Vahe 3
ʻOfa ʻi he Faʻahinga ʻOku ʻOfa Ai ʻa e ʻOtuá
“Ko ia ʻoku fafale ki he kau poto, te ne hoko ko e poto.”—PALOVEPI 13:20.
1-3. (a) Ko e hā ʻa e moʻoni taʻealafakaʻikaiʻi ʻoku fakahaaʻi mai ʻe he Tohi Tapú? (e) ʻE lava fēfē ke tau fili ʻa e ngaahi feohi te nau tākiekina kitautolu ki he leleí?
ʻI HA founga, ʻoku hangē ai ʻa e kakaí ha konga ulapá; ʻoku nau hehema ke inumia ha faʻahinga meʻa pē ʻoku takatakai kiate kinautolu. ʻOku mātuʻaki faingofua ke ohi mai—naʻa mo e taʻeʻilo ki ai—ʻa e ngaahi fakakaukau, ngaahi tuʻunga mo e ngaahi angaʻitangata ʻo e faʻahinga ko ia ʻoku tau feohi vāofi mo iá.
2 ʻOku fakahaaʻi mai ʻe he Tohi Tapú ha moʻoni taʻealafakaʻikaiʻi ʻi heʻene pehē: “Ko ia ʻoku fafale ki he kau poto, te ne hoko ko e poto: Ka ko ia ʻoku kaumeʻa mo e sesele ʻe hoko ko e lusa.” (Palovepi 13:20) ʻOku lea ʻa e palōveepi ko ʻení ʻo kau ki he meʻa lahi ange ia ʻi he fetuʻutaki fāinoá pē. Ko e foʻi lea “fafale” ʻokú ne fakahaaʻi mai ʻa e feohi hokohoko.a ʻI he fakamatala ʻa ha maʻuʻanga fakamatala Tohi Tapu ʻe taha ki he vēsí ni, ʻokú ne pehē ai: “Ke fafale mo ha taha ʻoku fakahuʻunga ia ki he ʻofa mo e pipiki.” ʻIkai te ke loto-tatau ki ai ʻoku tau hehema ke faʻifaʻitaki ki he faʻahinga ʻoku tau ʻofa aí? Ko e moʻoni ia, koeʻuhi ʻoku tau pipiki fakaeongo ki he faʻahinga ʻoku tau ʻofa aí, ʻoku malava ke nau tākiekina mālohi kitautolu—ki he lelei pe ki he kovi.
3 Ke kei nofo ʻi he ʻofa ʻa e ʻOtuá, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ke tau kumi ki he ngaahi feohi ko ia te nau tākiekina kitautolu ki he leleí. ʻE lava fēfē ke tau fai ia? Ko hono ʻai mahinó, ʻe lava ke tau fai ia ʻaki ʻetau ʻofa ʻi he faʻahinga ʻoku ʻofa ai ʻa e ʻOtuá, ʻo ʻai hono ngaahi kaumeʻá ko hotau ngaahi kaumeʻa. Fakakaukau ange ki ai. Ko e hā ha toe ngaahi kaumeʻa lelei ange ʻe lava ke tau fili ka ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi ʻulungāanga ʻoku ʻamanekina ʻe Sihova mei hono ngaahi kaumeʻá? Ko ia ai, tau sivisiviʻi angé ʻa e faʻahinga kakai ʻoku ʻofa ai ʻa e ʻOtuá. ʻI heʻetau maʻu lelei ʻi hotau ʻatamaí ʻa e anga ʻo e vakai ʻa Sihová, te tau mateuteu lelei ange ai ke fili ʻa e ngaahi feohi ʻoku leleí.
FAʻAHINGA ʻOKU ʻOFA AI ʻA E ʻOTUÁ
4. Ko e hā ʻoku maʻu ai ʻe Sihova ʻa e totonu ke filifili ʻa e faʻahinga ko hono ngaahi kaumeʻá, pea ko e hā naʻe lave ai ʻa Sihova kia ʻĒpalahame ʻo pehē “ko hoku kaumeʻa”?
