Hanganaki Tupu Ai Pē ʻi he ʻIló
“Ke lava ʻi hoʻomou maʻu tui . . . ʻa e mafai ke ʻilo.”—2 PITA 1:5.
1, 2. (a) Ko e hā ʻoku lava ke ke ako ʻi hoʻo sio ki he langí? (Loma 1:20) (e) Ko e hā ʻa hono lahi moʻoni ʻo e ʻilo ʻa e tangatá?
KO E HĀ ʻoku lava ke ke ako mei haʻo hū ki tuʻa ʻi ha pō kaupoʻuli kae tafitonga pea ke sio ki he foʻi māhiná ʻoku ngingila mo e ngaahi fetuʻu taʻefaʻalaua? ʻOku lava ke ke ako ai ha meʻa ʻo fekauʻaki mo e Toko Taha ʻa ia naʻá ne fakatupu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ko iá.—Sāme 19:1-6; 69:34.
2 Kapau ʻokú ke loto ke fakalahi ange ʻa e ʻilo ko iá, te ke kaka ki ho funga falé ʻo sio mei ai? ʻOku ngalingali ʻe ʻikai te ke fai pehē. Naʻe ngāueʻaki ʻe Albert Einstein ha fakatātā pehē ke fakahaaʻi ʻa e poini ko e kau saienisí ʻoku ʻikai te nau fakalakalaka moʻoni ʻi he ʻilo ki he ʻunivesí pea ʻoku siʻisiʻi ʻaupito mo ʻenau ʻilo ki he Toko Taha naʻá ne fakatupu iá.a Naʻe tohi ʻe Tōketā Lewis Thomas: “Ko e lavameʻa lahi taha pē ʻe taha ʻa e kau saienisí ʻi he senituli ola lelei taha ko ʻeni ʻi he ngaahi meʻa fakasaienisí ko hono fua ʻilo foʻou ko e koto fakapoʻuli kitautolu; ʻoku siʻisiʻi ʻaupito ʻa ʻetau ʻilo ʻo fekauʻaki mo natulá pea ʻoku toe siʻisiʻi ange ʻa ʻetau maʻu ʻa e mahino ʻo kau ki aí.”
3. Ko e hā ʻa e ʻuhinga ʻo e pehē ko e fakalahi ange ʻo e ʻiló ʻoku fakalahi ai mo e mamahi?
3 Pea neongo te ke ngāueʻaki hono kotoa ʻa e ngaahi taʻu ʻoku toe ʻi ha vahaʻa taimi ʻo e moʻuí ke fekumi ki he ʻilo ko iá, te ke hoko pē nai ʻo ʻilo ʻa e fuonounou ʻa e moʻuí pea toe mahino maʻalaʻala ange ʻoku fakangatangata ʻe he taʻe haohaoá mo e ‘kākā’ ʻa e māmani ko ʻení ʻa hono ngāueʻaki ʻe he tangatá ʻa e ʻiló. ʻOku tohi ʻe Solomone ʻo fakahā ʻa e poini ko iá: “He ʻoku ō mo e poto lahi ʻa e mafasia lahi: pea ko ia ʻoku fakalahi ʻene ʻilo ʻoku ne fakalahi ʻene mamahi.” (Koheleti 1:15, 18) ʻIo, ko e maʻu ʻo e ʻiló mo e potó kae ʻikai ke ʻi ai haʻane fekauʻaki ʻe taha mo e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻoku faʻa hoko ia ko e mamahi mo e mafasia.—Koheleti 1:13, 14; 12:12; 1 Tīmote 6:20.
4. Ko e hā ʻa e ʻilo ʻoku totonu ke tau loto ke maʻú?
4 ʻOku fokotuʻu mai ʻe he Tohi Tapú ke ʻoua te tau mahuʻingaʻia ʻi he fakalahi ange ʻo ʻetau ʻiló? ʻIkai. He naʻe tohi ʻe he ʻaposetolo ko Pitá: “Ka mou tupu ai pe ʻi he kelesi, pea ʻi he ʻiloʻi ʻo hotau ʻEiki mo Fakamoʻui ko Sisu Kalaisi. Ke ʻo ʻEne ʻAfio ʻa e kololia ʻi he taimi ni, ʻo aʻu ki he ʻaho ʻo itaniti.” (2 Pita 3:18) ʻOku lava pea ʻoku totonu ke tau tali ʻa e ekinaki ko iá ʻoku ʻi ai hono kaunga kiate kitautolu, ʻo ne naʻinaʻi mai ke tau tupu ai pē ʻi he ʻiló. Ka ko e faʻahinga ʻilo fē ia? ʻOku lava fēfē ke tau fakalahi ange ʻa e ʻilo ko iá? Pea ʻoku tau fai pehē moʻoni?
5, 6. Naʻe fēfē ʻa hono fakamamafaʻi ʻe Pita ʻoku fie maʻu kiate kitautolu ke maʻu ʻa e ʻilo?
