3, 6, 15, 16; 21:8, 15-17.
27. Ko e hā ʻa e taimi ʻo e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻo aʻu ki he ngataʻanga ʻo e ʻuluaki tuku pōpula ʻo Paula ʻi Lomá?
27 Ko e Ngaahi Taʻu Fakaʻosiʻosí, 56-100 T.S. Naʻe hili pē ha taimi siʻi mei heʻene aʻu ki Selusalemá pea puke pōpula ai ʻa Paulá. Naʻe ʻave ia ki Sesalia ʻo tuku pōpula ai he taʻu ʻe ua, ʻo aʻu ki hono fetongi ʻo Filike ʻe Fesito ʻi he tuʻunga ko e kōvaná. (Ng. 21:33; 23:23-35; 24:27) Ko e ʻaho ʻo e tūʻuta ʻa Fesitó pea mo e mavahe ki mui mai ai ʻa Paula ki Lomá ʻoku hā naʻe hoko ia ʻi he 58 T.S.c ʻI he hili ʻa e ngoto ʻa Paula ʻi he vaká mo ʻene ʻi he faʻahitaʻu momoko ʻi Mēlitá, naʻe kakato ʻa e fonongá ʻi he 59 T.S. nai, pea ʻoku fakahā ʻe he lēkōtí naʻá ne nofo pōpula ai pē ʻi Loma, ʻo malanga mo faiako, he vahaʻa taimi ko e taʻu ʻe ua, pe aʻu mai ki he 61 T.S. nai.—Ng. 27:1; 28:1, 11, 16, 30, 31.
28. Ko e hā ʻa e ongo ʻaho ʻe lava nai ke vaheʻi totonu ki he ngaahi meʻa fakamuimui naʻe hoko ʻi he moʻui ʻa Paulá?
28 Neongo ʻoku ʻave kitautolu ʻe he lēkooti fakahisitōlia ʻa Ngāué ʻo ʻikai toe mamaʻo atu mei he meʻá ni, ko e ngaahi meʻa ʻoku hā maí naʻe tukuange ʻa Paula pea hokohoko atu ʻene ngāue fakamisinalé, ʻo fononga ki Kēliti, Kalisi, mo Masitōnia. ʻOku ʻikai ʻilo ia pe naʻá ne aʻu ki Sipeini. ʻOku ngalingali naʻe tofanga ʻa Paula ʻi he mate fakamāʻata ʻi he nima ʻo Neló ʻi he hili pē ha taimi siʻi mei hono tuku pōpula fakamuimui ia ʻi Loma ʻi he 65 T.S. nai. ʻOku ʻomai ʻe he hisitōlia fakaemāmaní ʻa Siulai ʻo e 64 T.S. ko e ʻaho ia ʻo e vela lahi ʻi Lomá, naʻe hoko hili hono fakatangaʻi ʻe Nelo ʻa e kau Kalisitiané. Ko hono tuku pōpula “kīʻi” ʻo Paula pea fakapoongi hili iá ʻoku feʻungamālie totonu ia mo e foʻi vahaʻa taimi ko ʻení.—2 Tim. 1:16; 4:6, 7.
29. Naʻe ngata ʻanefē ʻa e kuonga fakaeʻapositoló, pea mo hono tohi ai ʻa e ngaahi tohi Tohitapu fē?
29 Ko e ngaahi tohi ʻe nima naʻe fai ʻe he ʻapositolo ko Sioné naʻe hiki ia ʻi he ngataʻanga ʻo ha taimi ʻo e fakatanga naʻe fai ʻe ʻEmipola Tomitiani. ʻOku pehē naʻá ne tōʻonga hangē ha tangata fakaseselé he lolotonga ʻa e taʻu ʻe tolu fakamuimui ʻo ʻene pulé, ʻa ia naʻe lele mei he 81-96 T.S. Naʻe hiki ʻe Sione ʻa e Fakahaá, ʻi he 96 T.S. nai he lolotonga hono fakaheeʻi ʻi he motu ko Pātimosí. Ko ʻene Kōsipelí mo e ngaahi tohi ʻe tolú naʻe fai ia mei ʻEfesō pe ofi ki ai hili hono tukuangé, pea ko e fakamuimui taha ʻeni ʻo e kau ʻapositoló naʻe mate ia ʻi he 100 T.S. nai.d
30. Ko e hā hono ʻaonga ʻo e ako ko ʻeni fekauʻaki mo e fakahokohoko taimi ʻa e Tohitapú?
30 Ko ia ai, ʻoku hā ʻi hono fakahoa ʻa e ngaahi meʻa ʻo e hisitōlia fakaemāmaní mo e fakahokohoko taimi mo e kikite ʻi loto ʻi he Tohitapú, ʻoku tokoniʻi ai kitautolu ke fokotuʻu ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he Tohitapú ʻo toe mahino ange ʻi he tukuʻau mai ʻa e taimí. Ko e fehoanakimālie ʻa e fakahokohoko taimi ʻa e Tohitapú ʻokú ne fakalahi mai ai ʻetau falala ki he Ngaahi Konga Tohitapu Māʻoniʻoní ko e Folofola ia ʻa e ʻOtuá.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻI hono ako ʻa e vahe ko ʻení, ʻe tokoni lahi nai ke lave ki he Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 458-467.
b Ako 2, palakalafi 28, 29.
c Mei he kolosi ʻa ʻĒpalahame ʻi ʻIufalatesí ki he fāʻeleʻi ʻo ʻAisaké ko e taʻu ʻe 25; pea ki he fāʻeleʻi ʻo Sēkopé, ko e taʻu ʻe 60; naʻe taʻu 130 ʻa Sēkope ʻi he taimi naʻá ne ʻalu ai ki ʻIsipité.—Sen. 12:4; 21:5; 25:26; 47:9.
d ʻI he 1990, ko e taimi ko ʻeni naʻe ʻosi atú kuo pau naʻe kole ia mei he ngaahi taʻu ʻe 6,015.
e Awake!, Sepitema 22, 1986, peesi 17-27; ʻEpeleli 8, 1972, peesi 5-20.
f Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 57-58.
g The Watchtower, 1976, peesi 247; 1959, peesi 489-492.
h Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 614-616.
i Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 899-904.
j The New Encyclopædia Britannica, 1987, Vol. 5, peesi 880.
k Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 747.
l Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 747.
a Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 476, 886.
b Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 747.
c Analytical Concordance to the Bible ʻa Young, peesi 342, ʻi he “Festus.”
d Notes on the Book of Revelation, 1852, ʻa Albert Barnes, peesi xxix, xxx.
NGAAHI MEʻA TEFITO ʻO E MOʻUI FAKAEMĀMANI ʻA SĪSUÚ—ʻOku Fokotuʻu ʻa e Ngaahi Kōsipeli ʻe Faá ʻi he Hokohoko Fakaefakahokohoko Taimi Lelei
Fakaʻilonga: h. ki he “hili”; n. ki he “nai.”
