Ako Fika 5—Ko e Konga Tohi Faka-Hepelū ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Māʻoniʻoní
Ko e founga ʻo hono hiki tatau ʻa e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, ʻi hono tuʻunga ko e konga ʻo e Folofola fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá, ʻo fakatolonga mai ko e konga tohi kakato, pea fakahoko mai ia ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni.
1. (a) ʻOku anga-fēfē ʻa e kehe ʻa e ‘ngaahi folofola ʻa Sihová’ mei he ngaahi koloa kehe ʻo e kuohilí? (e) Ko e hā ʻa e ongo fehuʻi ʻoku malanga hake fekauʻaki mo hono fakatolonga mai ʻa e Folofola ʻa e ʻOtuá?
KO E ‘ngaahi folofola ʻa Sihova’ naʻe fakatolonga ʻi hono hikí ʻoku lava ke fakatatau nai ia ki he ngaahi vai ʻo e moʻoní ʻoku tānaki ʻi ha tauhiʻanga vai lahi fakaʻulia ʻo e ngaahi fakamatala fakamānavaʻi. He houngaʻia lahi ē ʻoku lava ke tau maʻu koeʻuhi ʻi he kotoa ʻo e vahaʻa taimi ʻo e ngaahi fetuʻutaki fakahēvani ko ʻení, naʻe fakatupunga ai ʻe Sihova ʻa e “ngaahi vai” ko ʻení ke fakatahatahaʻi fakataha koeʻuhi ke hoko ko ha matavai taʻealamaha ʻo e fakamatala foaki-moʻui! Ko e ngaahi koloa kehe ʻo e kuohilí, hangē ko e ngaahi kalauni fakatuʻi, ngaahi koloa tukufakaholo, mo e ngaahi maka fakamanatu ʻo e kau tangatá, kuo mole e lanú, popo, pe movete ʻi he ʻalu ʻa e taimí, ka ko e ngaahi folofola hangē ha koloá ʻa hotau ʻOtuá ʻe tolonga ia ʻo taʻengata. (Ai. 40:8) Kae kehe, ʻoku malanga hake ʻa e ongo fehuʻi, pe naʻe ʻuliʻi nai ʻa e ngaahi vai ko ʻeni ʻo e moʻuí ʻi he hili hono ʻave kinautolu ki he fuʻu tauhiʻanga vaí. Kuo nau kei tuʻu taʻehuʻi ai pē? Kuo fakahoko totonu mai kinautolu mei he ngaahi konga tohi ʻo e muʻaki leá, ʻaki ha ola ko e meʻa ko ia ʻoku ala maʻu ki he kakai ʻo e ngaahi lea kotoa pē ʻi he māmaní he ʻaho ní ʻoku alafalalaʻanga? Te tau ʻilo ko ha ako fakatupu fiefia ia ke sivisiviʻi ʻa e konga ʻo e fuʻu tauhiʻanga vai ko ʻeni ʻoku ʻiloa ko e konga tohi faka-Hepeluú, ʻo fakatokangaʻi ʻa e tokanga naʻe fai ki ai ke fakatolonga mai ʻene totonú, fakataha mo e ngaahi tokonaki fakaofo naʻe fai ki hono fakahoko mai mo ʻai ke ala maʻu ʻe he ngaahi puleʻanga kotoa pē ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá fakafou ʻi he ngaahi fakalea mo e ngaahi liliu lea foʻou.
2. Naʻe anga-fēfē hono fakatolonga mai ʻa e ngaahi tohi fakamānavaʻí ki he ʻaho ʻo ʻĒselá?
2 Ko e ngaahi muʻaki fakamatala ʻi he lea faka-Hepeluú mo e faka-Alameá naʻe hiki ia ʻe he kau sekelitali fakaetangata ʻa e ʻOtuá, meia Mōsese ʻi he 1513 K.M. ʻo aʻu mai ki he taimi nounou pē ʻi he hili ʻa e 443 K.M. Ko e meʻa ʻoku fai ʻa e ʻilo ki ai ʻi he ʻaho ní, ʻoku ʻikai ke kei ʻi ai he taimí ni ha taha ʻo e ngaahi muʻaki ngaahi tatau tohinima ko ʻení. Kae kehe, naʻe fai mei he kamataʻangá, ʻa e tokanga lahi ki hono fakatolonga mai ʻa e ngaahi tatau tohinima fakamānavaʻí, ʻo kau ai ʻa e ngaahi tatau ʻo kinautolu ne fakamafaiʻí. ʻI he 642 K.M. nai, ʻi he taimi ʻo Tuʻi Siosaiá, ko e “puka ʻo e lao” ʻa Mōsesé, ʻoku ʻikai ha toe veiveiua ko e muʻaki tataú, ne ʻilo ia naʻe tauhi ʻi he fale ʻo Sihová. Kuo fakatolonga totonu mai ia ʻo aʻu ki he taimi ko ʻení ʻi he taʻu ʻe 871. Naʻe fakahāhā ʻe he tokotaha-tohi Tohitapu ko Selemaiá ha mahuʻingaʻia lahi pehē ʻi he meʻa ko ʻeni naʻe ʻiló ʻo ne hiki ai ha lēkooti ʻo ia ʻi he 2 Tuʻi 22:8-10, pea ʻi he taʻu 460 K.M. nai, naʻe toe lave ai ʻa ʻĒsela ki he meʻa tatau. (2 Kal. 34:14-18) Naʻá ne mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi meʻá ni, he “ko e sikalaipe poto ia ʻi he Lao ʻa Mosese, ʻa e lao naʻe ʻomi ʻe Sihova ko e ʻOtua ʻo Isileli.” (Esela 7:6) ʻOku ʻikai ha veiveiua naʻe fakaʻatā ʻa ʻĒsela ki he ngaahi takainga tohi kehe ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻa ia naʻe teuteu ʻo aʻu mai ki hono taimí, mahalo pē naʻe kau ai ʻa e ngaahi muʻaki tatau ʻo e niʻihi ʻo e ngaahi tatau tohinima fakamānavaʻí. Ko e moʻoni, ʻoku hangehangē naʻe hoko ʻa ʻĒsela ko e tokotaha-tauhi ia ʻo e ngaahi tatau tohinima fakaʻotuá ʻi hono taimí.—Nehe. 8:1, 2.
KUONGA ʻO E HIKI TATAU MANIUSIKILIPÍ
3. Ko e hā ʻa e fiemaʻu naʻe malanga hake ki ha toe ngaahi tatau ʻo e ngaahi Konga Tohitapú, pea naʻe anga-fēfē hono fakahoko ʻení?
3 Mei he taimi ʻo ʻĒselá ʻo faai mai, naʻe tupulaki ai ʻa e fiemaʻu ʻo e ngaahi tatau ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú. Naʻe ʻikai ke foki kotoa ʻa e kau Siú ki Selusalema mo Pālesitaine ʻi he toe fakafoki ʻi he 537 K.M. pea mo e hili iá. Ka, naʻe kei nofo pē ʻa e laui afe ia ʻi Pāpilone, lolotonga iá naʻe hiki ʻa e niʻihi ia ʻi he ngaahi meʻa fakapisinisi mo e ngaahi ʻuhinga kehe, ʻo iku ai ki hono maʻu kinautolu ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi senitā fakakomēsiale lalahi ʻo e māmani ʻo e kuonga muʻá. Ko e tokolahi ʻo e kau Siú naʻa nau fai ʻa e ngaahi fononga fakapilikimi fakataʻu ʻo foki ki Selusalema ki he ngaahi kātoanga kehekehe ʻi he temipalé, pea nau kau ai ʻi he lotu naʻe fakahoko ʻi he lea faka-Tohitapu faka-Hepeluú. ʻI he taimi ʻo ʻĒselá naʻe ngāueʻaki ai ʻe he kau Siu ʻi he ngaahi fonua lahi mamaʻo ko ʻení ʻa e ngaahi feituʻu faiʻanga fakataha ʻi he feituʻú naʻe ʻiloa ko e ngaahi sinakoké, ʻa ia naʻe fai ai ʻa e ngaahi lautohi mo e ngaahi fetalanoaʻaki ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú.a Koeʻuhi ko e lahi ʻo e ngaahi feituʻu movetevete holo ʻo e lotú, naʻe pau ai ki he kau hiki tataú ke nau ʻai ke lahi ʻaupito ʻa e ngaahi tatau maniusikilipi tohinimá.
4. (a) Ko e hā ʻa e kenisā, pea naʻe ngāueʻaki ia ki he hā? (e) Ko e hā ʻa e meʻa mahuʻinga naʻe maʻu ʻi he taha ʻo e ngaahi kenisaá ʻi he senituli hono 19?