5 Ko e tefitoʻi fakakaukau ʻi he tohi hono ua ʻa Pitá ko e fakalahi ange ʻa e ʻilo kānokano ki he Toko Taha Fakatupu ʻo e ʻunivesí pea mo Sīsū. ʻI he kamataʻanga ʻo e tohí naʻá ne pehē: “ʻOfa ke fakalahi ʻe he ʻOtua kiate kimoutolu ʻa e kelesi mo e fiemalie [“melino,” NW] ʻi he ʻilo kanokano ki he ʻOtua, mo Sisu Kalaisi ko hotau ʻEiki. He kuo foaki mai ʻe heʻene māfimafi fakaʻotua ʻa e ngaahi meʻa ʻoku kau ki he moʻui, mo e lotu moʻoni ʻi heʻetau ʻiloʻi ʻa ʻEne ʻAfio ʻa ia naʻa ne ui ʻa kitautolu ʻaki hono langilangi mo hono ʻulungaanga lelei.” (2 Pita 1:2, 3, fakaʻītali ʻamautolu) Ko ia ʻokú ne fakafehokotaki ʻa e maʻu ʻo e kelesi mo e melinó ki heʻetau maʻu ʻa e ʻilo ki he ʻOtuá mo hono ʻAló. ʻOku faituʻunga eni, koeʻuhi he ko e Toko Taha Fakatupu ko Sihová ko e ʻelito ia ʻo e ʻilo moʻoní. Ko ha toko taha ʻoku manavahē ki he ʻOtuá ʻoku malava ke ne vakai ki he ngaahi meʻa ʻi honau tuʻunga totonu ʻo maʻu ʻa e ngaahi fakamulituku ʻuhinga totonú.—Palōvepi 1:7.
6 Pea naʻe ekinaki ʻe Pita: “Ke lava ʻi hoʻomou maʻu tui na ʻa e ʻulungaanga lelei; pea ʻi hoʻomou maʻu ʻa e ʻulungaanga lelei, ke lava ʻa e mafai ke ʻilo; pea ʻi hoʻomou maʻu ʻa e mafai ke ʻilo, ke lava ʻa e anga fakamaʻumaʻu [“mapuleʻi kita,” NW]; pea ʻi hoʻomou maʻu ʻa e anga fakamaʻumaʻu, ke lava ʻa e kataki; pea ʻi hoʻomou maʻu ʻa e kataki, ke lava ʻa e nofo ki he ʻOtua [“anga-līʻoa fakaʻotua,” NW]; pea ʻi hoʻomou maʻu ʻa e nofo ki he ʻOtua ke lava ʻa e feʻofaʻaki fakalotu [“feʻofaʻaki fakatokoua,” NW]; pea ʻi hoʻomou maʻu ʻa e feʻofaʻaki fakalotu, ke lava ʻa e ʻofa. He kapau ʻoku ʻiate kimoutolu ʻa e ngaahi meʻa ni, ʻo tupulekina, ʻe ʻikai ai te mou fakapikopiko pe taʻefua, ʻi he lavaʻi ʻo e ʻilo kanokano ki hotau ʻEiki ko Sisu Kalaisi.” (2 Pita 1:5-8, fakaʻītali ʻamautolu.)b ʻI he vahe hono hoko maí, ʻoku tau lau ai ko e maʻu ʻo e ʻiló ʻoku tokoni ia ki he kakaí ke nau hao ai mei he ngaahi meʻa fakamousaʻa ʻo māmaní. (2 Pita 2:20) Ko ia ʻoku ʻai ʻe Pita ke mahino ko kinautolu ʻoku nau lolotonga hoko ko e kau Kalisitiané ʻoku fie maʻu kiate kinautolu ʻa e ʻiló, ʻo hangē pē ko kinautolu kuo nau ʻosi tauhi kia Sihová. ʻOkú ke kau ki ha taha ʻo e ongo faʻahinga ko ʻení?
Ako, Toe ʻAi, mo Ngāueʻaki
7. Ko e hā ʻa e founga kuo maʻu ai ʻe he tokolahi ʻa e ʻilo kānokano ʻo e ngaahi moʻoni tefito ʻa e Tohi Tapú?
7 ʻOkú ke ako nai ʻa e Tohi Tapú mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová koeʻuhi he ʻokú ke fakatokangaʻi ʻa e moʻoní ʻi heʻenau pōpoakí. ʻI ha houa ʻe taha nai tuʻo taha ʻi he uike, ʻokú ke ako ai ki ha kaveinga mei he Tohi Tapú ʻo ngāueʻaki ha tohi ko ha tokoni pē ʻo hangē ko e Te Ke Malava ʻo Moʻui Taʻengata he Palataisi ʻi he Māmaní. Ko e meʻa lelei ʻaupito ia! Ko e tokolahi kuo nau fai ha ako pehē mo e Kau Fakamoʻoni ʻa Sihová kuo nau maʻu ai ʻa e ʻilo kānokano. Ka neongo ia, ko e hā ʻe lava ke ke fai ke fakalahi ange ai ʻa e meʻa ʻokú ke lolotonga akó? Ko ha ngaahi fokotuʻu ʻeni ʻe niʻihi.c
8. ʻI he teuteu ki ha ako, ko e hā ʻe lava ke fai ʻe ha toko taha ako ke lahi ange ai ʻa e meʻa te ne akó?