4 ʻOku mātuʻaki filifili ʻe Sihova ʻa e faʻahinga ko hono ngaahi kaumeʻá. ʻIkai nai ʻokú ne maʻu ʻa e totonu ke fai pehē? He ko hono moʻoní, ko ia ʻa e ʻEiki Hau ʻo e ʻunivēsí, pea ko e kaumeʻa mo iá ko e monū lahi tahá ia. Ko hai leva ʻokú ne fili ko hono ngaahi kaumeʻá? ʻOku ʻunuʻunu ofi ʻa Sihova ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau falala kiate iá mo tui kakato kiate iá. Ko e fakatātaá, fakakaukau atu ki he pēteliake ko ʻĒpalahamé, ko ha tangata naʻe ʻiloa ʻi he tuʻu-ki-muʻa ʻa ʻene tuí. ʻOku faingataʻa ke sioloto atu ki ha toe ʻahiʻahiʻi lahi ange ʻo e tui ʻa ha tamai fakaetangata ka ʻi he kole kiate ia ke ne foaki hono fohá ko ha feilaulau.b Neongo ia, “ne feilaulau ʻaki ai ʻe Epalahame ʻa Aisake,” ʻi he tui kakato “naʻa mo e pekia, ka ʻoku mafai ʻe he ʻOtua ke fokotuʻu mei ai.” (Hepelu 11:17-19) Koeʻuhi ko hono fakahaaʻi ʻe ʻĒpalahame ʻa e tui mo e talangofua peheé, naʻe lave ai ʻa Sihova ʻi he ongoʻi ʻofa kiate ia ʻo pehē “ko hoku kaumeʻa.”—Aisea 41:8, NW; Semisi 2:21-23.
5. ʻOku anga-fēfē ʻa e vakai ʻa Sihova ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau talangofua mateaki kiate iá?
5 ʻOku fakamahuʻingaʻi lahi ʻe Sihova ʻa e talangofua mateakí. ʻOkú ne ʻofa ʻi he faʻahinga ʻoku nau loto-lelei ke fakamuʻomuʻa ʻa e mateaki kiate iá ʻi ha toe meʻa pē. (2 Samiuela 22:26) Hangē ko ia naʻa tau vakai ki ai ʻi he Vahe 1 ʻo e tohí ni, ʻoku fiefia lahi ʻa Sihova ʻi he faʻahinga ko ia ʻoku nau fili ke talangofua kiate ia ʻi he ʻofá. ʻOku pehē ʻe he Palovepi 3:32: “Ko e kau angatonu ʻoku nau talanoa fafale [pe fekoekoeʻi] mo ia.” Ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau mateaki ʻo aʻusia ʻa e ngaahi fiemaʻu ʻa e ʻOtuá ʻoku nau maʻu ha fakaafe anga-ʻofa meia Sihova: ʻOku lava ke nau hoko ko e kau ʻāunofo ʻi hono “teniti”—ʻo talitali lelei kinautolu ke nau līʻoa ange kiate ia pea malava ke nau lea ʻo lotu ange ʻi ha taimi pē.—Sāme 15:1-5.
6. ʻE lava fēfē ke tau fakahāhā ʻoku tau ʻofa ʻia Sīsū, pea ʻoku anga-fēfē ʻa e ongoʻi ʻa Sihova fekauʻaki mo e faʻahinga ʻoku nau ʻofa ʻi hono ʻAló?
6 ʻOku ʻofa ʻa Sihova ʻi he faʻahinga ʻoku nau ʻofa ʻia Sīsuú, ko hono ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupú. Naʻe pehē ʻe Sīsū: “Kapau ʻoku ʻofa ha taha kiate au, te ne tauhi ʻeku lea: pea ʻe ʻofa kiate ia ʻa ʻeku Tamai, pea te ma ōmi kiate ia, ʻo ma nofoʻanga taha mo ia.” (Sione 14:23) ʻE lava fēfē ke tau fakahāhā ʻetau ʻofa ʻia Sīsuú? Ko hono moʻoní, ʻi hono tauhi ʻene ngaahi tuʻutuʻuní, ʻo kau ai ʻa e fekau ke malangaʻi ʻa e ongoongo leleí mo e ngaohi ākongá. (Mātiu 28:19, 20; Sione 14:15, 21) ʻOku tau toe fakahāhā ʻetau ʻofa ʻia Sīsuú ʻi heʻetau “muimui ofi, ʻo topuvaʻe taha mo ia,” ʻo faʻifaʻitaki kiate ia ʻi he lea mo e ngāue ki he lelei taha ʻo ʻetau malava ʻi he tuʻunga ko e faʻahinga taʻehaohaoa ʻo e tangatá. (1 Pita 2:21) ʻOku fiefia ʻa e loto ʻo Sihová ʻi he ngaahi feinga ʻa e faʻahinga ko ia ʻoku hanga ʻe heʻenau ʻofa ki hono ʻAló ʻo ueʻi kinautolu ke nau tuli ki ha ʻalunga hangē ko Kalaisí.