Taimi Feituʻu Meʻa Naʻe Hoko
Taki Atu ki he Ngāue Fakafaifekau ʻa Sīsuú
2 K.M. n. Nasaleti; ʻAloʻi ʻo Sīsuú naʻe tomuʻa tala
Siutea kia Mele, ʻa ia naʻe ʻaʻahi
kia ʻIlisapesi
2 K.M., Pētelihema ʻAloʻi ʻo Sīsū (ko Folofola, ʻa ia
ʻOka. 1 n. naʻe fou mai ʻiate ia ʻa e ʻi ai
ʻa e ngaahi meʻa kehe kotoa)
ʻi he tuʻunga ko e hako ʻo
ʻĒpalahame pea mo Tēvita
Ofi ki Pētelihema Talaki ʻe he ʻāngelo ʻa e ongoongo
lelei; ʻaʻahi ʻa e kau
tauhi-sipí ki he kiʻi pēpeé
Pētelihema; Kamu ʻo Sīsuú (ʻaho hono 8),
Selusalema foaki atu ʻi he temipalé
(hili ʻa e ʻaho hono 40) Lk 2:21-38
1 K.M. Selusalema; Kau makí; hola ki ʻIsipité;
pe 1 T.S. Pētelihema; tāmateʻi ʻa e fanga kiʻi pēpeé;
Nasaleti foki ʻa Sīsuú Mt 2:1-23
12 T.S. Selusalema Taʻu-tahaua ʻo Sīsuú ʻi he Pāsová;
ʻalu ki ʻapí Lk 2:41-52
Ko e Kamataʻanga ʻo e Ngāue Fakafaifekau ʻa Sīsuú
29, Vaitafe Sioatani Papitaiso mo hono pani ʻo Sīsuú,
faʻahitaʻu ʻaloʻi mai ko ha tangata ʻi he
fakatōlau laine ʻo Tēvitá ka naʻe talaki
ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá
Teleʻa Sioatani ʻUluaki kau ākonga ʻa Sīsū
ki ʻOlungá Sio 1:35-51
Kena ʻo Kāleli; ʻUluaki mana ʻa Sīsuú; ko ʻene
Kāpaneume ʻaʻahi ki Kāpaneume Sio 2:1-12
Selusalema Talanoa ʻa Sīsū mo Nikotīmasí
Ngāue Fakafaifekau Lahi ʻa Sīsū ʻi Kālelí
Kāleli Fuofua fanongonongo, “Kuo ofi ʻa e
Puleʻanga ʻo Hevani”
Nasaleti; Kena; Fakamoʻui ʻa e kiʻi tamasiʻi;
Kāpaneume lau ʻa e fekaú; talitekeʻi;
hiki ki Kāpaneume Mt 4:13-16
Tahi ʻo Kālelí, Ui ʻo Saimone mo ʻAniteluú, Sēmisi
ofi ki Kāpaneume mo Sione Mt 4:18-22
Kāpaneume Fakamoʻui ʻa e puke fakatēmeniō,
pehē ki he faʻē-ʻi-he-fono ʻa
Pitá mo e tokolahi kehe
Kāleli Fuofua fononga ki Kālelí, fakataha
mo e toko fā naʻá ne toki uí
Kāpaneume Fakamoʻui ʻa e mamateá Mt 9:1-8
Siutea Malanga ʻi he ngaahi sinakoke ʻi
Siuteá Lk 4:44
31, Pāsova Selusalema ʻAlu ki he kātoanga; fakamoʻui ha
tangata; valokiʻi ʻa e kau
Fālesí Sio 5:1-47
Foki mei Toli ʻe he kau ākongá ʻa e uite
Selusalemá (?) ʻi he Sāpaté Mt 12:1-8
Kāleli; Fakamoʻui ha nima mate ʻi he
Tahi ʻo Kāleli Sāpaté; mālōlō ki he matātahí;
fai ʻa e fakamoʻui Mt 12:9-21
Ofi ki Kāpaneume Ko e Malanga ʻi he Moʻungá
Neini Fokotuʻu ʻa e tama ʻa e uitoú
Kāleli Tākai e vaʻé ʻe he fefine
angahalaʻia; talanoa fakatātā
fekauʻaki mo e kau fakamoʻuá
Kāleli Fononga fakamalanga hono ua ki
Kālelí, mo e toko 12 Lk 8:1-3
Tahi ʻo Kālelí Ngaahi talanoa fakatātā: tangata
tūtuuʻí, teá, faʻahinga kehe;
ngaahi fakamatala Mt 13:1-53
Tahi ʻo Kālelí ʻAhiohio naʻe fakalōngonoaʻi ʻi he
kolosi ʻi he anovaí
Katala, SE ʻo e Fakamoʻui ha ongo puke
Tahi ʻo Kālelí fakatēmeniō; hūʻa e fanga
tēmenioó ʻi he fanga puaká
ʻI Kāpaneume nai Fokotuʻu ʻa e ʻofefine ʻo Sailosí;
fakamoʻui ha fefine Mt 9:18-26
Nasaleti Toe ʻaʻahi ki he kolo naʻe tupu hake aí,
pea ʻoku toe talitekeʻi pē ai
Kāleli Fononga hono tolu ki Kālelí,
fakalahi ʻi hono fekau atu
ʻa e kau ʻapositoló
Taipiliō Tuʻusi ʻa e ʻulu ʻo Sione Papitaisó;
manavahē ʻa Hēlota heʻene halaiá
32, ofi Kāpaneume (?); Foki ʻa e kau ʻapositoló mei he fononga ngāue
ki he tafaʻaki NE fakamalangá; fafanga ʻa e toko 5,000
Pāsová ʻo e Tahi Mt 14:13-21 Mk 6:30-44
ʻo Kālelí Lk 9:10-17 Sio 6:1-13
Tafaʻaki NE ʻo e Feinga ke fakanofo tuʻi ʻa Sīsū; ko ʻene
Tahi ʻo Kālelí; luelue he fukahi tahí; fakamoʻui mahaki
Kenesaleti Mt 14:22-36 Mk 6:45-56 Sio 6:14-21
Kāpaneume Fakahaaʻi ʻa e “mā ʻo e moʻui”; tō ʻa e
kau ākonga tokolahi Sio 6:22-71
32, hili ʻI Kāpaneume Fakataʻeʻaongaʻi ʻe he ngaahi
ʻa e Pāsová nai talatukufakaholó ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá
Finisia; Ofi ki Taia, Saitoni; pea ki Tikapolusi foki;
Tikapolusi fafangaʻi ʻa e toko 4,000
Makatani Toe feinga ʻa e kau Sātusí mo e kau Fālesí
ki ha fakaʻilonga
Tafaʻaki NE ʻo e Fakatokanga fekauʻaki mo e lēvani ʻa e kau
Tahi ʻo Kālelí; Fālesí; fakamoʻui ʻa e tokotaha kui
Petesaita Mt 16:5-12 Mk 8:13-26
Sesalia Filipai Sīsū ko e Mīsaiá; tomuʻa tala ʻe pekia,
toetuʻu
Mt 16:13-28 Mk 8:27–9:1 Lk 9:18-27
Mo. Heamoni nai Fakasinokehe kia Pita, Sēmisi, mo Sione
Sesalia Filipai Fakamoʻui ʻa e puke fakatēmeniō naʻe ʻikai
malava ʻe he kau ākongá ʻo fakamoʻui
Kāleli Toe tomuʻa tala ʻene pekiá mo ʻene toetuʻú
Kāpaneume Paʻanga tukuhau naʻe tokonaki fakaemana mai
Kāpaneume Lahi taha ʻi he Puleʻangá; fakaleleiʻi ʻa e
ngaahi fehālaakí; faimēsí
Kāleli; Samēlia Mavahe mei Kāleli ki he Kātoanga ʻo e
Fale-Louʻakaú; tuku ki tafaʻaki ʻa e meʻa
kotoa pē koeʻuhi ko e ngāue fakafaifekaú
Ngāue Fakafaifekau Ki Mui ʻa Sīsū ʻi Siuteá
32, Selusalema Faiako ʻa Sīsū ki he kakaí ʻi he Kātoanga
Kātoanga ʻo e Fale-Louʻakaú
ʻo e Sio 7:11-52
Fale-Louʻakaú
Selusalema Faiako ʻi he hili ʻa e Kātoangá; fakamoʻui ʻa e
tokotaha kui Sio 8:12–9:41
ʻI Siutea nai Fekau atu ʻa e toko 70 ke malanga; ko ʻenau
foki maí, fakamatalá Lk 10:1-24
Siutea; Pētani Talanoa fekauʻaki mo e Samēlia anga-
fakakaungāʻapí; ʻi he ʻapi ʻo Māʻata mo Melé
ʻI Siutea nai Toe akoʻi ʻa e sīpinga lotú; kītaki ʻi he kole
ʻI Siutea nai Fakataʻeʻaongaʻi ʻa e tukuakiʻi loí; fakahaaʻi
ʻa e toʻutangata ʻoku taau ke fakahalaiaʻí
ʻI Siutea nai Malanga ʻi he tokanga mai ʻa e ʻOtuá;
matāpule lototō Lk 12:1-59
ʻI Siutea nai Fakamoʻui ha fefine mamatea ʻi he Sāpaté;
talanoa fakatātā ʻe tolu
32, Kātoanga Selusalema ʻI he Kātoanga ʻo e Fakatapuí ʻa Sīsū;
ʻo e Fakatapuí Tauhi-sipi Leleí Sio 10:1-39
Ngāue Fakafaifekau Ki Mui ʻa Sīsū ʻi he Hahake ʻo Sioataní
Mamaʻo atu Tui ʻa e tokolahi kia Sīsū
ʻi Sioatani Sio 10:40-42