8 ʻI hoʻo teuteu ki hoʻo akó, tomuʻa vakaiʻi ʻa e meʻa ʻe fai ki ai ʻa e akó. ʻOku ʻuhingá eni ke vakai ki he kaveinga ʻo e vahé, ngaahi kaveinga tokoní, pea ki ha ngaahi fakatātā ʻoku ngāueʻaki ke fakamahino ʻa e fakamatalá. Pea ʻi hoʻo lau ha palakalafi pe ko ha konga ʻo e tohí, kumi ʻa e ngaahi fakakaukau tefitó pea mo e ngaahi konga Tohi Tapu ʻokú ne poupouʻi ʻa e fakamatalá, pea laineʻi ʻa e ngaahi meʻa ko iá. Ke vakaiʻi pe kuó ke maʻu ʻa e ngaahi moʻoni naʻá ke lau hifo ki aí, feinga ke ke tali ʻa e ngaahi fehuʻi ʻi he ngaahi palakalafí. ʻI hono fai ʻa e meʻá ni, feinga ke ke faʻu ʻa e ngaahi talí ʻi hoʻo lea pē ʻaʻau. Fakaʻosí, toe vakai ki he lesoní, ʻo feinga ke manatuʻi ʻa e ngaahi poini tefito mo e ngaahi fakamatala ʻoku poupou ki aí.
9. ʻOku tokoni fēfē ki ha toko taha ʻa hono ngāueʻaki ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻo fekauʻaki mo e teuteu ki he akó ke ako ha meʻa mei ai?
9 Kapau te ke ngāueʻaki ʻa e ngaahi fokotuʻu ko ʻení, ʻe lava ke ʻamanekina ʻe fakalahi ange ai ʻa hoʻo ʻiló. Ko e hā hono ʻuhingá? Ko e ʻuhinga ʻe tahá te ke lau ʻa e fakamatalá mo e holi vēkeveke ke ako, ʻo hangē pē ko hono teuteuʻi ʻa e kelekelé ke tō ki ai ha ngoue. ʻI hono maʻu ʻa e fakakaukau fakalūkufuá pea kumi leva ʻa e ngaahi poini tefitó mo e ngaahi ʻuhingá, te ke ʻilo ai ʻa e felāveʻi ʻa e ngaahi fakamatala fakaikiikí ki he kaveingá pe ki he konga fakaʻosí. Ko ha toe vakai fakaʻosi ki ai ʻe tokoni ia kiate koe ke manatuʻi ʻa e meʻa naʻá ke ako ki aí. Ko e hā ʻe tokoni kiate koe ʻamui ange, he lolotonga ʻa hoʻo ako ʻa e Tohi Tapú?
10. (a) Ko e hā ʻoku fakangatangata ai pē ʻa e ʻaonga ʻo hono toe ʻai ʻo e ngaahi moʻoniʻi meʻa pe fakamatala foʻoú? (e) Ko e hā ʻoku kau ki he “toe fakamanatu ʻa e ngaahi meʻa foʻoú ʻi ha vahaʻa taimi lōloa ange”? (f) Ko e hā ʻa e ʻaonga naʻe maʻu nai ʻe he ngaahi foha ʻIsilelí ʻi hono faʻa toe ʻai ha meʻa?