4 Naʻe faʻa ʻi ai maʻu pē ha loki tauhiʻanga koloa ʻi he ngaahi sinakoke ko ʻení naʻe ui ko e kenisā. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻe tuku ʻe he kau Siú ʻi he kenisaá ʻa e ngaahi maniusikilipi naʻe liʻaki ʻa ia naʻe mahaehae pe popo ko ʻene motuʻá, kae fetongi kinautolu ʻaki ʻa e ngaahi tatau foʻou ki hono ngāueʻaki ʻi he taimi ko iá ʻi he sinakoké. Mei he taimi ki he taimi, ko e ngaahi meʻa ko ia ʻi he kenisaá naʻe tanu fakaeouau ia ʻi he kelekelé, koeʻuhi ko e konga tohí—naʻe ʻi ai ʻa e huafa māʻoniʻoni ʻo Sihová—ke ʻoua nai ʻe hoko ʻo ʻikai fakatoputapuʻi. ʻI he faai mai ʻa e ngaahi senitulí, naʻe mole atu ai ʻa e laui afe ʻo e ngaahi maniusikilipi motuʻa ʻo e Tohitapu Faka-Hepeluú mei hono ngāueʻakí ʻi he founga ko ʻení. Kae kehe, ko e kenisā tauhiʻanga koloa lelei ʻo e sinakoke ʻi Kailo Motuʻá naʻe hao ia mei he founga fai ko ʻení, mahalo pē koeʻuhi naʻe holisi malu ia pea ngalo ʻo aʻu mai ki he vaeua ʻo e senituli hono 19. ʻI he 1890, ʻi he taimi naʻe toe fakaleleiʻi ai ʻa e sinakoké, naʻe toe sivisiviʻi ai ʻa e ngaahi meʻa ʻi he kenisaá pea ko hono ngaahi koloá naʻe faai mai pē ʻo fakatau atu pe meʻaʻofa ʻaki. Mei he maʻuʻanga fakamatala ko ʻení, naʻe lahi ʻa e ngaahi maniusikilipi kakato mo e ngaahi kongokonga ʻe laui afe (ʻoku pehē ko e niʻihi mei he senituli hono ono T.S.) naʻe maʻu kinautolu ki he Cambridge University Library mo e ngaahi laipeli kehe ʻo ʻIulope mo ʻAmelika.
5. (a) Ko e hā ʻa e ngaahi maniusikilipi faka-Hepelū he kuonga muʻá kuo lisi fakahokohoko he taimi ní, pea ko e hā honau motuʻá? (e) Ko e hā ʻoku fakahaaʻi mei hono ako kinautolú?
5 ʻI he ʻahó ni, ʻi he ngaahi laipeli kehekehe ʻo e māmaní, kuo fai ai hono lau mo lisi fakahokohoko ʻa e ngaahi maniusikilipi ʻe 6,000 nai ʻo e kotoa pe ngaahi konga ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú. Tuku kehe ki muí ni mai naʻe ʻikai pē ke ʻi ai ha ngaahi maniusikilipi pehē ia (tuku kehe ha ngaahi kongokonga siʻi pē) naʻe motuʻa ange ʻi he senituli hono hongofulu T.S. Pea ʻi he 1947 leva, ʻi he feituʻu ʻo e Tahi Maté, naʻe maʻu ai ha takainga tohi ʻo e tohi ʻa Aiseá, pea ʻi he ngaahi taʻu ki mui mai aí naʻe kamata ke hā mai ai ʻa e toe ngaahi takainga tohi mahuʻinga ʻaupito ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻi he ngaahi ʻana ʻi he feituʻu ʻo e Tahi Maté ʻi hono maʻu hake ʻa e ngaahi koloa lahi ko e ngaahi maniusikilipi ne puli he meimei taʻu ʻe 1,900. Kuo hanga ʻe he kau poto mataotaó he taimí ni ʻo fakaʻaho ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi meʻá ni ʻo pehē naʻe hiki ia ʻi he ngaahi senituli siʻi fakamuimui K.M. Ko hono ako fakafehoanaki ʻo e ngaahi maniusikilipi ʻe meimei 6,000 ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻokú ne ʻomai ha makatuʻunga lelei ki hono fokotuʻu ʻa e konga tohi faka-Hepeluú mo fakahaaʻi mai ai ʻa e totonu ʻo hono fakahoko mai ʻo e konga tohí.
KO E LEA FAKA-HEPELUÚ
6. (a) Ko e hā ʻa e muʻaki hisitōlia ʻo e lea faka-Hepeluú? (e) Ko e hā naʻe taau ai ʻa Mōsese ke ne tohi ʻa e Senesí?
6 Ko e meʻa ko ia ʻoku ui ʻe he tangatá he ʻahó ni ko e lea faka-Hepeluú, ʻi hono muʻaki faʻungá, ko e lea ia naʻe leaʻaki ʻe ʻĀtama ʻi he ngoue ʻo ʻĪtení. ʻI he ʻuhinga ko ʻení ʻoku lava ai ke lave ki ai ko e lea ia ʻa e tangatá. Ko e lea ia naʻe leaʻaki ʻi he taimi ʻo Noá, neongo ʻa e tupulekina ʻi hono ngaahi foʻi leá. ʻI hono faʻunga tupulaki lahi angé, ko e lea tefito ia naʻe hao mai ʻi hono fakapuputuʻuʻi ko ia ʻe Sihova ʻa e lea ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻi he Taua ʻo Pēpelí. (Sen. 11:1, 7-9) ʻOku kau ʻa e lea faka-Hepeluú ki he kulupu ʻo e ngaahi lea faka-Semí, ʻa ia ko e ʻulu ia ʻo e fāmili ʻo e ngaahi lea ko iá. ʻOku hā ʻoku fekauʻaki ia mo e lea ʻa Kēnani ʻi he taimi ʻo ʻĒpalahamé, pea mei honau vaʻa lea faka-Hepeluú, naʻe faʻu ai ʻe he kau Kēnaní ʻa e ngaahi lea fakafeituʻu kehekehe. ʻI he Aisea 19:18 ʻoku lave ai ki ai ko e “lea faka-Kenani.” Ko Mōsese ʻi hono taimí ko ha tokotaha mataotao, naʻe ako ʻo ʻikai ki he poto pē ʻo e kau ʻIsipité ka naʻe toe pehē foki ki he lea faka-Hepelū ʻa ʻene fanga kuí. ʻI he ʻuhinga ko ʻení, naʻá ne ʻi ha tuʻunga ai ke ne lau ʻa e ngaahi fakamatala motuʻa naʻá ne maʻú, pea naʻe tokonaki nai ai ʻe he ngaahi meʻá ni ha makatuʻunga ki he niʻihi ʻo e ngaahi fakamatala naʻá ne lēkooti ʻi he meʻa ko ia ʻoku ʻiloa he taimí ni ko e tohi Tohitapu ʻa Senesí.
7. (a) Ko e hā ʻa e fakalakalaka ki mui ʻo e lea faka-Hepeluú naʻe hokó? (e) Ko e hā naʻe ngāue ki ai ʻa e lea faka-Tohitapu faka-Hepeluú?
7 Ki mui mai ai, ʻi he ngaahi ʻaho ʻo e ngaahi tuʻi Siú, naʻe hoko ai ʻa e lea faka-Hepeluú ʻo ʻiloa ko e “lea faka-Siu.” (2 Tuʻi 18:26, 28) ʻI he taimi ʻo Sīsuú, naʻe leaʻaki ai ʻe he kau Siú ha faʻunga foʻou ange pe lahi ange ʻo e lea faka-Hepeluú, pea naʻe kei hoko ʻeni ki mui mai ko ha lea faka-Hepelū faka-Lāpai. Kae kehe, ʻoku totonu ke fakatokangaʻi, ʻi he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko e lea ko iá ʻoku kei lave ki aí ko e lea “faka-Hepelu,” ʻo ʻikai ko e faka-Alameá. (Sione 5:2; 19:13, 17; Ng. 22:2; Fkh. 9:11) Mei he ngaahi muʻaki taimí, ko e lea faka-Tohitapu faka-Hepeluú ko e lea fakatahatahaʻi ia ʻo e fetuʻutakí, naʻe mahinoʻi ʻe he tokolahi taha ʻo e kau fakamoʻoni ʻa Sihova ki muʻa ʻi he Kalisitiané pea pehē ki he kau fakamoʻoni Kalisitiane ʻo e ʻuluaki senitulí.
8. ʻI hono manatuʻi ʻa e taumuʻa ʻa e ngaahi Konga Tohitapú, ko e hā ʻe lava ke tau fakamālō moʻoni ki aí?
8 Ko e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú naʻe hoko ia ko ha fuʻu tauhiʻanga vai ʻo e ngaahi vai ʻasinisini ʻo e moʻoní, naʻe fetuʻutakiʻaki mo fakatahatahaʻi ʻi he malumalu ʻo e fakamānavaʻi fakaʻotuá. Kae kehe, ko e faʻahinga pē ko ia naʻe malava ke lautohi faka-Hepeluú naʻe malava ke nau maʻu hangatonu ʻa e ngaahi vai ko ʻeni naʻe tokonaki fakaʻotua maí. Naʻe malava fēfē ʻe he kau tangata ʻo e ngaahi puleʻanga lea ʻi he ngaahi lea kehekehé ke nau toe maʻu ha founga ke inu ai ʻa e ngaahi vai ko ʻeni ʻo e moʻoní, ʻo maʻu ai ʻa e tataki fakaʻotuá mo e fakaivifoʻou ki honau soulú? (Fkh. 22:17) Ko e foungá pē taha ko hono liliu mei he lea faka-Hepeluú ki he ngaahi lea kehé, ʻo fakalahi atu ai ʻa e tafe ʻa e vai ʻo e moʻoni fakaʻotuá ki he kotoa ʻo e ngaahi faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku lava ke tau houngaʻia moʻoni kia Sihova ko e ʻOtuá koeʻuhi mei he senituli hono faá pe tolu K.M. nai ʻo aʻu mai ki he taimi lolotongá ni, kuo liliu ai ʻa e ngaahi konga ʻo e Tohitapú ki he ngaahi lea lahi hake ʻi he 1,900. He toki tāpuaki lahi moʻoni kuo fakamoʻoniʻi ʻi he meʻá ni ki he kotoa ʻo e kakai ʻoku hehema totonú, ʻa ia kuo nau malava moʻoni ke maʻu ʻenau “manako” ʻi he ngaahi vai mātuʻaki mahuʻingá ni!—Sāme 1:2; 37:3, 4.