Pēlea (mamaʻo Faiako ʻi he ngaahi kolo lalahí, ngaahi kolo
atu ʻi Sioatani) īkí, hoko atu ai ki Selusalema Lk 13:22
Pēlea Hū ki he Puleʻangá; fakamanamana ʻa
Hēlota; liʻaki atu ʻa e falé Lk 13:23-35
ʻI Pēlea nai Anga-fakatōkilaló; talanoa fakatātā ʻo ha
fuʻu kai efiafi Lk 14:1-24
ʻI Pēlea nai Fatu ʻa e fakamole ʻo e tuʻunga-ākongá
ʻI Pēlea nai Ngaahi talanoa fakatātā: sipi naʻe molé, foʻi
paʻanga ne molé, foha maumau-koloá
ʻI Pēlea nai Ngaahi talanoa fakatātā: matāpule taʻefaitotonú,
tangata koloaʻiá mo Lasalosi Lk 16:1-31
ʻI Pēlea nai Fakamolemolé mo e tuí; kau tamaioʻeiki
taʻeʻaongá Lk 17:1-10
Pētani Fokotuʻu hake ʻe Sīsū ʻa Lasalosi mei he maté
Selusalema; Akonaki ʻa Kaiafasi ʻo fakafepakiʻi ʻa Sīsū;
ʻIfalemi mavahe ʻa Sīsuú Sio 11:47-54
Samēlia; Fakamoʻui mahaki mo faiako ʻi he fononga
Kāleli ʻo fou atu ʻi Samēlia mo Kāleli
Samēlia pe Ngaahi talanoa fakatātā: uitou kole
Kāleli fakamatematē, tokotaha Fālesí mo e
tokotaha tānaki-tukuhaú Lk 18:1-14
Pēlea Hifo ʻo fou hifo ʻi Pēlea; faiako fekauʻaki mo e
vete malí Mt 19:1-12 Mk 10:1-12
Pēlea Tali mo tāpuakiʻi ʻa e fānaú
Pēlea Talavou koloaʻiá; talanoa fakatātā ʻo e
kau ngāue ʻi he ngoue vainé
ʻI Pēlea nai Taimi hono tolu ʻo hono tomuʻa tala ʻe Sīsū
ʻene pekiá, mo e toetuʻú Mt 20:17-19
ʻI Pēlea nai Kole ki ha nofoʻanga maʻa Sēmisi mo Sione
ʻi he Puleʻangá Mt 20:20-28 Mk 10:35-45
Sielikō Paasi atu ʻi Sielikō, ʻo ne fakamoʻui
ʻa e ongo tangata kuí; ʻaʻahi kia Sākeasí;
talanoa fakatātā ʻo e mina ʻe hongofulú
Ngāue Fakafaifekau Fakaʻosi ʻa Sīsū ʻi Selusalemá
Nīsani 8, 33 Pētani Aʻu ki Pētani ʻi he ʻaho ʻe ono ki muʻa
he Pāsová Sio 11:55–12:1
Nīsani 9 Pētani Kai ʻi he ʻapi ʻo Saimone ko e kiliá; tākai
ʻe Mele ʻa Sīsū; haʻu ʻa e kau Siú ke sio
kia Sīsū mo Lasalosi Mt 26:6-13 Mk 14:3-9 Sio 12:2-11
Pētani Hū fakamaʻalali ʻa Kalaisi ki Selusalemá
-Selusalema Mt 21:1-11, 14-17 Mk 11:1-11
Nīsani 10 Pētani Talatukiʻi ʻa e fuʻu fiki taʻefuá; fakamaʻa ʻa e temipalé
-Selusalema hono uá Mt 21:18, 19, 12, 13 Mk 11:12-17 Lk 19:45, 46
Selusalema Faʻufaʻu ʻa e houʻeiki taulaʻeikí mo e kau
sikalaipé ke fakaʻauha ʻa Sīsū
Selusalema Fetalanoaʻaki mo e kau Kalisí; taʻetui ʻa e kau Siú
Nīsani 11 Pētani-Selusalema Ko hono ʻilo ʻa e mate ʻa e fuʻu fiki taʻefuá
Selusalema, Fehuʻia ʻa e mafai ʻo Kalaisí; talanoa fakatātā
temipalé ʻo e ongo foha ʻe toko uá
Mt 21:23-32 Mk 11:27-33 Lk 20:1-8
Selusalema, Talanoa fakatātā ʻo e kau ngoue anga-fulikivanú,
temipalé kātoanga taʻané Mt 21:33–22:14 Mk 12:1-12 Lk 20:9-19
Selusalema, Ngaahi fehuʻi tauhele ʻi he tukuhaú, toetuʻú,
temipalé mo e tuʻutuʻuní Mt 22:15-40 Mk 12:13-34 Lk 20:20-40
Selusalema, Fehuʻi fakatupu fakasīlongoʻi ʻa Sīsū ʻi he
temipalé tupuʻanga ʻo e Mīsaiá Mt 22:41-46 Mk 12:35-37 Lk 20:41-44
Selusalema, Talatalaakiʻi mamafa ʻo e kau sikalaipé mo e
temipalé kau Fālesí Mt 23:1-39 Mk 12:38-40 Lk 20:45-47
Selusalema, Ko e kiʻi foʻi paʻanga kapa ʻa e uitoú
temipalé Mk 12:41-44 Lk 21:1-4
Moʻunga ʻŌlivé Kikiteʻi ʻo e tō ʻa Selusalemá, ʻi ai ʻa Sīsū,
ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻú
Moʻunga ʻŌlivé Ngaahi talanoa fakatātā: kau tāupoʻou ʻe tokofanga
hongofulú, ngaahi talēnití, fanga sipí mo e
fanga kosí Mt 25:1-46
Nīsani 12 Selusalema Faʻufaʻu ʻa e kau taki lotú ke mate ʻa Sīsū
Mt 26:1-5 Mk 14:1, 2 Lk 22:1, 2
Selusalema Alea ʻa Siutasi mo e kau taulaʻeikí ki hono
lavakiʻi ʻo Sīsuú Mt 26:14-16 Mk 14:10, 11 Lk 22:3-6
Nīsani 13 Ofi pea ʻi Ngaahi fokotuʻutuʻu ki he Pāsová
(hoʻatā efiafi Selusalema Mt 26:17-19 Mk 14:12-16 Lk 22:7-13
Tuʻapulelulu)
Nīsani 14 Selusalema Kai ʻo e kātoanga Pāsová fakataha mo e
toko 12 Mt 26:20, 21 Mk 14:17, 18 Lk 22:14-18
Selusalema Fufulu ʻe Sīsū ʻa e vaʻe ʻo ʻene kau ʻapositoló
Selusalema Fakahaaʻi fakapapauʻi ʻo Siutasi ko e
tokotaha lavakí ia peá ne mavahe atu
Mt 26:21-25 Mk 14:18-21 Lk 22:21-23 Sio 13:21-30
Selusalema Fokotuʻu ʻa e ʻohomohe Fakamanatú mo e toko 11
Mt 26:26-29 Mk 14:22-25 Lk 22:19, 20, 24-30
Selusalema Tomuʻa tala ʻo e fakaʻikaiʻi ʻe Pitá mo e
movete ʻa e kau ʻapositoló
Selusalema Taukapo; feʻofaʻaki; mamahi lahí; lotu ʻa Sīsuú
Ketisemani Langa lahi ʻi he ngoué; lavakiʻi ʻa Sīsū pea puké
Selusalema Fakafehuʻi ʻe ʻĀnasi; hopoʻi ʻe Kaiafasí,
Sanetalimí; fakaʻikaiʻi ʻe Pitá
Mt 26:57–27:1 Mk 14:53–15:1 Lk 22:54-71 Sio 18:13-27
Selusalema Tautau pē ʻe Siutasi ko e tokotaha lavakí ʻa ia tonu
Selusalema ʻI he ʻao ʻo Pailató, pea kia Hēlota, pea toe
fakafoki mai kia Pailato
Selusalema Tuku atu ke pekia, hili ʻa e feinga ʻa Pailato ke tukuangé
(3:00 Kolokota, Pekia ʻa Sīsū ʻi he ʻakau fakamamahí, mo e
efiafi n., Selusalema ngaahi meʻa naʻe hoko fakataha ai
Falaite) Mt 27:31-56 Mk 15:20-41 Lk 23:26-49 Sio 19:16-30
Selusalema Toʻo hifo ʻa e sino ʻo Sīsuú mei he ʻakau
fakamamahí ʻo tanu
Nīsani 15 Selusalema ʻAi ʻe he kau taulaʻeikí mo e kau Fālesí
ke leʻohi ʻa e fonualotó Mt 27:62-66
Nīsani 16 Selusalema Toetuʻu ʻa Sīsuú pea mo e ngaahi meʻa
mo e ofi naʻe hoko ʻi he ʻaho ko iá
ki aí Mt 28:1-15 Mk 16:1-8 Lk 24:1-49 Sio 20:1-25
h. Nīsani 16 Selusalema; Ngaahi hā holo ʻa Sīsū Kalaisi ki mui ai
Kāleli Mt 28:16-20 [1Ko 15:5-7]
ʻĀia 25 Mo. ʻŌlivé, Hāʻele hake ʻa Sīsuú, ʻaho hono 40 hili
ofi ki Pētani ʻene toetuʻú [Ng. 1:9-12] Lk 24:50-53
Ngaahi fehuʻi ʻi he saati ki he “Ngaahi Meʻa Tefito ʻo e Moʻui Fakaemāmani ʻa Sīsuú”:
(a) Tala mai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa tuʻu-ki-muʻa ʻi he ngāue fakafaifekau ʻa Sīsuú ʻo aʻu ki he taimi naʻe tuku pōpula ai ʻa Sione Papitaisó.