7. Ko e hā ʻoku fakapotopoto ai ke kaumeʻa mo e ngaahi kaumeʻa ʻo Sihová?
7 Ko e tuí, mateakí, talangofuá pea mo e ʻofa ʻia Sīsū mo ʻene ngaahi foungá—ko e ngaahi anga ia ʻi he lotolotonga ʻo e ngaahi ʻulungāanga ʻoku ʻamanekina ʻe Sihova mei Hono ngaahi kaumeʻá. ʻOku lelei ki he tokotaha taki taha ʻo kitautolu ke tau ʻeke hifo: ‘ʻOku hā mahino mai ʻa e ngaahi ʻulungāanga mo e ngaahi founga ko iá ʻi he faʻahinga ʻoku mau feohi vāofí? Kuó u ʻai ʻa e ngaahi kaumeʻa ʻo Sihová ko hoku ngaahi kaumeʻa?’ ʻOku fakapotopoto ke fai pehē. Ko e faʻahinga tāutaha ko ia ʻoku nau fakatupulekina ʻa e ngaahi ʻulungāanga fakaʻotuá mo malangaʻi faivelenga ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá ʻe lava ke ʻi ai hono kaunga lelei kiate kitautolu, ʻoku tākiekina ai kitautolu ke tau moʻui ʻo fakatatau ki heʻetau fakapapau ke fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá.—Sio ki he puha “Ko e Hā ʻa e Kaumeʻa Lelei?” ʻi he peesi 29.
AKO MEI HA FAʻIFAʻITAKIʻANGA ʻI HE TOHI TAPÚ
8. Ko e hā ʻoku maongo kiate koe fekauʻaki mo e vahaʻangatae ʻo (a) Nāomi mo Luté? (e) ko e kau talavou Hepelū ʻe toko tolú? (f) pea mo Paula mo Tīmoté?
8 ʻOku ʻi he Tohi Tapú ʻa e ngaahi faʻifaʻitakiʻanga lahi ʻo e faʻahinga naʻa nau maʻu ʻaonga ko e tupu mei hono fili ʻo e ngaahi feohi leleí. ʻE lava ke ke lau ai fekauʻaki mo e vahaʻangatae ʻo Nāomi mo hono ʻofefine-ʻi-he-fono ko Luté, ko e kaumeʻa fetohotohoi ʻi Pāpilone ʻa e kau talavou Hepelū ʻe toko tolú pea mo e vahaʻangatae ʻo Paula mo Tīmoté. (Lute 1:16; Taniela 3:17, 18; 1 Kolinito 4:17; Filipai 2:20-22) Kae kehe, tau tokangataha angé ki ha faʻifaʻitakiʻanga tuʻu-ki-muʻa ʻe taha: ko e kaungāmeʻa ʻa Tēvita mo Sionatané.
9, 10. Ko e hā ʻa e makatuʻunga ʻo e kaungāmeʻa ʻa Tēvita mo Sionatané?
9 ʻOku pehē ʻe he Tohi Tapú ʻi he hili hono tāmateʻi ʻe Tēvita ʻa Kolaiaté, naʻe “pikitai ʻa e loto ʻo Sionatane ki he loto ʻo Tevita, pea ʻofa ʻa Sionatane kiate ia ʻo hange ko ʻene moʻui aʻana.” (1 Samiuela 18:1) Naʻe kamata ai ha kaungāmeʻa tuʻuloa ʻa ia neongo ʻa e kehekehe lahi ʻi hona taʻumotuʻá, naʻe kei hokohoko atu ia ʻo aʻu ki he mate ʻa Sionatane ʻi he malaʻe taú.c (2 Samiuela 1:26) Ko e hā ʻa e makatuʻunga ʻo e haʻi mālohi ko ia naʻe fakatupulekina ʻi he vahaʻa ʻo e ongo kaumeʻá ni?