9. (a) Ko e hā ʻa e tuʻunga mafai ki he liliú ʻoku ʻomai tonu ʻe he Tohitapú? (e) Ko e hā ʻa e taumuʻa lelei lahi ange kuo fai ʻe he ngaahi liliu Tohitapu he kuonga muʻá?
9 ʻOku ʻomai ʻe he Tohitapú tonu ʻa e mafai pe fakatonuhia ki hono liliu ʻa hono konga tohí ki he ngaahi lea kehé? Ko e moʻoni ʻoku pehē! Ko e folofola ʻa e ʻOtuá ki ʻIsilelí, “Mou fiefia, ʻa e ngaahi puleʻanga, fakataha mo hoʻona kakai,” pea ko e fekau fakaekikite ʻa Sīsū ki he kau Kalisitiané, “ʻE ʻoua ke fanongonongo ki mamani katoa ʻa e ongoongolelei ko eni ʻo e puleʻanga, ke ai ha fakamatala ki he ngāhi kakai kotoa pe,” kuo pau ke fakahoko ia. Ke fakahoko ʻa e meʻá ni, ʻoku fiemaʻu hano liliu lea ʻo e ngaahi Konga Tohitapú. ʻI he vakai atu ki mui ʻi he meimei senituli lahi hake he 24 ʻo e liliu Tohitapú, ʻoku hā mahino naʻe ō fakataha mo e ngāué ni ʻa e tāpuaki ʻa Sihová. ʻIkai ko ia pē, ko e ngaahi liliu motuʻa ʻo e Tohitapú ʻa ia kuo hao mai ʻi he faʻunga maniusikilipí kuo toe hoko ia ke fakapapauʻi ai ʻa e tuʻunga māʻolunga ʻo e totonu fakaekongatohi ʻo e tauhiʻanga faka-Hepelū ʻo e moʻoní.—Teu. 32:43; Mt. 24:14.
NGAAHI LILIU LEA MOTUʻA TAHÁ
10. (a) Ko e hā ʻa e Penitātusi Samēliá, pea ko e hā ʻoku ʻaonga ai ia kiate kitautolu he ʻaho ní? (e) ʻOmai ha fakatātā ʻo hono ngāueʻaki ʻo e Penitātusi Samēliá ʻi he New World Translation.
10 Ko e Penitātusi Faka-Samēliá. Talu pē mei he muʻaki ngaahi taimí mo e ʻi ai ʻa e liliu ko ia ʻoku ʻiloa ko e Penitātusi Faka-Samēliá, ʻa ia, ʻo hangē ko ia ʻoku fakahuʻuhuʻunga ki ai ʻa e hingoá, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi ʻuluaki tohi pē ʻe nima ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú. Ko hono moʻoní ko ha liliu ia ʻo e konga tohi faka-Hepeluú ki he tohinima faka-Samēliá, naʻe tupulaki mei he tohinima faka-Hepelū motuʻá. ʻOkú ne tokonaki mai ha fakahinohino ʻaonga ki he konga tohi faka-Hepelū ʻo e taimi ko iá. Ko e liliu ko ʻení naʻe fai ia ʻe he kau Samēliá—ko e ngaahi hako ʻo e faʻahinga naʻe toe ʻi Samēlia ʻi he hili hono ikunaʻi ʻo e puleʻanga matakali ʻe hongofulu ʻo ʻIsilelí ʻi he 740 K.M. pea mo e faʻahinga naʻe ʻomai ʻe he kau ʻAsīliá ʻi he taimi ko iá. Naʻe fakatahaʻi ʻe he kau Samēliá ʻa e lotu ʻa ʻIsilelí mo ʻenau lotu ko ia ki honau ngaahi ʻotua panganí, pea naʻa nau tali ʻa e Penitātusí. ʻOku pehē naʻa nau faʻu ʻenau ngaahi tatau naʻe hikí ʻi he senituli nai hono fā K.M., neongo ʻoku fokotuʻu mai ʻe he kau poto mataotao ia ʻe niʻihi naʻe ʻi mui pē ia nai ʻi he senituli hono ua K.M. ʻI heʻenau lau hono konga tohí, ko hono moʻoní, naʻa nau puʻaki faka-Hepelū. Neongo ko e konga tohí ʻoku ʻi ai ʻa e fanga kiʻi faikehekehe ai ʻe 6,000 nai mei he konga tohi faka-Hepeluú, ko e konga lahi ʻo kinautolu ko e fanga kiʻi meʻa iiki pē. Ko e konga siʻi ʻo e ngaahi tatau maniusikilipi ʻoku kei maʻú ʻoku nau motuʻa ange ʻi he senituli hono 13 K.M. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi lave ʻe niʻihi ʻoku fai ki he Penitātusi Faka-Samēliá ʻi he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻo e New World Translation.b
11. Ko e hā ʻa e ngaahi Tākumú, pea ko e hā honau ʻaonga ʻi he fekauʻaki mo e konga tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú?
11 Ko e Ngaahi Tākumu Faka-Alameá. Ko e foʻi lea faka-Alamea ki he “fakatonuleá” pe “liliu ke fakaʻuhingá” ko e targum. Mei he taimi ʻo Nehemaiá ʻo faai mai, naʻe hoko ai ʻa e lea faka-Alameá ʻo ngāueʻaki ko e lea anga-maheni ia ʻa e tokolahi ʻo e kau Siu naʻe nofo ʻi he vahefonua ʻo Pēsiá, pea ko ia ai naʻe fiemaʻu ke ō fakataha ʻa e lautohi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú mo e ngaahi liliu ki he lea ko iá. ʻOku hangehangē naʻe kamata honau faʻunga fakaʻosi lolotongá ʻo ʻikai ke ʻi muʻa ange he senituli nai hono nima T.S. Neongo ko e ngaahi liliu fakaʻuhinga pē kinautolu ʻo e konga tohi faka-Hepeluú, pea ʻoku ʻikai ko e liliu totonu, ʻoku nau ʻomai ha ʻātakai lelei ki he konga tohí pea ʻomai ʻa e tokoni ki hono fakapapauʻi ha ngaahi konga faingataʻa ʻe niʻihi. ʻOku fai ʻa e ngaahi toutou lave ki he ngaahi Tākumú ʻi he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻi he New World Translation.c
12. Ko e hā ʻa e Septuagint, pea ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga aí?
12 Ko e Septuagint Faka-Kalisí. Ko e mahuʻinga taha ʻo e ngaahi muʻaki liliu ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú, pea ko e ʻuluaki liliu tohinima moʻoni ia mei he faka-Hepeluú, ko e Septuagint Faka-Kalisí (ʻoku ʻuhingá, ko e “Fitungofulu”). Naʻe kamata ʻa hono liliú ʻi he 280 K.M. nai, ʻo fakatatau ki he talatukufakaholó, ʻe he kau poto mataotao Siu ʻe toko 72 ʻo ʻAlekisanitulia, ʻIsipite. Ki mui mai, naʻe hoko ai ʻi ha faʻahinga founga ʻo ngāueʻaki ai ʻa e mataʻifika 70, pea naʻe ui ai ʻa e liliu ko iá ko e Septuagint. ʻOku hā mahino naʻe kakato ia ʻi ha taimi ʻi he senituli hono ua K.M. Naʻe hoko ia ko e Konga Tohitapu maʻá e kau Siu lea faka-Kalisí pea naʻe ngāueʻaki lahi ia ʻo aʻu mai ki he taimi ʻo Sīsū mo ʻene kau ʻapositoló. ʻI he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko e lahi taha ʻo e ngaahi hiki lea fakahangatonu ʻe 320 aí pea mo e fakatahaʻi fakakātoa ʻo e ngaahi hiki lea nai ki ai ʻe 890 mo e ngaahi lave ki he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻoku makatuʻunga ia ʻi he Septuagint.
13. Ko e hā ʻa e ngaahi kongokonga mahuʻinga ʻo e Septuagint kuo aʻu mai ki he ʻahó ni, pea ko e hā honau mahuʻingá?
13 ʻOku kei ala maʻu ke ako he ʻahó ni ha ngaahi kongokonga lahi ʻo e Septuagint naʻe tohi ʻi he pepailó. ʻOku nau mahuʻinga ʻaupito koeʻuhi ʻoku nau kau ki he muʻaki ngaahi taimi ʻo e Kalisitiané, pea neongo ko e meimei ngaahi veesi pe ngaahi vahe siʻisiʻi pē, ʻoku nau tokoni ʻi hono fakafuofuaʻi ʻa e konga tohi ʻo e Septuagint. Ko e tātānakiʻanga Pepailo Fouad 266 naʻe maʻu ia ʻi ʻIsipite pea kuo ʻiloʻi ʻoku kau ia ki he ʻuluaki senituli K.M. ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi konga ʻo e tohi ʻa Senesí mo e Teutalonomé. ʻI he ngaahi kongokonga ʻo e Senesí, ʻoku ʻikai ke hā ai ʻa e huafa fakaʻotuá koeʻuhi ko e ʻikai kakato hono fakatolonga maí. Kae kehe, ʻi he tohi ʻa Teutalonomé, ʻoku hā ia ai ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe, ʻo tohi ʻi he ngaahi mataʻitohi faka-Hepelū tapafā ʻi loto ʻi he konga tohi faka-Kalisí.d ʻOku ʻi ai ʻa e ngaahi pepailo ʻoku fakaʻaho ia ʻo aʻu ki he senituli hono fā T.S. nai, ʻi he taimi naʻe kamata ke ngāueʻaki ai ʻa e kiliʻimanu tolonga angé, ko ha lauʻi kiliʻimanu manifi naʻe faʻa ngaohi mei he kili ʻo e ʻuhikiʻi pulu, lami, pe kosi, ki hono tohi ʻo e ngaahi maniusikilipí.