(e) ʻOmai ʻa e feituʻu mo e taʻu ki he ngaahi meʻa ko ʻení: (1) Ko hono ui ʻo Saimone mo ʻAniteluú, Sēmisi mo Sioné. (2) Ko hono fili ʻa e kau ʻapositolo ʻe toko 12. (3) Ko e Malanga ʻi he Moʻungá. (4) Ko e fakasinokehé. (5) Ko hono fokotuʻu hake ʻo Lasalosi mei he maté. (6) ʻAʻahi ʻa Sīsū ki he ʻapi ʻo Sākeasí.
(f) Tala mai ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi mana tuʻu-ki-muʻa ʻa Sīsuú; fakahā ʻa e taimi mo e feituʻu naʻa nau hoko aí.
(h) Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi meʻa tefito fekauʻaki mo Sīsū naʻe hoko mei Nīsani 8 ki Nīsani 16, 33 T.S.?
(i) Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi talanoa fakatātā tuʻu-ki-muʻa naʻe fai ʻe Sīsū he lolotonga ʻene ngāue fakafaifekau ʻi he māmaní?
SAATI ʻO E NGAAHI ʻAHO FAKAHISITŌLIA TUʻU-KI-MUʻA
Fakaʻilonga: h. ki he “hili”; m. ki he “ki muʻa”; n. ki he “nai.”
ʻAho Meʻa Naʻe Hoko Maʻuʻanga Fakamatalá
4026 K.M. Fakatupu ʻo ʻĀtamá Sen. 2:7
h. 4026 K.M. Fai ʻa e fuakava ʻi ʻĪtení, Sen. 3:15
ʻuluaki kikité
m. 3896 K.M. Tāmateʻi ʻe Keini ʻa ʻĒpelí Sen. 4:8
3896 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Setí Sen. 5:3
3404 K.M. Fāʻeleʻi ʻo e tokotaha māʻoniʻoni Sen. 5:18
ko ʻĪnoké
3339 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Mētuiselá Sen. 5:21
3152 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Lēmekí Sen. 5:25
3096 K.M. Mate ʻa ʻĀtamá Sen. 5:5
3039 K.M. ʻAve ʻo ʻĪnoké; Sen. 5:23, 24; Siu. 14
ngata hono taimi kikité
2970 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Noá Sen. 5:28, 29
2490 K.M. Fakamatala ʻa e ʻOtuá fekauʻaki Sen. 6:3
mo e faʻahinga ʻo e tangatá
2470 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Sēfetí Sen. 5:32; 9:24; 10:21
2468 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Semí Sen. 7:11; 11:10
2370 K.M. Mate ʻa Mētuiselá Sen. 5:27
Tō hifo ʻa e Lōmakí Sen. 7:6, 11
(ʻi he faʻahitaʻu fakatōlaú)
2369 K.M. Ko hono fai ʻa e fuakava Sen. 8:13; 9:16
ʻi he hili ʻa e Lōmakí
2368 K.M. Fāʻeleʻi ʻo ʻĀfakisaté Sen. 11:10
h. 2269 K.M. Langa ʻa e Taua ʻo Pēpelí Sen. 11:4
2020 K.M. Mate ʻa Noá Sen. 9:28, 29
2018 K.M. Fāʻeleʻi ʻa ʻĒpalahamé Sen. 11:26, 32; 12:4
1943 K.M. Kolosi ʻa ʻĒpalahame ʻi ʻIufaletesí Sen. 12:4, 7; Eki. 12:40; Kal. 3:17
ʻi heʻene fononga ki Kēnaní;
fakapapauʻi fuakava ʻia ʻĒpalahamé;
kamataʻanga ʻo e vahaʻa taimi ko e
taʻu ʻe 430 ki he fuakava Laó
m. 1933 K.M. Fakahaofi ʻo Loté; ʻAʻahi Sen. 14: 16, 18; 16:3
ʻa ʻĒpalahame kia Melekisētekí
1932 K.M. Fāʻeleʻi ʻa ʻIsimeʻelí Sen. 16:15, 16
1919 K.M. Fai ʻa e fuakava ʻo e kamú Sen. 17:1, 10, 24
Fakamāuʻi ʻo Sōtoma mo Komolá Sen. 19:24
1918 K.M. Fāʻeleʻi ʻo ʻAisaké, ko e ʻea moʻoní;
kamataʻanga ʻo e ‘taʻu ʻe 450’ nai Sen. 21:2, 5; Ng. 13:17-20
1913 K.M. Mavae ʻo ʻAisaké; tuli ʻo ʻIsimeʻelí;
kamataʻanga ʻo e taʻu ʻe 400 Sen. 21:8; 15:13; Ng. 7:6
ʻo e ngaohikoviʻi
1881 K.M. Mate ʻa Selá Sen. 17:17; 23:1
1878 K.M. Mali ʻa ʻAisake mo Lepeká Sen. 25:20
1868 K.M. Mate ʻa Semí Sen. 11:11
1858 K.M. Fāʻeleʻi ʻo ʻĪsoa mo Sēkopé Sen. 25:26
1843 K.M. Mate ʻa ʻĒpalahamé Sen. 25:7
1818 K.M. Mali ʻa ʻĪsoa mo e ʻuluaki ongo uaifí Sen. 26:34
1795 K.M. Mate ʻa ʻIsimeʻelí Sen. 25:17
1781 K.M. Hola ʻa Sēkope ki Hālaní; ko ʻene Sen. 28:2, 13, 19
vīsone ʻi Pētelí
1774 K.M. Mali ʻa Sēkope mo Lia mo Lesielí Sen. 29:23-30
1767 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Siosifá Sen. 30:23, 24
1761 K.M. Foki ʻa Sēkope ki Kēnani mei Hālaní Sen. 31:18, 41
1761 K.M.n. Fangatua ʻa Sēkope mo e ʻāngeló; Sen. 32:24-28
fakahingoa ai ko ʻIsilelí
1750 K.M. Fakatau ʻo Siosifa ʻi he tuʻunga Sen. 37:2, 28
ko ha pōpula ʻe hono ngaahi tokouá
1738 K.M. Mate ʻa ʻAisaké Sen. 35:28, 29
1737 K.M. Hoko ʻa Siosifa ko e palēmia Sen. 41:40, 46
ʻo ʻIsipité
1728 K.M. Hū ʻa Sēkope mo hono fāmilí Sen. 45:6; 46:26; 47:9
fakakātoa ki ʻIsipité
1711 K.M. Mate ʻa Sēkopé Sen. 47:28
1657 K.M. Mate ʻa Siosifá Sen. 50:26
m. 1613 K.M. ʻAhiʻahiʻi ʻo Siopé Siope 1:8; 42:16
h. 1600 K.M. Aʻusia ʻe ʻIsipite ʻa e tuʻunga Eki. 1:8
tuʻu-ki-muʻa ko e ʻuluaki puleʻanga
hau he māmaní
1593 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Mōsesé Eki. 2:2, 10
1553 K.M. Foaki atu ʻe Mōsese ʻa ia tonu Eki. 2:11, 14, 15; Ng. 7:23
ko e tokotaha-faifakahaofí;
hola ki Mitianí
1514 K.M. n. Mōsese ʻi he fuʻu ʻakautalatala ne velá Eki. 3:2
1513 K.M. Pāsová; mavahe ʻa e kau ʻIsilelí Eki. 12:12; 14:27, 29, 30;
mei ʻIsipité; fakahaofi ʻi he Tahi
Kulokulá; luluʻi ʻa e mafai ʻo Sen. 15:13, 14
ʻIsipité; ngataʻanga ʻo e vahaʻa
taimi ko e taʻu ʻe 400 ʻo e ngaohikoviʻí
Fai ʻa e fuakava Laó ʻi Eki. 24:6-8