10 ʻOku ʻilo ʻe he kau mataotao fakaakó ʻa e mahuʻinga ʻo hono toe ʻai faingatonu ʻo ha meʻa mo ha taumuʻa lelei. ʻOku ʻikai ko e toe faʻifaʻitaki pē ʻeni ki ha ngaahi foʻi lea ʻaki ʻa e angimui pē ki ai, ʻa ia naʻá ke fai pehē nai ʻi he ʻapi akó he lolotonga ʻo ha ako ki ha hingoa, ki ha moʻoniʻi meʻa, pe ko ha fakakaukau. Ka, ʻokú ke fakatokangaʻi nai ʻoku vave pē ʻene ngalo ʻa e meʻa naʻá ke laú, naʻe vave pē ʻene mole atu mei hoʻo manatú? Ko e hā hono ʻuhingá? ʻE hoko nai ʻo fakapipiko ʻa e toe faʻifaʻitaki ʻo angimui ki ha foʻi lea pe ha moʻoniʻi meʻa foʻou, pea ko hono ngaahi olá ʻoku ʻikai ke tolonga. Ko e hā ʻe lava ke ne liliu ʻa e meʻa ko iá? ʻE tokoni ʻa hoʻo loto moʻoni ke ke akó. Ko e toe vakai ki ai ʻaki ha taumuʻa lelei ko e meʻa mahuʻinga ia ʻe taha. ʻI ha ngaahi miniti siʻi pē ʻi he ʻosi ʻo haʻo ako ki ha meʻa, feinga ke ke fakamanatu hake ʻiate koe pē ʻa e meʻa naʻá ke ako ki aí, ki muʻa naʻa ngalo mei hoʻo manatú. Kuo ui ʻeni ko e “toe fakamanatu ʻa e ngaahi meʻa foʻoú ʻi ha vahaʻa taimi lōloa ange.” ʻI hoʻo toe fakamanatu ki muʻa naʻa ngalo ia mei hoʻo manatú, ʻokú ke fakalahi atu ʻa e lōloa ʻo e manatu ki ha meʻa. Ko e ngaahi tamai ʻi ʻIsilelí naʻa nau faʻa akonakiʻaki ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ki heʻenau fānaú. (Teutalōnome 6:6, 7, PM) ʻOku ʻuhinga ʻa e “faʻa ako ʻaki” ki he akoʻi ʻaki ʻa hono faʻa toe ʻai. ʻOku ngalingali ko e tokolahi ʻo e ngaahi tamai ko iá, naʻa nau ʻuluaki lau ʻa e ngaahi laó ki honau ngaahi fohá; hili iá naʻa nau toe ʻai atu ʻa e fakamatala; pea nau toki ʻeke ki honau ngaahi fohá ʻa e ngaahi fehuʻi ʻo fekauʻaki mo e meʻa naʻa nau akó.
11. Ko e hā ʻoku lava ke fai ʻi he lolotonga ʻo e ako Tohi Tapú ke fakalahi ange ai ʻa e meʻa ʻoku ako ki aí?
11 Kapau ʻoku fai ʻe ha toko taha Fakamoʻoni ha ako Tohi Tapu mo koe, ʻokú ne tokoni nai kiate koe ke ke ako ha meʻa ʻaki hono fai ha ngaahi fakamatala fakanounou anga-fakalakalaka ʻi ha ngaahi vahaʻa taimi ʻi he lolotonga ʻo e akó. ʻOku ʻikai ko ha founga fakatamaiki ʻeni ia. Ko ha founga ia ʻoku tokoni ke toe lelei ange ai ʻa e akó, ko ia kau fiefia ki he taimi ʻoku fai ai ʻa e toe fakamanatú. Pea ʻi he ʻosi ʻa e akó, kau ki he fakamanatu fakaʻosí ʻa ia ʻokú ke fai ai ʻa e talí mei hoʻo manatú pē. Te ke fakamatala nai ʻa e ngaahi poiní ʻi he ngaahi lea pē ʻaʻau ʻo hangē ko ia te ke fai ʻi hano akoʻi ha toko taha kehe. (1 Pita 3:15) ʻOku tokoni ʻeni ke ʻai ʻa e meʻa kuó ke ako ki aí ko e konga ia ʻo hoʻo manatu fuoloa angé.—Fakafehoanaki mo Sāme 119:1, 2, 125; 2 Pita 3:1.
12. Ko e hā ʻe lava ke fai ʻe he toko taha akó ke fakaleleiʻi ange ai ʻa ʻene manatú?
12 Ko e toe meʻa ʻe taha ʻe tokoni ʻaupito kiate koe, ʻi he hili ʻa e ʻaho ʻe taha pe ua, ke ke tala ʻa e meʻa kuó ke akó ki ha toko taha kehe, mahalo pē ki ha kaungāako, ko ha kaungāngāue, pe ha kaungāʻapi. Te ke lave nai ki he kaveingá pea toki pehē ʻokú ke feinga ke manatuʻi ʻa e ngaahi ʻuhinga tefito pe ko e ngaahi potutohi mei he Tohi Tapú ʻokú nau poupouʻi ʻa e fakamatalá. ʻE fakatupunga nai ai ʻa e mahuʻingaʻia ʻa e toko taha ko iá. Pea neongo ʻe ʻikai ke hoko eni, ko hoʻo toe ʻai ʻa e fakamatala foʻoú ʻi he hili ʻa e ʻaho ʻe taha pe uá te ne fokotuʻu maʻu ia ki hoʻo manatú. Pea kuó ke ako moʻoni ʻa e meʻa ko iá, ʻo fai ʻa ia ʻoku ekinaki mai ʻi he 2 Pita 3:18.
Ako Longomoʻui
13, 14. Ko e hā ʻoku totonu ai ke tau loto ke laka atu mei he maʻu mo manatuʻi pē ʻa e ngaahi fakamatalá?