14. (a) Ko e hā ʻoku fakamoʻoniʻi ʻe ʻOliseni fekauʻaki mo e Septuagint? (e) Naʻe fai ʻa e alanoa ʻo liliu ʻa e Septuagint ʻanefē pea naʻe anga-fēfē? (f) Ko e hā ʻa e fakamoʻoni kuo pau naʻe fai ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ʻi hono ngāueʻaki ʻo e Septuagint?
14 Ko e meʻa fakatupu tokangá he ko e huafa fakaʻotuá, ʻi he faʻunga ʻo e Tetakalamatoní, ʻoku toe hā ia ʻi he Septuagint ʻo e Hexapla kōlomu-ono ʻa ʻOlisení, naʻe kakato ʻi he 245 T.S. nai. ʻI he fakamatala ki he Sāme 2:2, naʻe tohi ʻa ʻOliseni fekauʻaki mo e Septuagint: “ʻI he ngaahi maniusikilipi tonu tahá ʻoku hā ai KO E HUAFÁ ʻi he ngaahi mataʻitohi faka-Hepeluú, ka ʻoku teʻeki ai ʻi he [ngaahi mataʻitohi] faka-Hepelū ʻo e ʻaho ní, ka ʻi he ngaahi mataʻitohi motuʻa tahá.”e ʻOku hā ʻa e fakamoʻoni ʻo fakaʻosiʻaki ko e Septuagint naʻe fai ʻa e alanoa ki ai ʻo liliu ʻi he muʻaki taimí pē, ʻo fetongiʻaki ʻa e Tetakalamatoní ʻa e Kyʹri·os (ʻEiki) mo e The·osʹ (ʻOtua). Koeʻuhi naʻe ngāueʻaki ʻe he muʻaki kau Kalisitiané ʻa e ngaahi maniusikilipi naʻe ʻi ai ʻa e huafa fakaʻotuá, ʻoku ʻikai lava ke fakamahalo atu naʻa nau muimui ki he talatukufakaholo faka-Siú ʻi he ʻikai te nau puʻaki “KO E HUAFÁ” he lolotonga ʻenau ngāue fakafaifekaú. Kuo pau pē naʻa nau malava ke faifakamoʻoni ki he huafa ʻo Sihová ʻo fakahangatonu mei he Septuagint Faka-Kalisí.
15. (a) ʻI hono ngāueʻaki ʻa e saati ʻi he peesi 16, fakamatalaʻi ʻa e ngaahi maniusikilipi kiliʻimanu mo e leta ʻo e Septuagint. (e) Ko e hā ʻa e lave ʻoku fai ʻe he New World Translation ki he ngaahi meʻá ni?
15 ʻOku lauingeau ʻa e ngaahi maniusikilipi kiliʻimanu mo e leta ʻo e Septuagint Faka-Kalisí ʻoku kei maʻu. Ko ha niʻihi kinautolu, ʻa ia naʻe faʻu ia ʻi he vahaʻa ʻo e senituli hono fā T.S. pea mo e senituli hono hiva T.S., ʻoku mahuʻinga koeʻuhi ko e ngaahi konga lalahi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻoku nau fāluté. ʻOku ʻiloa kinautolu ko e ʻanisialé koeʻuhi ʻoku tohiʻi mata lalahi mataʻitohi lahi fakakātoa kinautolu, ʻo mavahevahe. Ko e toengá leva ʻoku ui ia ko e mainasikiale koeʻuhi ʻoku tohiʻi mataʻitohi iiki ange, ʻi he founga tohinima fepikitaki. Ko e ngaahi maniusikilipi mainasikialé pe tohinima fepikitakí naʻe kei manakoa ia mei he senituli hono hivá ʻo aʻu mai ki he kamataʻanga ʻo e paaki tohí. Ko e ngaahi maniusikilipi ʻanisiale tuʻu-ki-muʻa ʻo e senituli hono faá mo hono nimá, ʻa ia, ko e Vatican Fika 1209, ko e Sinaitic, pea mo e Alexandrine, kātoa kinautolú ʻoku nau maʻu ʻa e Septuagint Faka-Kalisí fakataha mo e fanga kiʻi faikehekehe iiki ʻe niʻihi. ʻOku fai ʻa e toutou lave ki he Septuagint ʻi he ngaahi fakamatala ʻi lalo mo e ngaahi poupou ʻi he New World Translation.f
16. (a) Ko e hā ʻa e Vulgate Latiná, pea ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai iá? (e) ʻOmai ha fakatātā ʻo e lave ki ai ʻa e New World Translation.
16 Ko e Vulgate Faka-Latiná. Ko e liliu ko ʻení kuo hoko ia ko e konga tohi tefito naʻe ngāueʻaki ʻe ha kau liliu Katolika tokolahi ʻi hono faʻu ʻa e ngaahi liliu kehe ʻi he ngaahi lea lahi ʻo Puleʻanga-Haʻa-Kalisitiane Faka-Hihifó. Naʻe anga-fēfē ʻa e tupu mai ʻa e Vulgate? Ko e foʻi lea faka-Latina ko e vulgatus ʻoku ʻuhingá ki he “anga-maheni, ʻa ia ʻoku manakoa.” ʻI he taimi naʻe fuofua faʻu ai ʻa e Vulgate, naʻe ʻai ia ʻi he lea faka-Latina anga-maheni, pe manakoa, ʻo e taimi ko iá koeʻuhi ke malava ʻo mahinoʻingofua ʻe he kakai lāuvale ʻo e ʻEmipaea Loma Faka-Hihifó. Ko e poto mataotao ko ia ko Selome, ʻa ia naʻá ne fai ʻa e liliu ko ʻení, naʻá ne fai ki muʻa ha ongo fakaleleiʻi ʻo e ngaahi Sāme Faka-Latina Motuʻá, ʻi he fakahoa ki he Septuagint Faka-Kalisí. Kae kehe, ko ʻene liliu ʻa e Tohitapu Vulikeití naʻe fai fakahangatonu ia mei he ongo muʻaki lea faka-Hepeluú mo e faka-Kalisí pea naʻe ʻikai ai ko ha liliu ia ʻo ha liliu. Naʻe ngāue ʻa Selome ki heʻene liliu faka-Latiná mei he lea faka-Hepelū mei he 390 T.S. nai ki he 405 T.S. Lolotonga ko e tohí kakato naʻe kau ai ʻa e ngaahi tohi Fakaʻapokalifá, ʻa ia ʻi he aʻu mai ki he taimi ko ʻení naʻe ʻi he ngaahi tatau ia ʻo e Septuagint, naʻe fakafaikehekeheʻi mahino ʻe Selome ʻa e ngaahi tohi naʻe tonu ke kau ki aí mo ia naʻe ʻikaí. ʻOku tuʻo lahi ʻa e lave ʻa e New World Translation ki he Vulgate ʻa Selomé ʻi hono ngaahi fakamatala ʻi laló.g
KO E NGAAHI KONGA TOHI LEA FAKA-HEPELUÚ
17. Ko hai ʻa e kau sikalaipé, pe Sofelimí, pea naʻe fakahalaiaʻi kinautolu ʻe Sīsū ki he hā?
17 Ko e Sofelimí. Ko e kau tangata ko ia naʻa nau hiki ʻa e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻo kamata ʻi he ngaahi ʻaho ʻo ʻĒselá pea hokohoko mai ʻo aʻu ki he taimi ʻo Sīsuú, naʻe ui ko e kau sikalaipe, pe Sofelimi. ʻI he faai mai ʻa e taimí, naʻa nau kamata ke fai tauʻatāina ha ngaahi liliu fakaekongatohi. Ko hono moʻoní, naʻe fakahalaiaʻi fakahangatonu ʻe Sīsū tonu ʻa e faʻahinga ko ʻeni naʻe lau ko e kau tauhi ʻo e Laó koeʻuhi ko ʻenau ʻai kiate kinautolu ʻa e ngaahi mafai naʻe ʻikai ʻanautolú.—Mt. 23:2, 13.
18. (a) Ko hai ʻa e kau Masoletí, pea ko e hā ʻa e ngaahi fakamatala mahuʻinga kuo nau fai ki he konga tohi faka-Hepeluú? (e) Ko e hā ha ngaahi fakatātā ʻo e ngaahi fakatonutonu ʻa e kau Sofelimí, hangē ko ia ʻoku fakamatalaʻi ʻi he New World Translation?