Mo. Sainaí (Hōlepi)
Ngata ʻa e vahaʻa taimi ko e taʻu Kal. 3:17; Eki. 12:40
ʻe 430 mei he fakapapauʻi ʻo e
fuakava ʻia ʻĒpalahamé
1512 K.M. Kakato hono langa e Tāpanekalé Eki. 40:17
Fokotuʻu ʻo e tuʻunga-taulaʻeiki Liv. 8:34-36
faka-ʻĒloné
Fakaʻosi ʻe Mōsese ʻa e Ekisotó Liv. 27:34; Nom. 1:1
mo e Livitikó
1473 K.M. n. Fakaʻosi ʻe Mōsese ʻa e tohi ʻa Siopé Siope 42:16, 17
1473 K.M. Fakaʻosi ʻe Mōsese ʻa e Nōmipá Nom. 35:1; 36:13
ʻi he Tokalelei ʻo Mōapé
Fuakava mo ʻIsileli ʻi Mōapé Teu. 29:1
Tohi ʻe Mōsese ʻa e Teutalōnomé Teu. 1:1, 3
Mate ʻa Mōsese ʻi Mo. Nipo ʻi Mōapé Teu. 34:1, 5, 7
Hū ʻa ʻIsileli ki Kēnani Sios. 4:19
ʻi he malumalu ʻo Siosiuá
1467 K.M. Kakato hono ikunaʻi lahi ʻa e fonuá; Sios. 11:23; 14:7, 10-15
ngata ʻa e ‘taʻu ʻe 450’ nai
ʻo e Ngāue 13:17-20
1450 K.M. n. Kakato ʻa e tohi ʻa Siosiuá Sios. 1:1; 24:26
Mate ʻa Siosiuá Sios. 24:29
1117 K.M. Pani ʻe Sāmiuela ʻa Saula 1 Sam. 10:24; Ng. 13:21
ke hoko ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
1107 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Tēvita ʻi Pētelihemá 1 Sam. 16:1
1100 K.M. n. Fakaʻosi ʻe Sāmiuela ʻa e tohi Fkm. 21:25
ʻa e Kau Fakamāú
1090 K.M. n. Fakaʻosi ʻe Sāmiuela ʻa e Lute 4:18-22
tohi ʻa Luté
1078 K.M. n. Kakato ʻa e tohi 1 Sāmiuelá 1 Sam. 31:6
1077 K.M. Hoko ʻa Tēvita ko e tuʻi 2 Sam. 2:4
ʻo Siutá ʻi Hepeloni
1070 K.M. Hoko ʻa Tēvita ko e tuʻi ki he 2 Sam. 5:3-7
kotoa ʻo ʻIsilelí; ʻai ʻa Selusalema
ko ʻene kolomuʻá
h. 1070 K.M. Naʻe ʻomai ai ʻa e ʻAʻaké ki Selusalema; 2 Sam. 6:15; 7:12-16
naʻe fai ai mo Tēvita ha fuakava
ki ha puleʻanga
1040 K.M. n. Fakaʻosi ʻe Kata mo Nētane 2 Sam. 24:18
ʻa e 2 Sāmiuelá
1037 K.M. Fetongi ʻe Solomone ʻa Tēvita ʻi he 1 Tuʻi 1:39; 2:12
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
1034 K.M. Kamata hono langa ʻe Solomone o e temipalé 1 Tuʻi 6:1
1027 K.M. Kakato ʻa e Temipale ʻi Selusalemá 1 Tuʻi 6:38
1020 K.M. n. Fakaʻosi ʻe Solomone ʻa e Hiva o e Hivá Hiva. 1:1
m. 1000 K.M. Fakaʻosi ʻe Solomone ʻa e tohi ʻa Koheletí Koh. 1:1
997 K.M. Fetongi ʻe Lehopoame ʻa Solomone; 1 Tuʻi 11:43; 12:19, 20
mavaeua ʻa e puleʻangá; kamata pule
ʻa Selopoame ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
993 K.M. Fakatūʻuta ʻa Sīsake ʻi Siuta ʻo ne 1 Tuʻi 14:25, 26
toʻo ʻa e ngaahi koloa mei he temipalé
977 K.M. Fetongi ʻe ʻAsa ʻa ʻApaiami ʻi he 1 Tuʻi 15:9, 10
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
976 K.M. n. Fetongi ʻe Nātapi ʻa Selopoame ʻi he 1 Tuʻi 14:20
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
975 K.M. n. Fetongi ʻe Paasa ʻa Nātapi ʻi he 1 Tuʻi 15:33
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
952 K.M. n. Fetongi ʻe ʻEla ʻa Paasa ʻi he 1 Tuʻi 16:8
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
951 K.M. n. Fetongi ʻe Similai ʻa ʻEla ʻi he 1 Tuʻi 16:15
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí 1 Tuʻi 16:15
947 K.M. n. Pule ʻa ʻOmilai ko e tuʻi ʻo 1 Tuʻi 16:22, 23
ʻIsilelí tokotaha pē
940 K.M. n. Fetongi ʻe ʻĒhapi ʻa ʻOmilai ʻi he 1 Tuʻi 16:29
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
936 K.M. Fetongi ʻe Sihosafate ʻa ʻAsa ʻi he 1 Tuʻi 22:41, 42
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
919 K.M. n. Fetongi ʻe ʻAhasaia ʻa ʻĒhapi ʻi he 1 Tuʻi 22:51, 52
tuʻunga ko e tuʻi pē ʻo ʻIsilelí
917 K.M. n. Fetongi ʻe Siholame ʻo ʻIsilelí 2 Tuʻi 3:1
ʻa ʻAhasaia ʻi he tuʻunga ko e tuʻí pē
913 K.M. ‘Kamata pule ʻa Siholame ʻo Siutá 2 Tuʻi 8:16, 17
ko e tuʻi,’ fakataha mo Sihosafate
906 K.M. n. Fetongi ʻe ʻAhasaia ʻa Siholame ʻi he 2 Tuʻi 8:25, 26
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
905 K.M. n. Faʻao taʻefakalao ʻe Kuini ʻAtalaia 2 Tuʻi 11:1-3
ʻa e taloni ʻo Siutá
Fetongi ʻe Sehu ʻa Siholame ʻi he 2 Tuʻi 9:24, 27; 10:36
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
898 K.M. Fetongi ʻe Sioasi ʻa ʻAhasaia ʻi he 2 Tuʻi 12:1
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
876 K.M. Fetongi ʻe Sihoaasi ʻa Sehu ʻi he 2 Tuʻi 13:1
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
859 K.M. n. Fetongi ʻe Sioasi ʻa Sihoaasi ʻi he 2 Tuʻi 13:10
tuʻunga ko e tuʻi pē ia ʻo ʻIsilelí
858 K.M. Fetongi ʻe ʻAmasaia ʻa Sioasi ʻi he 2 Tuʻi 14:1, 2
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
844 K.M. n. Fetongi ʻe Selopoame II ʻa Sioasi 2 Tuʻi 14:23
ʻi he tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
Fakaʻosi ʻe Siona ʻa e tohi ʻa Sioná Siona 1:1, 2
829 K.M. Fetongi ʻe ʻŪsaia (ʻAsalaia) ʻa ʻAmasaia 2 Tuʻi 15:1, 2
ʻi he tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
820 K.M. n. Tohi nai ai ʻa e tohi ʻa Sioelí Sioeli 1:1