13 ʻOku mahulu atu ʻa e akó ki ha meʻa ʻo ʻikai ko hono maʻu pē ʻa e ngaahi moʻoniʻi meʻá pe ko e malava ke manatuʻi ʻa e ngaahi fakamatalá. Naʻe fai ʻa e meʻa ko iá ʻe he kakai lotu ʻi he taimi ʻo Sīsuú ʻaki ʻa ʻenau toutou leaʻaki pē ʻa e ngaahi lea tatau ʻi heʻenau ngaahi lotú. (Mātiu 6:5-7) Ka naʻe fēfē ʻa hono ueʻi kinautolu ʻe he fakamatalá? Naʻe maʻu ai meiate kinautolu ha ngaahi fua ʻoku anga-tonu? ʻIkai. (Mātiu 7:15-17; Luke 3:7, 8) Ko e palōpalema ʻe taha ko e ʻilo ko iá naʻe ʻikai ke hū atu ki honau ngaahi lotó, ʻo hoko ai ha ngaahi ola ʻaonga kiate kinautolu.
14 Fakatatau kia Pita, ʻoku ʻikai ke totonu ke pehē ʻa e kau Kalisitiané ia ʻi he taimi ko iá pea naʻa mo e taimí ni. ʻOkú ne naʻinaʻi mai kiate kitautolu ke tau tānaki mai ʻa e ʻiló ki heʻetau tuí ʻa ia ʻe tokoni kiate kitautolu ke tau fakaʻehiʻehi mei he fakapikopikó pe taʻe fuá. (2 Pita 1:5, 8) Ke hoko ʻeni kiate kitautolu, kuo pau ke tau loto ke tupu ai pē ʻi he ʻilo ko iá pea ke tau loto ke ne ueʻi loloto kitautolu, ke aʻu ki hotau lotoʻilotó. ʻE ʻikai nai ke hoko maʻu pē ʻeni.
15. Ko e hā ʻa e palōpalema naʻe hoko ki he niʻihi ʻo e kau Kalisitiane Hepeluú?
15 ʻI he taimi ʻo Paulá naʻe ʻi ai ha palōpalema ʻo fekauʻaki mo e meʻá ni ʻi he kau Kalisitiane Hepeluú. ʻI he tuʻunga ko e kau Siú, naʻe ʻi ai ʻa ʻenau ʻilo ʻo kau ki he Tohi Tapú. Naʻa nau ʻilo ʻa Sihova mo e niʻihi ʻo ʻene ngaahi meʻa naʻá ne fie maʻu meiate kinautolú. Ki mui ai naʻe tānaki atu ki heʻenau ʻiló ʻa e meʻa fekauʻaki mo e Mīsaiá, pea naʻa nau tui ki ai, pea naʻa nau papitaiso ko e kau Kalisitiane. (Ngāue 2:22, 37-41; 8:26-36) ʻI he ngaahi māhina mo e ngaahi taʻu, ʻoku pau naʻa nau kau ki he ngaahi fakataha faka-Kalisitiane, ʻa ia naʻe malava ke nau kau ai ki he lau ʻo e ngaahi konga Tohi Tapú pea mo hono fai ʻa e ngaahi tali. Ka neongo ia, ko e niʻihi naʻe ʻikai pē te nau tupu ai pē ʻi he ʻiló. Naʻe tohi ʻe Paula: “He neongo naʻe totonu ke mou faiako, koeʻuhi ko hoʻomou fuoloa, ka ko homou tāu ʻeni ke toe ako kiate kimoutolu ʻe ha taha ʻa e motuʻalea ʻo e ngaahi elemeniti ʻo e folofola ʻa e ʻOtua. ʻIo, kuo mou hoko ko ha kakai ʻoku tuha mo ha huʻakau pe, ʻo ʻikai mo e meʻakai malohi.” (Hepelū 5:12) ʻE lava fēfē ke hoko ha meʻa pehē? ʻE toe hoko nai ʻeni kiate kitautolu?
16. Ko e hā ʻa e permafrost, pea ʻoku fēfē ʻa ʻene uesia ʻa e ngaahi ʻakaú?
16 Ko ha fakatātā, fakakaukau ange ki he permafrost, ko e kelekele kuo momoko ʻo fefeka maʻu ai pē ʻi he ʻOseni ʻĀketiká mo e ngaahi feituʻu kehe ʻa ia ko e ʻavalisi ʻo e fua ʻo e māfana aí ʻoku māʻulalo ange ia ʻi he tuʻunga moko teiló. Ko e kelekele, ngaahi maka, mo e vai ʻi he kelekelé ʻoku momoko ʻo fefeka kātoa, pea ʻi he taimi ʻe niʻihi ʻoku aʻu hono lolotó ki he mita ʻe 900. ʻI he faʻahitaʻu māfaná, ʻoku vaia nai ʻa e meʻa fefeka ʻi he fukahi kelekelé. Kae kehe, ko e kelekele manifi ko ʻeni kuo vaiá ʻoku faʻa hoko ia ko e pelepela pē koeʻuhi he ʻoku ʻikai lava ʻa e vaí ke tafe hifo ki he permafrost ʻi laló. Ko e ngaahi ʻakau ʻoku tupu ʻi he fukahi kelekele manifi ko ia ʻi ʻolungá ʻoku faʻa iiki mo kihi pē; ʻoku ʻikai ke lava ke hū hifo ʻa honau ngaahi aká ʻi he permafrost. Te ke fifili nai: ‘Ko e hā ʻa e kaunga ʻo e permafrost ki heʻeku tupu hake ʻi he ʻilo ki he moʻoni fekauʻaki mo e Tohi Tapú?’