18 Ko e Fakaeʻa ʻe he Masolá ʻa e Ngaahi Liliukeheʻí. Ko e kau fetongi fakaesikalaipe ʻo e Sofelimí ʻi he ngaahi senituli hili ʻa Kalaisí naʻa nau hoko ʻo ʻiloa ko e kau Masoleti. Naʻe fakatokangaʻi ʻe he faʻahingá ni ʻa e ngaahi liliukeheʻi naʻe fai ʻe he kau Sofelimí ki muʻá, ʻo hiki kinautolu ʻi he tafaʻakí pe ʻi he ngataʻanga ʻo e konga tohi faka-Hepeluú. Naʻe hoko ʻa e ngaahi fakamatala ko ʻeni ʻi he tafaʻakí ʻo ʻiloa ko e Masola. Naʻe fakahokohoko ʻe he Masolá ʻa e ngaahi poini ngali kehe fau ʻe 15 ʻo e Sofelimí, ʻa ia ko e ngaahi foʻi lea pe kupuʻi lea ʻe 15 ʻi he konga tohi faka-Hepeluú naʻe fakaʻilongaʻiʻaki ʻa e ngaahi foʻi toti pe ngaahi foʻi kohi. Ko e niʻihi ʻo e ngaahi poini ngali kehe fau ko ʻení ʻoku ʻikai te nau uesia ʻe kinautolu ʻa e liliu faka-Pilitāniá pe fakatonuleá, ka ʻoku uesia ʻe he ngaahi poini kehé ia pea ʻoku mahuʻinga.h Naʻe fakaʻatā ʻe he kau Sofelimí ʻenau manavahē taʻeʻuhinga ki hono puʻaki ʻa e huafa Sihová ke ne tauheleʻi kinautolu ke liliukeheʻi ia ke lau ʼAdho·naiʹ (ʻEiki) ʻi he ngaahi feituʻu ʻe 134 pea ke lau ʼElo·himʹ (ʻOtua) ʻi he ngaahi tuʻunga ʻe niʻihi. ʻOku fakahokohoko ʻe he Masolá ʻa e ngaahi fetongi ko ʻení.i Ko e kau Sofelimí pe muʻaki kau sikalaipé ʻoku toe tukuakiʻi kinautolu ki hono ʻai ʻa e ngaahi fakaleleiʻi (ngaahi fakatonutonu) ʻikai siʻi hifo he 18, fakatatau ki ha fakamatala ʻi he Masolá, neongo ʻoku hā mahino naʻe toe lahi ange ia.j ʻOku mātuʻaki hangehangē naʻe fai ʻa e ngaahi fakaleleiʻí ni ʻi he ngaahi taumuʻa lelei koeʻuhi ʻoku hā ko e muʻaki konga tohí naʻe fakahāhā ai ʻa e taʻefakaʻapaʻapa ki he ʻOtuá pe taʻetokaʻi ʻo ʻene kau fakafofonga ʻi he māmaní.
19. Ko e hā ʻa e konga tohi fakakonisinānite faka-Hepeluú, pea naʻe hoko ʻo fakaleleiʻi hono faʻungá ʻanefē?
19 Ko e Konga Tohi Fakaekonisinānité. Ko e ʻalafapeti faka-Hepeluú ʻoku faʻuʻaki ia ʻa e ngaahi konisinānite ʻe 22, ʻo ʻikai ha ngaahi vauele. ʻI he kamatá, naʻe pau ki he tokotaha lautohí ke ne ʻai ʻa e ngaahi ongo fakavauele mei heʻene ʻilo ʻo e leá. Ko e tohi faka-Hepeluú naʻe hangē ia ha tohinima fakanounoú. Naʻa mo e lea faka-Pilitānia ʻi onopōní ʻoku lahi ai ʻa e ngaahi tuʻunga fakanounou lahi ʻoku ngāueʻaki ʻe he kakaí ʻa ia ko e ngaahi konisinānite pē ʻoku haá. Ko e fakatātaá, ʻoku ʻi ai ʻa e ltd. ko ha fakanounou ia ki he limited. ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻoku kātoi ʻi he lea faka-Hepeluú ha fakaholoholo ʻo e ngaahi foʻi lea ʻoku faʻuʻaki pē ʻa e ngaahi konisinānite pē. Ko ia, ko e “konga tohi fakaekonisinānité” ʻoku ʻuhingá ki he konga tohi faka-Hepeluú ʻi he ʻikai ke ʻi ai ha ngaahi fakaʻilonga vauelé. Ko e konga tohi fakakonisinānite ʻo e ngaahi maniusikilipi faka-Hepeluú naʻe hoko ʻo fokotuʻu maʻu ʻi hono faʻunga ʻi he vahaʻa ʻo e ʻuluaki senitulí mo e senituli hono ua T.S., neongo ko e ngaahi maniusikilipí naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi konga tohi kehekehe, naʻe hokohoko atu ʻene mafolalahiá ʻi ha taimi. Naʻe ʻikai ke kei fai ʻa e ngaahi liliukeheʻí, ʻo ʻikai hangē ko e vahaʻa taimi ki muʻa, ʻo e kau Sofelimí.
20. Ko e hā naʻe fai ʻe he kau Masoletí fekauʻaki mo e konga tohi faka-Hepeluú?
20 Ko e Konga Tohi Faka-Masolá. ʻI he konga hono ua ʻo e ʻuluaki milēniume T.S., ko e kau Masoletí (Faka-Hepeluú, ba·ʽalehʹ ham·ma·soh·rahʹ, ʻoku ʻuhingá “ko e Kau Mataotao ʻo e Talatukufakaholó”) naʻa nau fokotuʻu ha faʻunga ʻo e ngaahi vauelé mo e ngaahi fakaʻilonga fakamamafá. Naʻe hoko ʻeni ko ha tohinima tokoni ʻi he lautohí mo e puʻaki ʻo e ngaahi ongo fakaevauelé, neongo ia ko hono puʻaki ʻoʻona ki muʻá naʻe tukuʻau mai ia ʻi he talatukufakaholo tala ngutú. Naʻe ʻikai ʻaupito fai ʻe he kau Masoletí ia ha ngaahi liliu ʻi he ngaahi konga tohi ko ia naʻa nau ʻomaí ka naʻa nau hiki ʻa e ngaahi fakamatala ʻi he tafaʻaki ʻo e Masolá ʻa ia naʻa nau fakakaukau naʻe feʻungamālié. Naʻa nau fai ʻa e tokanga lahi ke ʻoua te nau faʻiteliha ki he ngaahi konga tohí. Tānaki atu ki ai, ʻi heʻenau Masolá, naʻa nau tohoaki ai ʻa e tokangá ki he ngaahi tuʻunga ngali kehe ʻi he konga tohí pea fai ʻa e fakatonutonu ki hono laú ʻa ia naʻa nau fakakaukau ʻoku fiemaʻú.
21. Ko e hā ʻa e konga tohi faka-Masolá?
21 Ko e ngaahi akoʻanga ʻe tolu ʻa e kau Masoletí naʻa nau kau ʻi hono fakatupulekina ʻa hono fakavauele mo fokotuʻu ʻa e fakaʻilonga fakamamafa ki he konga tohi fakakonisinānité, ʻa ia ko e faka-Pāpilone, faka-Pālesitaine, mo faka-Taipiliō. Ko e konga tohi faka-Hepeluú ʻa ia ʻoku ʻoatu ia he taimí ni ʻi he ngaahi pulusinga kuo pulusi ʻo e Tohitapu faka-Hepeluú ʻoku ʻiloa ia ko e konga tohi faka-Masolá pea ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e fokotuʻutuʻu naʻe ʻomai ʻe he akoʻanga Taipilioó. Ko e fokotuʻutuʻu ko ʻení naʻe faʻu ia ʻe he kau Masoleti ʻo Taipilioó, ko ha kolo ʻi he matātahi fakahihifo ʻo e Tahi ʻo Kālelí. Ko e ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻi he New World Translation ʻoku lave tuʻo lahi ai ki he konga tohi faka-Masolá (ʻi lalo ʻi he fakaʻilonga M) pea ki heʻene ngaahi fakamatala ʻi he tafaʻakí, ko e Masolá (ʻi lalo ʻi he fakaʻilonga Mmargin).k
22. Ko e hā ʻa e maniusikilipi ʻo e tuʻunga ʻo e ngaahi konga tohi faka-Pāpiloné kuo hoko ʻo ala maʻú, pea ʻoku anga-fēfē hono fakahoa ia mo e konga tohi Taipilioó?
22 Naʻe fokotuʻu ʻe he akoʻanga Pālesitainé ʻa e ngaahi fakaʻilonga vauelé ʻi ʻolunga ʻi he ngaahi konisinānité. Ko ha ngaahi maniusikilipi siʻi pehē pē naʻe aʻu mai kiate kitautolú, ʻo hā ai ko e fokotuʻutuʻu ko ʻeni ʻo hono fakavauelé naʻe tamele. Ko e fokotuʻutuʻu faka-Pāpilone ʻo e fokotuʻu fakaʻilonga vauelé naʻe toe fakaʻotu mo ia ʻi ʻolunga. Ko ha maniusikilipi ʻoku fakahaaʻi ai ʻa hono fakaʻilongaʻi faka-Pāpiloné ko e Petersburg Codex ʻa e Kau Palōfitá, ʻo e 916 T.S., naʻe fakatolonga ʻi he St Petersburg Public Library, Lūsia. Ko e maniusikilipi ko ʻení ʻoku ʻi ai ʻa Aisea, Selemaia, Isikeli, mo e kau palōfita “iiki,” fakataha mo e ngaahi fakamatala ʻi he tafaʻakí (Masola). Kuo sivisiviʻi loto-vēkeveke ʻe he kau mataotaó ʻa e maniusikilipi ko ʻení pea fakahoa ia mo e konga tohi Taipilioó. Neongo ʻokú ne ngāueʻaki ʻa e fokotuʻutuʻu fakaʻotu ʻi ʻolunga ʻi hono fakavauelé, ko hono moʻoní, ʻokú ne muimui ʻi he konga tohi Taipilioó ʻi he fekauʻaki mo e konga tohi fakakonisinānité mo hono ngaahi vauelé pea mo e Masolá. ʻOku maʻu ʻe he British Museum ha tatau ʻo e konga tohi faka-Pāpilone ʻo e Penitātusí, ʻa ia kuo ʻiloʻi ʻoku meimei feongoongoi kakato ia mo e konga tohi Taipilioó.