804 K.M. n. Fakaʻosi ʻe ʻĒmosi ʻa e tohi ʻa Emosí Emosi 1:1
792 K.M. n. Pule ʻa Sākalaia ko e tuʻi 2 Tuʻi 15:8
ʻo ʻIsilelí (māhina ʻe 6)
791 K.M. n. Fetongi ʻe Salumi ʻa Sākalaia ʻi he 2 Tuʻi 15:13, 17
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
Fetongi ʻe Menahemi ʻa Salumi ʻi he
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
780 K.M. n. Fetongi ʻe Pakaia ʻa Menahemi ʻi he 2 Ki. 15:23
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
778 K.M. n. Fetongi ʻe Peka ʻa Pekaia ʻi he 2 Tuʻi 15:27
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
778 K.M. n. Kamata ʻa ʻAisea ke kikité Ai. 1:1; 6:1
777 K.M. Fetongi ʻe Siotame ʻa ʻŪsaia (ʻAsalaia) 2 Tuʻi 15:32, 33
ʻi he tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
761 K.M. n. Fetongi ʻe ʻĀhasi ʻa Siotame ʻi he 2 Tuʻi 16:1, 2
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
758 K.M. n. ‘Kamata ke pule’ ʻa Hōsea ʻi he 2 Tuʻi 15:30
tuʻunga ko e tuʻi ʻo ʻIsilelí
745 K.M. Fetongi ʻe Hesekaia ʻa ʻĀhasi ʻi he 2 Tuʻi 18:1, 2
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
h. 745 K.M. Fakaʻosi ʻe Hōsea ʻa e tohi ʻa Hoseá Ho. 1:1
740 K.M. Puleʻi ʻe ʻAsīlia ʻa ʻIsileli, 2 Tuʻi 17:6, 13, 18
maʻu ʻa Samēlia
732 K.M. ʻOhofi ʻe Senakalipe ʻa Siutá 2 Tuʻi 18:13
h. 732 K.M. Fakaʻosi ʻe ʻAisea ʻa e tohi ʻa Aiseá Ai. 1:1
m. 717 K.M. Fakaʻosi ʻe Maika ʻa e tohi ʻa Maiká Mai. 1:1
717 K.M. n. Kakato hono hiki ʻo e Palovepí Pal. 25:1
716 K.M. Fetongi ʻe Manase ʻa Hesekaia ʻi he 2 Tuʻi 21:1
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
661 K.M. Fetongi ʻe ʻĀmoni ʻa Manase ʻi he 2 Tuʻi 21:19
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
659 K.M. Fetongi ʻe Siosaia ʻa ʻĀmoni ʻi he 2 Tuʻi 22:1
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
m. 648 K.M. Fakaʻosi ʻe Sēfanaia ʻa e tohi ʻa Sefanaiá Sef. 1:1
647 K.M. Fekauʻi ʻo Selemaia ke hoko Sel. 1:1, 2, 9, 1
ko e palōfitá
m. 632 K.M. Fakaʻosi ʻe Nēhumi ʻa e tohi ʻa Nehumí Nehu. 1:1
632 K.M. Tō ʻa Ninive ki he kau Kalitiá Nehu. 3:7
mo e kau Mītiá
Teu hoko leva ʻeni ʻa Pāpilone ko e
puleʻanga hau fakamāmani hono tolú
628 K.M. Pule ʻa Sihoaasi, fetongi ʻo Siosaiá, 2 Tuʻi 23:31
ko e tuʻi ʻo Siutá
Fetongi ʻe Sihoakimi ʻa Sihoaasi ʻi he 2 Tuʻi 23:35
tuʻunga ko e tuʻi ʻo Siutá
628 K.M. n. Fakaʻosi ʻe Hapakuke ʻa e tohi ʻa Hapakuké Hap. 1:1
625 K.M. Hoko ʻa Nepukanesa (II) ko e tuʻi Sel. 25:1
ʻo Pāpiloné; ʻoku lau hono ʻuluaki taʻu
ʻo e pule fakatuʻí mei Nīsani ʻo e 624 K.M.
620 K.M. ʻAi ʻe Nepukanesa ʻa Sihoiakimi ko e 2 Tuʻi 24:1
tuʻi totongi tukuhau
618 K.M. Hoko ʻa Sihoiakini ko e tuʻi ʻi he 2 Tuʻi 24:6, 8
hili ʻa Sihoiakimí ʻi Siuta
617 K.M. ʻAve ʻe Nepukanesa ʻa e ʻuluaki kau pōpula Tan. 1:1-4
Siu ki Pāpiloné
ʻAi ʻa Setekaia ko e tuʻi ʻo Siutá 2 Tuʻi 24:12-18
613 K.M. Kamata ʻa e kikite ʻa ʻIsikelí Isi. 1:1-3
609 K.M. Haʻu fakafepaki ʻa Nepukanesa ki Siuta 2 Tuʻi 25:1, 2
ko hono tuʻo tolú ia; kamata ʻākoloʻi
ʻo Selusalemá
607 K.M. Māhina hono nimá (ʻEpi), holoki 2 Tuʻi 25:8-10;
ʻa e temipalé pea fakaʻauha ʻa Selusalemá Sel. 52:12-14
Māhina hono fitú, liʻaki ʻe he 2 Tuʻi 25:25, 26;
kau Siú ʻa Siuta; kamata lau ai Luke 21:24
ʻa e “ngaahi kuonga ʻo e Senitaile”
Tohi ʻe Selemaia ʻa e Tangilaulau Tangi. talateú, LXX
607 K.M. n. Tohi ʻe ʻŌpetaia ʻa e tohi ʻa Opetaiá Opa. 1
591 K.M. n. Fakaʻosi ʻe ʻIsikeli ʻa e tohi ʻa Isikelí Isi. 40:1; 29:17
580 K.M. Kakato ʻa e tohi ʻo e 1 mo e 2 Tuʻí Sel. 52:31; 2 Tuʻi 25:27
mo e tohi Selemaiá
539 K.M. Tō ʻa Pāpilone ki he kau Mītiá mo e Tan. 5:30, 31
kau Pēsiá; hoko ʻa Meto-Pēsia ko e
puleʻanga hau fakamāmani hono faá
537 K.M. Hoko ai ʻa e tuʻutuʻuni ʻa Kōlesi 2 Kal. 36:22, 23;
ko e Pēsiá ʻo fakaʻatā ʻa e kau Siú Sel. 25:12; 29:10
ke foki ki Selusalemá; ngata ai
ʻa e taʻu ʻe 70 ʻo e fakalala
ʻo Selusalemá
536 K.M. n. Fakaʻosi ʻe Taniela ʻa e tohi Tan. 10:1
ʻa Tanielá
536 K.M. Fakatoka ʻa e makatuʻunga Esela 3:8-10
ʻo e temipalé ʻe Seluipēpeli
522 K.M. Tapui ʻa e ngāue langa temipalé Esela 4:23, 24
520 K.M. Fakaʻosi ʻe Hākeai ʻa e tohi ʻa Hakeaí Hak. 1:1
518 K.M. Fakaʻosi ʻe Sākalaia ʻa e tohi ʻa Sakalaiá Sak. 1:1
515 K.M. Fakaʻosi ʻe Seluipēpeli ʻa e Esela 6:14, 15
temipale hono uá
475 K.M. n. Fakaʻosi ʻe Motekiai ʻa e Eseta 3:7; 9:32
tohi ʻa Esetá
468 K.M. Foki ʻa ʻĒsela mo e kau taulaʻeikí Esela 7:7
ki Selusalemá
460 K.M. n. Fakaʻosi ʻe ʻĒsela ʻa e tohi Esela 1:1; 2 Kal. 36:22
1 mo e 2 Kalonikalí mo e tohi Esela;
hiki fakaʻosi ʻo e ngaahi Sāmé
455 K.M. Toe langa ʻa e ʻā ʻo Selusalemá Nehe. 1:1; 2:1, 11; 6:15;
ʻe Nehemaia; kamata fakahoko ʻa e Tan. 9:24