17, 18. ʻOku lava fēfē nai ke ngāueʻaki ʻa e permafrost pea mo hono fukahi kelekelé ke ne fakatātāʻi ʻa e meʻa naʻe hoko ki he niʻihi ʻo e kau Kalisitiane Hepeluú?
17 ʻOku fakatātāʻi lelei ʻe he permafrost ʻa e tuʻunga ʻo e mafai fakaefakakaukau ʻo ha toko taha ʻoku ʻikai ke kau longomoʻui ia ʻi hono maʻu mo manatuʻi ha meʻa, pe ngāueʻaki ʻa e ʻilo kānokanó. (Fakafehoanaki mo Mātiu 13:5, 20, 21.) ʻOku ngalingali ʻoku maʻu ʻe he toko taha ko iá ʻa e malava fakaefakakaukau ke ako ki he ngaahi meʻa kehekehe, kau ki ai mo e moʻoni fekauʻaki mo e Tohi Tapú. Naʻá ne ako ʻa e “motuʻalea ʻo e ngaahi elemeniti ʻo e folofola ʻa e ʻOtua” pea naʻá ne taau nai ai ke papitaiso, ʻo hangē pē ko ia naʻe fai ʻe he kau Kalisitiane Hepelū ko ē. Ka neongo ia, ʻoku ʻikai te ne “tuiaki atu ki he tuʻunga matuʻotuʻá,” ke fakalaka atu ia mei he “akonaki tefito ʻo kau ki he Kalaisí.”—Hepelū 5:12; 6:1, NW.
18 Fakakaukauloto atu ki he niʻihi ʻo e kau Kalisitiane ʻi he ngaahi fakataha ʻi he ʻuluaki senitulí. Naʻa nau kau ki he ngaahi fakatahá pea naʻa nau ʻāʻā pē, ka naʻe kau ʻa honau ʻatamaí ʻi he ako ha meʻa? Naʻe longomoʻui mo fakamātoato ʻa ʻenau tupu ai pē ʻi he ʻiló? Mahalo pē ʻikai. Ko e faʻahinga naʻe ʻikai ke matuʻotuʻa fakalaumālié, ko haʻanau kau pē ki he ngaahi fakatahá naʻe hoko pē ia ʻi he fukahi kelekele manifi hangē pē ko e fakatātaá, ko e loloto hifo ki laló naʻe kei momoko ʻo fefeka maʻu ai pē. Naʻe ʻikai lava ke hū ʻa e ngaahi aka ʻo e ngaahi moʻoni fefeka mo fihi angé ki he tuʻunga ko ʻeni ʻo e permafrost fakaefakakaukaú.—Fakafehoanaki mo ʻAisea 40:24.
19. ʻI he ʻahó ni, ko e hā ʻa e founga ʻe hoko nai ai ha Kalisitiane kuo kau fuoloa ki he moʻoní ʻo hangē ko e kau Kalisitiane Hepeluú?
19 ʻOku lava ke meimei tatau pē ia mo ha Kalisitiane ʻi he ʻahó ni. Neongo ʻokú ne ʻi ai ʻi he ngaahi fakatahá ka ʻoku ʻikai te ne ngāueʻaki nai ʻa e ngaahi taimi ko iá ke ne tupu ai pē ʻi he ʻiló. Fēfē ʻa ʻene kau longomoʻui ʻi he ngaahi fakatahá? ʻE fie maʻu ha feinga lahi nai ki ha toko taha foʻou pe ha talavou ke ne lau ha veesi mei he Tohi Tapú pe fai ha tali ʻaki ʻa e ngaahi lea pē ʻoku hā ʻi he palakalafí, pea fakatatau ki heʻene malavá ʻoku hā mei ai ʻa e feinga lelei ʻoku taau ke fakaongoongoleleiʻi. Ka naʻe fakahā ʻe Paula ʻo kau ki he niʻihi kehe, koeʻuhi ko e fuoloa ʻenau hoko ko e kau Kalisitiané, naʻe totonu ke nau fakalaka atu mei he ʻuluaki tuʻunga pē naʻa nau kamata aí ʻo kapau ʻoku nau loto ke hanganaki tupu ai pē ʻi he ʻiló.—Hepelū 5:14.