23. Ko e hā ʻa e ʻotu maniusikilipi faka-Hepelū naʻe ʻilo ofi ki he Tahi Maté?
23 Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté. ʻI he 1947 naʻe kamata ai ha kuonga foʻou fakalotomāfana ʻi he hisitōlia ʻo e maniusikilipi faka-Hepeluú. ʻI ha ʻana ʻi Wadi Qumran (Nahal Qumeran), ʻi he feituʻu ʻo e Tahi Maté, naʻe ʻiloʻi ai ʻa e ʻuluaki takainga tohi ʻa Aiseá, fakataha mo e ngaahi takainga tohi kehe faka-Tohitapu mo taʻefakatohitapu. Taimi nounou ʻi he hili iá, naʻe pulusi ha tatau naʻe faitaaʻi ʻo e kotoa ʻo e takainga tohi fakatolonga lelei ko ʻeni ʻa Aiseá (1QIsa) maʻá e kau poto mataotaó ke nau sivisiviʻi. ʻOku lau ko hono motuʻá ʻoku aʻu ki he ngataʻanga ʻo e senituli hono ua K.M. Ko e moʻoni, ko ha meʻa ʻeni ne ʻilo ʻoku faingataʻa ke tui ki ai—ko ha maniusikilipi faka-Hepelū ʻokú ne motuʻa ʻaki ange nai e taʻu ʻe taha afe ʻi he maniusikilipi motuʻa taha ʻoku ʻi ai ʻa ia ʻoku ʻiloa ko e konga tohi faka-Masola ʻa Aiseá!l Naʻe maʻu mei he ngaahi ʻana kehe ʻi Qumran ʻa e ngaahi kongokonga ʻo e ngaahi takainga tohi laka hake ʻi he 170 ʻoku ʻomai ai ʻa e ngaahi konga ʻo e ngaahi tohi kotoa ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú tuku kehe ʻa ʻĒseta. ʻOku kei fai ʻa hono sivisiviʻi ʻo e ngaahi takainga tohi peheé.
24. ʻOku anga-fēfē hono fakahoa ʻa e ngaahi maniusikilipí mo e konga tohi faka-Masolá, pea ko e hā ʻoku ngāueʻaki kinautolu ki ai ʻe he New World Translation?
24 ʻOku fakamatala ha mataotao ʻe taha ko ʻene fakatotoloʻi ʻo e Sāme lōloa 119 ʻi ha Takainga Tohi mahuʻinga Tahi Mate ʻe taha ʻo e ngaahi Sāmé (11QPsa) ʻokú ne fakahaaʻi ai ʻoku meimei felotoi fakafoʻilea kakato ia mo e konga tohi faka-Masola ʻo e Sāme 119. Fekauʻaki mo e Takainga Tohi Sāmé, naʻe pehē ʻe Palōfesa J. A. Sanders: “Ko e lahi taha ʻo e [ngaahi faikehekehé] ko e sipelá pea ʻoku mahuʻinga pē ia ki he kau mataotao ko ia ʻoku nau mahuʻingaʻia ʻi he ngaahi ʻiloʻanga ki hono puʻaki ʻo e lea faka-Hepelū ʻi he kuonga muʻá, mo e ngaahi meʻa peheé.”a Ko e ngaahi fakatātā kehe ʻo e ngaahi maniusikilipi mahuʻinga ko ʻeni ʻo e kuonga muʻá ʻokú ne fakahaaʻi ʻoku ʻikai ha ngaahi faikehekehe lahi ʻi he lahi taha ʻo e ngaahi tuʻungá. Ko e takainga tohi Aiseá ʻiate ia pē, neongo ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e ngaahi faikehekehe ʻi he sipelá pea ʻi he faʻunga fakakalamá, ʻoku ʻikai ke faikehekehe ia fekauʻaki mo e ngaahi poini fakatokāteliné. Ko e takainga tohi ko ʻeni ʻa Aisea kuo pulusí naʻe sivisiviʻi ia fekauʻaki mo hono ngaahi faikehekehé ʻi hono teuteu ko ia ʻo e New World Translation, pea ʻoku fai ʻa e ngaahi lave ki ai.b
25. Ko e hā ʻa e ngaahi konga tohi faka-Hepelū kuo fai ki ai he taimí ni ʻa e lāuleá, pea ko e hā ʻoku fakapapauʻi mai kiate kitautolu ʻi hono sivisiviʻi kinautolú?
25 Ko e laine tefito ʻo hono fakaaʻu mai ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú kuo fai ʻa e lāulea ki ai he taimí ni. Ko e ngaahi meʻa tefitó, ko e Penitātusi Samēliá, ko e Ngaahi Tākumu faka-Alameá, ko e Septuagint faka-Kalisí, ko e konga tohi faka-Hepelū Taipilioó, ko e konga tohi faka-Hepelū Pālesitainé, ko e konga tohi faka-Hepelū faka-Pāpiloné, pea mo e konga tohi Hepelū ʻo e Ngaahi Takainga Tohi Tahi Maté. Ko hono ola ʻo ha sivisiviʻi mo fakahoa ʻa e ngaahi konga tohí ni, ʻoku tau fakapapauʻi ai ko e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú kuo aʻu mai ia kiate kitautolu he ʻahó ni ʻo meimei ʻi he tuʻunga ko ia naʻe ʻuluaki hiki ai kinautolu ʻe he kau sevāniti fakamānavaʻi ʻa e ʻOtuá.
KO E KONGA TOHI FAKA-HEPELŪ KUO FAKALELEIʻÍ
26. (a) Naʻe fakalaka ki muʻa ʻanefē ʻa hono sivisiviʻi lelei ʻo e konga tohi faka-Hepeluú, pea ko e hā ʻa e ngaahi konga tohi tefito kuo pulusí? (e) Kuo anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻo e konga tohi Ginsburg?
26 Ko e pulusinga tefito kuo pulusi ʻo e Tohitapu faka-Hepeluú ʻo aʻu mai ki he senituli hono 19 ko e Tohitapu faka-Lāpai Hono Ua ʻa Jacob ben Chayyim naʻe pulusi ʻi he 1524-1525. Naʻe toki aʻu mai ki he senituli hono 18 ʻa hono kamata ke fakalahi atu ai ʻe he kau mataotaó ʻa hono sivisiviʻi fakalelei ʻo e konga tohi faka-Hepeluú. ʻI he 1776-1780, ʻi Oxford, naʻe pulusi ai ʻe Benjamin Kennicott ʻa e ngaahi liliu kehekehe mei he ngaahi maniusikilipi faka-Hepelū laka hake he 600. Pea ʻi he 1784-1798, ʻi Parma, naʻe pulusi ai ʻe he mataotao ʻĪtali ko J. B. de Rossi ʻa e ngaahi liliu kehekehe ʻo e toe ngaahi maniusikilipi lahi ange laka hake he 800. Naʻe toe faʻu ʻe he mataotao Hepelū ko S. Baer, ʻo Siamané, ha konga tohi tefito. ʻI he ngaahi taimi ki mui mai angé, naʻe līʻoa ai ʻe C. D. Ginsburg ʻa e ngaahi taʻu lahi ki hono faʻu ʻo ha konga tohi tefito kuo sivisviviʻi lelei ʻo e Tohitapu faka-Hepeluú. Naʻe ʻuluaki hā ʻeni ʻi he 1894, mo hano fakaleleiʻi fakaʻosi ʻi he 1926.c Naʻe ngāueʻaki ʻe Joseph Rotherham ʻa e pulusinga ʻo e konga tohi ko ení he 1894 ʻi hono faʻu ʻo ʻene liliu faka-Pilitāniá, The Emphasised Bible, ʻi he 1902, pea ko Palōfesa Max L. Margolis mo hono kaungāngāué naʻa nau ngāueʻaki ʻa e ngaahi konga tohi ʻa Ginsburg mo Baer ʻi hono faʻu ʻo ʻenau liliu ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú ʻi he 1917.
27, 28. (a) Ko e hā ʻa e Biblia Hebraica, pea kuo anga-fēfē hono faʻú? (e) Kuo anga-fēfē hono ngāueʻaki ʻa e konga tohi ko ʻení ʻe he New World Translation?
27 ʻI he 1906 naʻe tukuange mai ai ʻe he mataotao Hepelū ko Rudolf Kittel ʻa e ʻuluaki pulusingá ʻi Siamane (pea ki mui ai, ko ha pulusinga hono ua) ʻo ʻene konga tohi faka-Hepelū kuo fakaleleiʻí naʻe fakakaveinga ko e Biblia Hebraica, pe “Ko e Tohitapu faka-Hepelū.” ʻI he tohi ko ení naʻe tokonaki mai ai ʻe Kittel ha fakamatala fekauʻaki mo e konga tohí fakafou ʻi he ngaahi fakamatala fakalahi ʻi lalo, ʻa ia naʻá ne fakatatau pe fakahoa ai ʻa e ngaahi maniusikilipi faka-Hepelū lahi ko ia ʻo e konga tohi faka-Masola naʻe ala maʻu ʻi he taimi ko iá. Naʻá ne ngāueʻaki ʻa e konga tohi naʻe tali fakalūkufua ʻa Jacob ben Chayyim ko e konga tohi tefitó ia. ʻI he taimi naʻe ala maʻu ai ʻa e ngaahi konga tohi faka-Masola motuʻa mamaʻo ange, mo māʻolunga ʻa Ben Asher, ʻa ia naʻe mafai tefito ʻi he senituli nai hono 10 T.S., naʻe hoko atu ʻa Kittel ke faʻu ha pulusinga hono tolu mātuʻaki kehe ʻo e Biblia Hebraica. Ko e ngāue ko ení naʻe fakakakato ia ʻe hono ngaahi kaungāmeʻá hili ʻa ʻene maté.