kikite ʻo e ngaahi uike ʻe 70
h. 443 K.M. Fakaʻosi ʻe Nehemaia ʻa e tohi ʻa Nehemaiá Nehe. 5:14
Fakaʻosi ʻe Malakai ʻa e tohi ʻa Malakaí Mal. 1:1
406 K.M. Kakato ʻaupito hono toe langa ʻo Selusalemá Tan. 9:25
332 K.M. Kalisi, puleʻanga hau fakamāmani hono nimá, Tan. 8:21
puleʻi ʻa Siuteá
280 K.M. n. Kamata ai ʻa e Sepituakini Kalisí
165 K.M. Toe fakatapui ʻa e temipalé he hili hono Sione 10:22
fakalieliaʻi ʻe he tauhi ʻaitoli ʻa Kalisí;
Kātoanga ʻo e Fakatapuí
63 K.M. Loma, puleʻanga hau fakamāmani hono onó, Sione 19:15;
puleʻi ʻa Selusalemá Fkh. 17:10
37 K.M. n. Ko Hēlota (fakanofo tuʻi ʻe Loma)
ʻo ne puleʻi fakamālohi ʻa Selusalema
2 K.M. Fāʻeleʻi ʻo Sione Papitaisó pea mo Sīsuú Luke 1:60; 2:7
29 T.S. Kamata ʻe Sione mo Sīsū ʻena Luke 3:1, 2, 23
ngāue fakafaifekaú
33 T.S. Nīsani 14: Hoko ʻa Sīsū ko e feilaulau Luke 22:20; 23:33
ʻo tokonaki mai ai ʻa e makatuʻunga
ki he fuakava foʻoú; tutukí
Nīsani 16: ko e toetuʻu ʻa Sīsuú Mt. 28:1-10
Sīvani 6, Penitekosí: huaʻi hifo ʻa e Ng. 2:1-17, 38
laumālié; fakaava ʻe Pita ʻa e matapā
ki he kau Siú ki he fakatahaʻanga
Kalisitiané
36 T.S. Ngata ʻa e uike ʻe 70 ʻo e ngaahi taʻú; Tan. 9:24-27;
ʻaʻahi ʻa Pita kia Koliniusí, ko e fuofua Ng. 10:1, 45
tokotaha ʻo e kakai taʻekamu ʻo e ngaahi
puleʻangá ke hū ki he fakatahaʻanga
Kalisitiané
41 T.S. n. Tohi ʻe Mātiu ʻa e Kōsipeli ʻoku ui ko e “Mātiu”
47-48 T.S. n. Kamata ʻa e ʻuluaki fononga Ng. 13:1–14:28
fakamisinale ʻa Paulá
49 T.S. n. Tuʻutuʻuni ʻa e kulupu pulé ʻo Ng. 15:28, 29
fakafepakiʻi ʻa e fiemaʻu ʻo e kamú
ki he kau tui mei he ngaahi puleʻangá
49-52 T.S. n. Fononga fakamisinale hono ua ʻa Paulá Ng. 15:36–18:22
50 T.S. n. Tohi ʻe Paula ʻa e 1 Tesalonaika 1 Tes. 1:1
mei Kolinitō
51 T.S. n. Tohi ʻe Paula ʻa e 2 Tesalonaika 2 Tes. 1:1
mei Kolinitō
50-52 T.S. n. Tohi ʻe Paula ʻene tohi ki he kau Kalētiá Kal. 1:1
mei Kolinitō pe ʻAniteoke Sīlia
52-56 T.S. n. Fononga fakamisinale hono tolu ʻa Paulá Ng. 18:23–21:19
55 T.S. n. Tohi ʻe Paula ʻa e 1 Kolinito mei ʻEfesō 1Ko 15:32;
mo e 2 Kolinito mei Masitōnia 2 Kol.2Ko 2:12, 13
56 T.S. n. Tohi ʻe Paula ʻa e tohi ki he kau Lomá Loma 16:1
mei Kolinitō
56-58 T.S. n. Tohi ʻe Luke ʻa e Kōsipeli Luke 1:1, 2
ʻoku ui ko e “Luke”
60-61 T.S. n. Tohi ʻe Paula mei Loma ʻa e: ʻEfesoó Ef. 3:1
Filipaí Fili. 4:22
Kolosé Kol. 4:18
Filimoné Filim. 1
61 T.S. n. Tohi ʻe Paula ʻa e tohi ki he
kau Hepeluú mei Loma Hep. 13:24; 10:34
Fakaʻosi ʻe Luke ʻa e tohi ʻa Ngāué ʻi Loma
60-65 T.S. n. Tohi ʻe Maʻake ʻa e Kōsipeli ʻoku ui ko e “Maake”
61-64 T.S. n. Tohi ʻe Paula ʻa e 1 Timote 1 Tim. 1:3
mei Masitōnia
Tohi ʻe Paula ʻa e Taitusí mei Tai. 1:5
Masitōnia (?)
62-64 T.S. n. Tohi ʻe Pita ʻa e 1 Pita mei 1 Pita 1:1; 5:13
Pāpilone
64 T.S. n. Tohi ʻe Pita ʻa e 2 Pita 2 Pita 1:1
mei Pāpilone (?)
65 T.S. n. Tohi ʻe Paula ʻa e 2 Timote 2 Tim. 4:16-18
mei Loma
70 T.S. Fakaʻauha ʻa Selusalema mo hono Tan. 9:27; Mt. 23:37, 38;
temipalé ʻe he kau Lomá Luke 19:42-44
96 T.S. n. Tohi ʻe Sione, ʻi Pātimosi, Fkh. 1:9
ʻa e Fakahaá
98 T.S. n. Tohi ʻe Sione ʻa e Kōsipeli ʻoku ui Sione 21:22, 23
ko e “Sione” pea mo ʻene ngaahi
tohi 1, 2, mo e 3 Sione; kakato hono
tohi ʻo e Tohitapú
100 T.S. n. Mate ʻa Sione, ko e fakamuimui taha 2 Tes. 2:7
ʻo e kau ʻapositoló
FAKAMATALA: ʻOku totonu ke tauhi maʻu ʻi he fakakaukaú neongo ko e konga lahi ʻo e ngaahi ʻaho ko ʻení ʻoku fakapapauʻi pau, ʻi he ngaahi meʻa ʻe niʻihi, ko e ngaahi ʻaho fakaofiofi pē ʻoku ʻai ki aí, ʻo makatuʻunga ʻi he fakamoʻoni ʻoku ala maʻú. ʻOku ʻikai ko e taumuʻa ia ʻo e sātí ke fokotuʻu maʻu mai ʻa e ngaahi ʻaho taʻealaliliu ki he meʻa taki taha naʻe hoko, ka ke tokoni ki he kau ako Tohitapú ke nau ʻiloʻi ʻa e ngaahi meʻa naʻe hoko ʻi he tukuʻau mai ʻa e taimí pea sio ki heʻenau fekauʻakí.
Ngaahi Fehuʻi ki he “Saati ʻo e Ngaahi ʻAho Fakahisitōlia Tuʻu-Ki-Muʻa” mo e “Tēpile ʻo e Ngaahi Tohi ʻo e Tohitapú”:
(a) ʻI hono fakahoa ʻa e ongo sātí, tala mai ʻa e niʻihi ʻo e kau palōfita mo e kau tohi Tohitapu ʻa ia naʻa nau moʻui (1) ki muʻa ʻi hono fokotuʻu ʻa e puleʻanga ʻIsilelí ʻi he 1117 K.M., (2) he lolotonga ʻa e taimi ʻo e puleʻanga ʻo ʻIsilelí mo Siutá, (3) he lolotonga ʻa e taimi mei he kamataʻanga ʻo e fakaheeʻi ʻi Pāpiloné ʻo aʻu ki he kakato ʻo e ngaahi tohi ʻo e Konga Tohitapu Hepeluú.
(e) Fakahaaʻi ʻa e taimi ʻo hono tohi ʻa e ngaahi tohi ʻa Paula fekauʻaki mo ʻene ngahi fononga fakamisinalé.
(f) Ko e hā ʻa e toe ngaahi poini mahuʻinga kehe ʻokú ke fakatokangaʻi fekauʻaki mo e taimi ʻo hono tohi ʻo e ngaahi tohi kehe ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané?