20. Ko e hā ʻa e sivisiviʻi kita fakaʻāuliliki ʻoku totonu ke fai ʻe he toko taha taki taha ʻo kitautolu?
20 Kapau ʻoku ʻikai pē ke fakalaka atu ha Kalisitiane kuo kau fuoloa ki he moʻoní mei hono lau pē ha veesi mei he Tohi Tapú pe fai pē ʻa e fakamatala fakahangatonu mei he palakalafí, ʻoku ngalingali ko ʻene kau ki he fakatahá ʻoku fai pē ia mei he “fukahi kelekele” ʻo hono ʻatamaí. Ke hoko atu ʻa ʻetau fakatātā ki he permafrost, ʻi he ʻosi atu ʻa e ngaahi fakatahá ʻoku kei fakamomoko ʻo fefeka ai pē ʻa ʻene mafai fakaefakakaukau lolotó. ʻOku totonu ke tau ʻeke hifo kiate kitautolu: ‘Ko e tuʻunga ia ʻoku ou ʻi aí? Kuo u tuku ke hoko kiate au ha faʻahinga permafrost fakaefakakaukau pehē? ʻOku fēfē ʻa ʻeku tokanga fakaefakakaukau mo ʻeku mahuʻingaʻia ʻi he ako ha meʻa?’ Neongo ʻoku ʻikai te tau fiemālie ʻi heʻetau ngaahi tali faitotonu ki hení, ka ʻe lava ke tau kamata ʻi he taimí ni ke fai ha meʻa ke tau tupu ai pē ʻi he ʻiló.
21. Ko e hā ʻa e ngaahi meʻa naʻe lave ki ai ki muʻa atu ʻe lava ke ke ngāueʻaki ʻi he teuteu pe ko e kau ki he ngaahi fakatahá?
21 ʻE lava ke tau ngāueʻaki fakafoʻituitui pē ʻa e ngaahi fokotuʻu ʻi he palakalafi 8. ʻOku lava ke tau loto-ʻalovili ke feinga atu ki he matuʻotuʻa fakalaumālié mo e ʻilo ʻo lahi angé, tatau ai pē pe ko e hā hono fuoloa ʻo ʻetau feohi mo e fakatahaʻangá. ʻE fie maʻu ki ha niʻihi ke nau teuteu ke toe tōtōivi ange ki he ngaahi fakatahá, ʻo toe langaʻi ʻa e ʻulungāanga ʻaki naʻe fai ʻi he ngaahi taʻu lahi ki muʻá ka kuo fakaʻau ke siʻi ange ʻo tuku. ʻI he lolotonga ʻo hoʻo teuteú, feinga ke fakapapauʻi pe ko e hā ʻa e ngaahi poini tefitó pea ke maʻu ʻa e mahino ki he ngaahi konga Tohi Tapu ʻoku ʻikai anga-maheni mo ia ka ʻoku ngāueʻaki ke maʻu ʻa e mahino ki he ngaahi ʻuhingá. Fakasio ki ha tuʻunga pe tafaʻaki foʻou ʻi he fakamatala ʻoku fai ai ʻa e akó. ʻI ha founga meimei tatau pē, lolotonga ʻa e fakatahá, feinga ke ke ngāueʻaki ʻiate koe pē ʻa e ngaahi fokotuʻu naʻe lave ki ai ʻi he palakalafi 10 mo e 11. Feinga ke ke tokanga fakaefakakaukau, ʻo hangē ʻokú ke hanganaki tauhi ke vela ʻa e fua māfana ʻo ho ʻatamaí. Ko e meʻa ko ʻení ʻe fepaki ia mo e hehema ke hoko ʻa e “permafrost”; ko e feinga tokanga pehē te ne toe fakavaia ha tuʻunga “fakamomoko ʻo fefeka” naʻe tupu nai ki muʻa atu.—Palōvepi 8:12, 32-34.
Ko e ʻIló, ko ha Tokoni ke Fua Lahi
22. Kapau te tau ngāue ke fakalahi ange ʻa ʻetau ʻiló, ko e hā ʻa e ʻaonga te tau maʻú mei aí?
22 ʻE ʻaonga fēfē kiate kitautolu tāutaha ʻo kapau te tau ngāue ki he meʻa ko ʻeni ko e tupu ai pē ʻi he kelesi mo e ʻilo ʻo fekauʻaki mo hotau ʻEiki mo Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí? ʻI heʻetau feinga lahi ke ʻai ke tokanga ai pē ʻa hotau mafai fakaefakakaukaú, ʻo mateuteu ke ne maʻu ʻa e ʻiló, ʻe tō loloto hifo leva ʻa e ngaahi tenga foʻou mo fihi ange ʻo e ngaahi moʻoni fekauʻaki mo e Tohi Tapú, pea ʻe tupulekina ai ʻa e mahino ʻoku tau maʻú ʻo tuʻu maʻu ai pē ia. ʻE ala fakatatau ia ki he meʻa naʻe leaʻaki ʻe Sīsū ʻi ha talanoa fakatātā kehe ia ʻo fekauʻaki mo e ngaahi lotó. (Luke 8:5-12) Ko e ngaahi tenga ʻoku tō ki he kelekele leleí ʻe lava ke tupu ai ʻa e ngaahi aka mālohi ke poupouʻi ʻa e fuʻu ʻakau ʻa ia ʻoku tupu mo fua.—Mātiu 13:8, 23.