28 Ko e pulusinga hono 7, 8, mo hono 9 ʻo e Biblia Hebraica ʻa Kittel (1951-1955), naʻá ne tokonaki mai ʻa e konga tohi tefito naʻe ngāueʻaki ki he konga faka-Hepelū ʻo e New World Translation ʻi he faka-Pilitāniá. Ko ha pulusinga foʻou ʻo e konga tohi Hepeluú, ʻa ia ko e Biblia Hebraica Stuttgartensia, ʻi he taʻu 1977, naʻe ngāueʻaki ia ki hono ʻai ke fakaleleiʻi ʻa e fakamatala ʻoku ʻomai ʻi he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻa e New World Translation naʻe pulusi ʻi he 1984.
29. Ko e hā ʻa e tafaʻaki ʻo e Biblia Hebraica naʻe mahuʻinga tefito ʻi hono toe fakafoki mai ʻa e huafa fakaʻotuá?
29 Ko hono ʻomai ʻe Kittel ʻa e fakamatala ʻo e Masolá ʻi he tafaʻakí, ʻa ia ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi fakakeheʻi lahi fekauʻaki mo e potu tohi ʻa e kau sikalaipe ki muʻa ʻi he Kalisitiané, kuo tokoni ia ki he ngaahi liliu totonu ʻi he New World Translation, ʻo kau ai ʻa ngaahi toe fakafoki mai ʻo e huafa fakaʻotuá, ʻa e Sihová. Ko e malaʻe tupulekina ʻo e fakatotolo faka-Tohitapú ʻoku hokohoko atu ʻa hono ʻai ke ala maʻú ʻi he New World Translation.
30. (a) ʻI hono ngāueʻaki ʻa e saati he peesi 308 ʻo e tohi faka-Pilitānia “All Scripture” ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ki he konga ʻo e Konga Tohitapu Faka-Hepeluú fekauʻaki mo e konga tohi ʻo e New World Translation, fakatotoloʻi ʻa e hisitōlia ʻo e konga tohi faka-Hepeluú ʻo aʻu ki he Biblia Hebraica ʻi hono tuʻunga ko e maʻuʻanga fakamatala tefito ia ʻa e New World Translation. (e) Ko e hā ʻa e niʻihi ʻo e ngaahi maʻuʻanga fakamatala kehe ʻa ia naʻe lave ki ai ʻa e Kōmiti Liliu Tohitapu Māmani Foʻoú?
30 ʻI he peesi 308 ʻo e tohi faka-Pilitānia ko e “All Scripture Is Inspired of God and Beneficial” ʻoku ʻi ai ha saati ʻoku fokotuʻu mai ai ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ki he konga tohi ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepelū ʻi he New World Translation. ʻOku fakahaaʻi nounou ʻe he saatí ni ʻa e tupulekina mai ʻo e konga tohi faka-Hepeluú ʻo taki mai ai ki he Biblia Hebraica ʻa Kittel, ʻa ia ko e maʻuʻanga fakamatala tefito ia naʻe ngāueʻakí. Ko e ngaahi maʻuʻanga fakamatala hono ua naʻe fai ki ai ʻa e sió ʻoku fakahaaʻi ia ʻe he ngaahi laine totitoti hinehiná. ʻOku ʻikai fakataumuʻa ʻeni ia ke fakahaaʻi ʻo pehē ʻi he tuʻunga ʻo e ngaahi liliu pehē hangē ko e Vulgate Latiná mo e Septuagint Kalisí, naʻe fai ʻa e vakai ki ai ʻi he muʻaki ngaahi tohí. Hangē ko e ngaahi tohi fakamānavaʻi faka-Hepeluú tonu, ko e muʻaki ngaahi tatau ʻo e ngaahi liliu ko ʻení ʻoku ʻikai ke ʻi ai he taimí ni. Ko e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ko ʻení naʻe vakai ki ai fakafou ʻi he ngaahi pulusinga alafalalaʻanga ʻo e ngaahi konga tohí, pe mei ha ngaahi liliu falalaʻanga he kuonga muʻá mo e ngaahi fakamatala kuo sivisiviʻi lelei. ʻI he vakai ki he ngaahi maʻuʻanga fakamatala kehekehe ko ʻení, ko e Kōmiti Liliu Tohitapu Māmani Foʻoú naʻa nau malava ke ʻomai ha liliu ala tali mo alafalalaʻanga ʻo e muʻaki Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepelū fakamānavaʻí. ʻOku fakahaaʻi kotoa ʻa e ngaahi maʻuʻanga fakamatala ko ʻení ʻi he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻo e New World Translation.
31. (a) Ko ia, ko e Konga Tohitapu Faka-Hepelū ʻo e New World Translation ko e ola ia ʻo e hā? (e) Ko e hā ʻa e fakamālō mo e ʻamanaki ʻoku tau fakahāhaaʻi aí?
31 Ko ia ai, ko e konga ʻo e Konga Tohitapu Faka-Hepelū ʻo e New World Translation ko e ngāue ia ʻa e fakatotolo tuʻuloa mo e fekumi faka-Tohitapu. ʻOku fokotuʻu ia ʻi ha konga tohi mātuʻaki kakato, ko e ola lelei ia kuo tokonaki mai ʻi hono fakaaʻu totonu mai ʻo e potu tohí. ʻI ha ongo mo e sīpinga ʻoku fakaholomamata, ʻokú ne ʻomai ki he ako Tohitapu fakamātoató ha liliu ʻa ia ʻoku faitotonu mo totonu. He fakamālō ē kia Sihova, ʻa e ʻOtua faifetuʻutakí, ʻi he moʻui mo e ʻomi mālohi ʻa ʻene Folofolá he ʻaho ní! (Hep. 4:12) ʻOfa ke hokohoko atu ʻa e faʻahinga loto-totonú ke langa hake ʻa e tuí fakafou ʻi he ako ʻa e Folofola mahuʻinga ʻa e ʻOtuá pea ueʻi ke fai ʻa e finangalo ʻo Sihová lolotonga ʻa e ngaahi ʻaho mahuʻinga ko ʻení.—2 Pita 1:12, 13.
[Fakamatala ʻi lalo]
a ʻOku ʻikai ke ʻilo ʻa e taimi ia naʻe kamata ai hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi sinakoké. ʻOku fakamahalo pē ki he lolotonga ʻo e fakaheeʻi taʻu ʻe 70 ki Pāpiloné ʻi he ʻikai ko ia ke toe ʻi ai ha temipalé, pe ko e hili pē nai ʻa e taimi siʻi mei he foki mei he fakahēʻí, ʻi he taimi ʻo ʻĒselá.
b Sio ki he “Sam” ʻi he ngaahi fakamatala ʻi lalo, ʻi he Senesi 4:8; Ekisoto 6:2; 7:9; 8:15; mo e Ekisoto 12:40. ʻOku tokoni ʻa e liliu fakamuimui ko ʻení kiate kitautolu ke tau mahinoʻi ai ʻa e Kaletia 3:17.
c Sio ki he “T” ʻi he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻi he Nomipa 24:17; Teutalonome 33:13; mo e Sāme 100:3.
d Reference Bible, ʻapenitiki 1C, “Ko e Huafa Fakaʻotuá ʻi he Ngaahi Liliu Motuʻa Faka-Kalisí.”
e Insight on the Scriptures, Vol. 2, peesi 9.
f ʻOku hiki ʻe he New World Translation ʻa e ngaahi faikehekehe ko ʻení ʻaki ʻa e fakaʻilonga LXXא ki he Sinaitic, LXXA ki he Alexandrine, pea LXXB ki he Vatican. Sio ki he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻi he 1 Tuʻi 14:2 mo e 1 Kalonikali 7:34; 12:19.
g Sio ki he “Vg” ʻi he fakamatala ʻi lalo ʻi he Ekisoto 37:6.
h Reference Bible, ʻapenitiki 2A, “Ngaahi Poini Kehe ʻAupito.”
i Reference Bible, ʻapenitiki 1B, “Ngaahi Liliu Fakaetohi ʻo Kau ki he Huafa Fakaʻotuá.”
j Reference Bible, ʻapenitiki 2B, “Ngaahi Fakaleleiʻi (Ngaahi Fakatonutonu) ʻo e Sofelimí.”
k Sio ki he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻi he Sāme 60:5; 71:20; 100:3; mo e Sāme 119:79.
l Insight on the Scriptures, Vol. 1, peesi 322.
a The Dead Sea Psalms Scroll, 1967, J. A. Sanders, peesi 15.
b Sio ki he “1QIsa” ʻi he ngaahi fakamatala ʻi lalo ʻi he Aisea 7:1; 14:4.
c Sio ki he “Gins.” ʻi he fakamatala ʻi lalo ʻi he Livitiko 11:42.