(h) Fakafelāveʻi ʻa e faʻahinga ko ʻení ki he niʻihi ʻo e ngaahi meʻa tuʻu-ki-muʻa ʻi he hisitōlia ʻo e Tohitapú, fakahā pe naʻa nau moʻui ki muʻa pe ki mui ʻi he meʻa naʻe hokó, pe fakafekauʻaki kinautolu mo e faʻahinga kehe naʻa nau moʻui he taimi tatau: Semi, Sāmiuela, Mētuisela, Lote, Tuʻi Saula, Tēvita, Siope, Tuʻi Hōsea ʻo ʻIsilelí, Solomone, ʻĒlone, Tuʻi Setekaia ʻo Siutá.
(i) Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa tuʻu-ki-muʻa naʻe hoko ʻi he lolotonga ʻa e moʻui ʻa (1) Noa, (2) ʻĒpalahame, (3) Mōsesé?
(k) Fakahoa ʻa e ngaahi ʻaho ko ʻení (K.M.) ki he ngaahi meʻa tuʻu-ki-muʻa naʻe hoko ʻoku fakahokohoko ʻi laló: 4026, 2370, 1943, 1513, 1473, 1117, 997, 740, 607, 539, 537, 455.
Fakatupu ʻo ʻĀtamá
Fai ʻa e fuakava Lao ʻi Sainaí
Fakaʻauha ʻa Selusalemá
Foki ʻa e kau Siú ki Selusalema hili ʻa e tuʻutuʻuni ʻa Kōlesí
Kamata hono tohi ʻa e Tohitapu fakamānavaʻí
Kamata ʻa e Lōmakí
Tō ʻa Pāpilone ki he kau Mītiá mo e kau Pēsiá
Pani ʻa e ʻuluaki tuʻi ʻo ʻIsilelí
Kolosi ʻa ʻĒpalahame ʻi ʻIufaletesí; fakapapauʻi ʻa e fuakava ʻia ʻĒpalahamé
Mavaeua ʻa e puleʻanga ʻIsilelí mo Siutá
Puleʻi ʻa e puleʻanga fakatokelaú ʻe ʻAsīlia
Toe langa ʻo e ʻā ʻo Selusalemá ʻe Nehemaia
Fakahaofi ʻa e kau ʻIsilelí mei ʻIsipite
Taki ʻe Siosiua ʻa ʻIsileli ki Kēnani
Ngata ʻa e taʻu ʻe 70 hono fakalala ʻo Selusalemá
[Saati ʻi he peesi 32]
TĒPILE ʻO E NGAAHI TOHI ʻO E TOHITAPÚ
(Ko e ngaahi ʻaho ʻe niʻihi [mo e ngaahi feituʻu naʻe tohi aí] ʻoku ʻikai pau. Ko e fakaʻilonga h. ʻoku ʻuhinga ki he “hili”; m., “ki muʻa”; mo e n., “nai.”)
Ngaahi Tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú Ki Muʻa ʻi Hotau Kuongá (K.M.)
Hingoa Ko e Feituʻu Naʻe Kakato Vahaʻa
ʻo e Tohí Tokotaha-Tohí Tohi Aí Hono Tohí Taimí
Senesi Mōsese Toafá 1513 “I he
kamataʻanga”
ki he 1657
Ekisoto Mōsese Toafá 1512 1657-1512
Livitiko Mōsese Toafá 1512 Māhina ʻe 1
(1512)Nomipa Mōsese Toafá/
Tokalelei ʻo
Mōapé 1473 1512-1473
Teutalonome Mōsese Tokalelei ʻo
Mōapé 1473 Māhina ʻe 2
(1473)
Siosiua Siosiua Kēnani 1450 n. 1473-1450 n.
Fakamaau Sāmiuela ʻIsileli 1100 n. 1450 n.-1120 n.
Lute Sāmiuela ʻIsileli 1090 n. Taʻu ʻe 11 ʻo e
pule ʻa e kau fakamāú
1 Samiuela Sāmiuela;
Kata;
Nētane ʻIsileli 1078 n. 1180-1078 n.
2 Samiuela Kata;
Nētane ʻIsileli 1040 n. 1077–1040 n.
1 mo e 2 Tuʻi Selemaia Siuta/ʻIsipite 580 1040-580 n.
1 mo e
2 Kalonikali ʻĒsela Selusalema (?) 460 n. Hili
1 Kal. 9:44, 1077-537
Esela ʻĒsela Selusalema 460 n. 537–467 n.
Nehemaia Nehemaia Selusalema h. 443 456–h. 443
Eseta Motekiai Sūsani,
ʻĪlami 475 n. 493–475 n.
Siope Mōsese Toafá 1473 n. Laka hake he taʻu
ʻe 140 ʻi he
vahaʻa ʻo e
1657 mo e 1473
Sāme Tēvita mo e
niʻihi kehe 460 n.
Palovepi Solomone;
ʻAuka;
Lēmiueli Selusalema 717 n.
Koheleti Solomone Selusalema m. 1000
Hiva o e Hiva Solomone Selusalema 1020 n.
Aisea ʻAisea Selusalema h. 732 778 n.–h. 732
Selemaia Selemaia Siuta/ʻIsipite 580 647-580
Tangilaulau Selemaia Ofi ki
Selusalema 607
Isikeli ʻIsikeli Pāpilone 591 n. 613–591 n.
Taniela Taniela Pāpilone 536 n. 618–536 n.
Hosea Hōsea Samēlia
(Vahefonua) h. 745 m. 804–h. 745
Sioeli Sioeli Siuta 820 n. (?)
Emosi ʻĒmosi Siuta 804 n.
Opataia ʻŌpataia 607 n.
Siona Siona 844 n.
Maika Maika Siuta m. 717 777 n.-717
Nehumi Nēhumi Siuta m. 632
Hapakuke Hapakuke Siuta 628 n. (?)
Sefanaia Sēfanaia Siuta m. 648
Hakeai Hākeai Selusalema 520 ʻAho ʻe 112 (520)
Sakalaia Sākalaia Selusalema 518 520-518
Malakai Malakai Selusalema h. 443
Ngaahi Tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisí Naʻe Tohi he Lolotonga Hotau Kuongá (T.S.)
Hingoa Ko e Feituʻu Naʻe Kakato Vahaʻa
ʻo e Tohí Tokotaha-Tohí Tohi Aí Hono Tohí Taimí
Mātiu Mātiu Pālesitaine 41 n. 2 K.M.–33 T.S.
Maake Maʻake Loma 60-65 n. 29-33 T.S.
Luke Luke Sesalia 56-58 n. 3 K.M.–33 T.S.
Sione ʻApositolo Sione ʻEfesō, Hili ʻa e talateú,
pe ofi ai 98 n. 29-33 T.S.
Ngāue Luke Loma 61 n. 33–61 T.S. n.
Loma Paula Kolinitō 56 n.
1 Kolinito Paula ʻEfesō 55 n.
2 Kolinito Paula Masitōnia 55 n.
Kaletia Paula Kolinitō pe
ʻAniteoke
Sīlia 50-52 n.
Efeso Paula Loma 60-61 n.
Filipai Paula Loma 60-61 n.
Kolose Paula Loma 60-61 n.
1 Tesalonaika Paula Kolinitō 50 n.
2 Tesalonaika Paula Kolinitō 51 n.
1 Timote Paula Masitōnia 61-64 n.
2 Timote Paula Loma 65 n.
Taitusi Paula Masitōnia (?) 61-64 n.
Filimone Paula Loma 60-61 n.
Hepelu Paula Loma 61 n.
Semisi Sēmisi
(tokoua ʻo Sīsū) Selusalema m. 62
1 Pita Pita Pāpilone 62-64 n.
2 Pita Pita Pāpilone (?) 64 n.
1 Sione ʻApositolo Sione ʻEfesō,
pe ofi ai 98 n.
2 Sione ʻApositolo Sione ʻEfesō,
pe ofi ai 98 n.
3 Sione ʻApositolo Sione ʻEfesō,
pe ofi ai 98 n.
Siutasi Siutasi
(tokoua ʻo Sīsū) Pālesitaine (?) 65 n.
Fakahā ʻApositolo Sione Pātimosi 96 n.