23. Ko e hā ʻa e ngaahi ola ʻe hoko ʻi heʻetau tukulotoʻi ʻa e fakamatala ʻi he 2 Pita 3:18? (Kolose 1:9-12)
23 Naʻe kiʻi faikehekehe ʻa e talanoa fakatātā ia ʻa Sīsuú, ka ko e ngaahi ola leleí naʻe meimei tatau mo ia naʻe talaʻofa ʻe Pitá: “Pea koeʻuhi ko e meʻa ko ia, ke fai ʻe kimoutolu foki homou tukuingata ke lava ʻi hoʻomou maʻu tui na ʻa e ʻulungaanga lelei; pea ʻi hoʻomou maʻu ʻa e ʻulungaanga lelei, ke lava ʻa e mafai ke ʻilo, . . . He kapau ʻoku ʻiate kimoutolu ʻa e ngaahi meʻa ni, ʻo tupulekina, ʻe ʻikai ai te mou fakapikopiko pe taʻefua, ʻi he lavaʻi ʻo e ʻilo kanokano ki hotau ʻEiki ko Sisu Kalaisi.” (2 Pita 1:5-8) ʻIo, ko ʻetau tupu ai pē ʻi he ʻiló ʻe tokoni ia kiate kitautolu ke tau fua lahi. Te tau ʻilo ʻe toe lahi ange ʻa e fiefiá ʻi he toe lahi ange ʻa e ʻilo ʻoku maʻú. (Palōvepi 2:2-5) Te ke manatuʻi lelei pē ʻa e meʻa ʻokú ke ako ki aí pea ʻe ʻaonga ʻaupito ʻi hoʻo akoʻi ʻaki ʻa e niʻihi kehé ke nau hoko ko e kau ākonga. Pea ʻi he founga ko ʻení foki, te ke hoko ʻo fua lahi ange pea ke ʻoatu ai ha lāngilangi ki he ʻOtuá mo hono ʻAló. Naʻe fakaʻosi ʻaki ʻe Pita ʻa ʻene tohi hono uá: “Ka mou tupu ai pe ʻi he kelesi, pea ʻi he ʻiloʻi ʻo hotau ʻEiki mo Fakamoʻui ko Sisu Kalaisi. Ke ʻo ʻEne ʻAfio ʻa e kololia ʻi he taimi ni, ʻo aʻu ki he ʻaho ʻo itaniti.”—2 Pita 3:18.
[Fakamatala ʻi lalo]
a “[Ko e fakalahi ange ʻi he ʻiló] ʻoku ala fakatatau ia ki ha tangata ʻoku mahuʻingaʻia ʻi he ako lahi ange ʻo fekauʻaki mo e foʻi māhiná, pea ʻokú ne kaka ki hono funga falé ke toe ofi ange ʻene sio ki he maamaʻanga ko iá.”
b Ko e ongo ʻuluaki ʻulungāanga ʻi he konga ko ʻení ko e tui mo e ʻulungāanga leleí, naʻe lave ki ai ʻi he makasini ʻo Nōvema 1, 1993.
c Ko e ngaahi fokotuʻu ko ʻení ʻe lava ke tokoni foki ki he kau Kalisitiane kuo nau fuoloa ʻi he moʻoní ke toe lahi ange ai ʻa e meʻa ʻoku nau maʻu mei heʻenau ako fakafoʻituituí mo ʻenau teuteu ki he ngaahi fakatahá.
ʻOkú Ke Manatuʻi?
◻ Ko e hā ʻoku totonu ai ke ke mahuʻingaʻia ʻi he fakalahi ange ʻa hoʻo ʻiló?
◻ ʻOku lava fēfē ke lahi ange ʻa e ʻaonga ʻe maʻu ʻe ha toko taha ako Tohi Tapu foʻou mei heʻene akó?
◻ Ko e hā ʻa e fakatuʻutāmaki te ke loto ke fakaʻehiʻehi mei aí, ʻo hangē ko ia kuo fakatātāʻi ʻe he permafrost?
◻ Ko e hā ʻoku totonu ai ke ke loto-ʻalovili ke fakaleleiʻi ange ʻa hoʻo malava ke fakalahi ange hoʻo ʻiló?
[Fakatātā ʻi he peesi 24]
ʻOku ou faingataʻaʻia ʻi he permafrost fakaefakakaukaú?