[Saati ʻi he peesi 15]
(Ki he fakamatala fokotuʻú, sio ki he tohi)
KO HA NGAAHI MANIUSIKILIPI PEPAILO TUʻU-KI-MUʻA
ʻO e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Pepailo Nash
Taimi Senituli hono 2 pe
ko hono ʻuluaki K.M.
Lea Hepelū
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Cambridge, ʻIngilani
Fakafuofua ki he Laine ʻe 24 ʻo e Fekau ʻe Hongofulú
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó mo ha ngaahi veesi ʻo e
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Rylands 458
Fakaʻilonga 957
Taimi Senituli hono 2 K.M.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Manchester, ʻIngilani
Fakafuofua ki he Ngaahi kongokonga ʻo e
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó Teutalonome vahe 23-28
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Fouad 266
Taimi Senituli hono 1 K.M.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Cairo, ʻIsipite
Fakafuofua ki he Ngaahi konga ʻo e Senesí
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó mo e Teutalonomé
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Teu. 18:5; Ng. 3:22; ʻapenitiki 1C
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Takainga Tohi Tahi Mate
ʻa e Livitikó
Fakaʻilonga 4Q LXX Levb
Taimi Senituli hono 1 K.M.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Selusalema, ʻIsileli
Fakafuofua ki he Ngaahi kongokonga ʻo e Livitiko
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Chester Beatty 6
Fakaʻilonga 963
Taimi Senituli hono 2 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Dublin, ʻAilani, mo Ann Arbor,
Mich., U.S.A.
Fakafuofua ki he Ngaahi konga ʻo e Nomipá
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó mo e Teutalonomé
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Chester Beatty 9, 10
Fakaʻilonga 967/ 968
Taimi Senituli hono 3 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Dublin, ʻAilani, mo Princeton,
N.J., U.S.A.
Fakafuofua ki he Ngaahi konga ʻo e Isikeli, Taniela,
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó mo e Eseta
ʻO e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Oxyrhynchus 2
Fakaʻilonga P1
Taimi Senituli hono 3 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Philadelphia, Pa., U.S.A.
Fakafuofua ki he Mt. 1:1-9, 12, 14-20
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Oxyrhynchus 1228
Fakaʻilonga P22
Taimi Senituli hono 3 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Glasgow, Sikotilani
Fakafuofua ki he Ngaahi kongokonga ʻo e Sione
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó Sione vahe 15, 16
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Michigan 1570
Fakaʻilonga P37
Taimi Senituli hono 3/4 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Ann Arbor, Mich., U.S.A.
Fakafuofua ki he Mt. 26:19-52
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Chester Beatty 1
Fakaʻilonga P45
Taimi Senituli hono 3 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Dublin, ʻAilani; Vienna, ʻAositulia
Fakafuofua ki he Ngaahi kongokonga ʻo e Mātiu, Maake,
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó Luke, Sione, mo e Ngāue
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Chester Beatty 2
Fakaʻilonga P46
Taimi 200 T.S. n.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Dublin, ʻAilani; Ann Arbor,
Mich., U.S.A.
Fakafuofua ki he Ngaahi tohi ʻe hiva ʻa Paula
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Rylands 457
Fakaʻilonga P52
Taimi 125 T.S. n.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Manchester, ʻIngilani
Fakafuofua ki he Sione 18:31-33, 37, 38
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Bodmer 2
Fakaʻilonga P66
Taimi 200 T.S. n.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Siniva, Suisalani
Fakafuofua ki he Lahi taha ʻo e tohi Sione
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Bodmer 7, 8
Fakaʻilonga P72
Taimi Senituli hono 3/4 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Siniva, Suisalani, mo e
Vatican Library ʻi Loma, ʻĪtali
Fakafuofua ki he Siutasi, 1 Pita, mo e 2 Pita
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Hingoa ʻo e Maniusikilipí Bodmer 14, 15
Fakaʻilonga P75
Taimi Senituli hono 3 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Siniva, Suisalani
Fakafuofua ki he Lahi taha ʻo e tohi Luke
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó mo e Sione
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
[Saati ʻi he peesi 16]
(Ki he fakamatala kuo fokotuʻú, sio ki he tohi)
KO HA NGAAHI MANIUSIKILIPI KILIʻIMANU MO E LETA TUʻU-KI-MUʻA
ʻO e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepeluú (ʻi he Faka-Hepeluú)
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Aleppo Codex
Fakaʻilonga Al
Taimi 930 T.S.
Lea Hepelū
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Ki muʻa ʻi Aleppo, Sīlia.
ʻI he taimí ni ʻi ʻIsileli.
Fakafuofua ki he Konga lahi ʻo e Ngaahi Konga
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó Tohitapu Faka-Hepeluú
(Konga tohi Ben Asher)
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipi British Museum Codex Or4445
Taimi Senituli hono 10 T.S.
Lea Hepelū
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Lonitoni, ʻIngilani
Fakafuofua ki he Lahi taha ʻo e Penitātusí
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Cairo Karaite Codex
Fakaʻilonga Ca
Taimi 895 T.S.
Lea Hepelū
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Cairo, ʻIsipite
Fakafuofua ki he Kau Palōfita ki muʻa mo e
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó ki mui ange
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Leningrad Codex
Fakaʻilonga B 19A
Taimi 1008 T.S.
Lea Hepelū
Feituʻu ʻOku ʻi Aí St Petersburg, Lūsia
Fakafuofua ki he Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Hepelū
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
ʻapenitiki 1A
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Petersburg Codex ʻa e Kau Palōfitá
Fakaʻilonga B 3
Taimi 916 T.S.
Lea Hepelū
Feituʻu ʻOku ʻi Aí St Petersburg, Lūsia
Fakafuofua ki he Kau Palōfita ki mui ange
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
ʻapenitiki 2B
Hingoa ʻo e Maniusikilipi ʻUluaki Takainga Tohi
Tahi Mate ʻa Aiseá
Fakaʻilonga 1QIsa
Taimi Ngataʻanga ʻo e senituli hono 2 K.M.
Lea Hepelū
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Selusalema, ʻIsileli
Fakafuofua ki he Aisea
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Takainga Tohi Tahi Mate ʻo e Sāme
Fakaʻilonga 11QPsa
Taimi Senituli hono 1 T.S.
Lea Hepelū
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Selusalema, ʻIsileli
Fakafuofua ki he Ngaahi konga ʻe 41 ʻo e vahe tolu
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó ʻe taha fakamuimui ʻo e Sāme
ʻO e Septuagint mo e Ngaahi Konga Tohitapu Faka-Kalisi Kalisitiané
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Sinaiticus
Fakaʻilonga 01( א)
Taimi Senituli hono 4 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Lonitoni, ʻIngilani
Fakafuofua ki he Konga ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó Faka-Hepeluú mo e kotoa ʻo e Ngaahi
Konga Tohitapu Faka-Kalisí pehē
ki he ngaahi tohi faka-ʻApokalifa
ʻe niʻihi
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
1 Kal. 12:19; Sione 5:2; 2 Kol. 12:4
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Alexandrinus
Fakaʻilonga A (02)
Taimi Senituli hono 5 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Lonitoni, ʻIngilani
Fakafuofua ki he Kotoa ʻo e Ngaahi Konga Tohitapu
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó Faka-Hepeluú mo e Faka-Kalisí
(ngaahi konga siʻisiʻi kuo mole pe
maumau) pehē ki he ngaahi tohi
Fakaʻapokalifa ʻe niʻihi
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Vatican 1209
Fakaʻilonga B (03)
Taimi Senituli hono 4 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Vatican Library ʻi Loma, ʻĪtali
Fakafuofua ki he Naʻe Tohitapu kakato ki muʻa.
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó Pulia he taimí ni: Sen. 1:1–46:28;
Sāme 106-137; Hepelu hili ʻa e
Hep. 9:14; 1 Timote; 2 Timote;
Taitusi; Filimone; Fakahā
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Mk. 6:14; Sione 1:18; 7:53–8:11
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Ephraemi Syri rescriptus
Fakaʻilonga C (04)
Taimi Senituli hono 5 T.S.
Lea Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Pālesi, Falanisē
Fakafuofua ki he Ngaahi konga ʻo e Ngaahi Konga
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó Tohitapu Faka- Hepeluú (lauʻi pepa
ʻe 64) pea mo e Ngaahi Konga
Tohitapu Faka-Kalisí (lauʻi pepa
ʻe 145)
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Codex Bezae Cantabrigiensis
Fakaʻilonga Dea (05)
Taimi Senituli hono 5 T.S.
Lea Latina-Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Cambridge, ʻIngilani
Fakafuofua ki he Lahi taha ʻo e faaʻi Kōsipelí
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó mo e Ngāué, mo ha ngaahi veesi siʻi
ʻo e 3 Sione
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Hingoa ʻo e Maniusikilipi Codex Claromontanus
Fakaʻilonga DP (06)
Taimi Senituli hono 6 T.S.
Lea Latina-Kalisi
Feituʻu ʻOku ʻi Aí Pālesi, Falanisē
Fakafuofua ki he Ngaahi ʻIpiseli ʻa Paulá
Ngaahi Meʻa ʻi Lotó (ʻo kau ai ʻa e Hepelū)
Fakatātā Hono Ngāueʻaki he New World Translation—With References
(sio he fakamatala ʻi lalo ki he konga Tohitapu ʻoku haá)
Kal. 5:12 (fakahaaʻi ʻa e lave ki he
fakaʻilonga “D” pē)