10 Naʻe fakafāʻūtahaʻi ʻa Tēvita mo Sionatane ʻe heʻena ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻena holi mālohi ke kei faitōnunga ai pē kiate iá. Naʻe maʻu ʻe he ongo tangatá ni ha haʻi fakalaumālie. Naʻá na fakatou fakahāhā ʻa e ngaahi ʻulungāanga naʻe lava ke na feʻofeinaʻaki ai. ʻOku ʻikai ha veiveiua naʻe maongo kia Sionatane ʻa e loto-toʻa mo e faivelenga ʻa e kiʻi talavou ko ia naʻá ne taukapoʻi taʻemanavahē ʻa e huafa ʻo Sihová. Naʻe tokaʻi taʻetoeveiveiua ʻe Tēvita ʻa e tangata taʻumotuʻa ange ko ia naʻá ne poupouʻi mateaki ʻa e ngaahi fokotuʻutuʻu ʻa Sihová peá ne fakamuʻomuʻa taʻesiokita ʻa e ngaahi lelei ʻa Tēvitá ʻi haʻaná. Ko e fakatātaá, fakakaukau angé ki he meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻe mātuʻaki loto-mafasia ai ʻa Tēvita, ʻi heʻene moʻui ko ha tokotaha hola holo ʻi he vaó ke hao mei he houhau ʻa e tuʻi fulikivanu ko Saulá, ko e tamai ʻa Sionatané. ʻI ha fakahāhā fakaofo ʻo e mateakí, naʻe tamuʻomuʻa ʻa Sionatane peá ne “ʻalu kia Tevita . . . ʻo ne poupou hono nima ʻi he ʻOtua.” (1 Samiuela 23:16) Sioloto atu ki he anga ʻo e ongoʻi kuo pau naʻe maʻu ʻe Tēvita ʻi he taimi naʻe ʻalu atu ai hono kaumeʻa ʻofeiná ʻo ne fai kiate ia ʻa e poupou mo e fakalototoʻa!d
11. Ko e hā ʻokú ke ako fekauʻaki mo e kaungāmeʻá mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sionatane mo Tēvitá?
11 Ko e hā ʻoku tau ako mei he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sionatane mo Tēvitá? Hiliō he meʻa kotoa, ʻoku tau sio ko e meʻa mahuʻinga taha ki he ngaahi kaumeʻá ke nau maʻú ko e ngaahi meʻa mahuʻinga fakalaumālié. ʻI heʻetau ʻunuʻunu ofi ki he faʻahinga ko ia ʻoku tau maʻu ʻa e ngaahi tui tatau, pehē ki heʻetau ngaahi meʻa mahuʻinga fakaeʻulungāangá pea mo ʻetau holi ke kei faitōnunga ai pē ki he ʻOtuá, ʻe lava ke ʻi ai ha fevahevaheʻaki ʻo e ngaahi fakakaukaú, ngaahi ongoʻí mo e ngaahi hokosia ko ia ʻoku fakalototoʻa mo fakatupu langa hake kiate kitautolú. (Loma 1:11, 12) ʻOku tau maʻu ʻa e ngaahi kaumeʻa fakakaukau fakalaumālie peheé ʻi he lotolotonga ʻo e kaungālotú. Kae kehe, ʻoku ʻuhinga iá ko e tokotaha kotoa pē ʻoku haʻu ki he ngaahi fakataha ʻi he Fale Fakatahaʻangá ko ha kaumeʻa lelei ia? ʻIkai, ʻoku ʻikai ke pehē ia.
FILI ʻA E FAʻAHINGA KE FEOHI VĀOFI MO IÁ
12, 13. (a) Ko e hā kuo pau ai ke tau filifili ʻa e faʻahinga ke feohi mo iá naʻa mo e ʻi he lotolotonga ʻo e kaungā Kalisitiané? (e) Ko e hā ʻa e palopalema naʻe fehangahangai mo e ngaahi fakatahaʻanga ʻi he ʻuluaki senitulí, ʻo ueʻi ai ʻa Paula ke ne fai ʻa e fakatokanga mālohi ko e hā?
12 Naʻa mo e ʻi he loto fakatahaʻangá, kuo pau ke tau filifili ai ʻetau ngaahi feohí kapau ko e taumuʻá ke hoko ko e fakatupu langa hake fakalaumālie. ʻOku totonu ke tau ʻohovale ʻi he meʻá ni? ʻIkai. ʻOku fiemaʻu nai ha taimi lōloa ange ki he kau Kalisitiane ʻe niʻihi ʻi he fakatahaʻangá ke nau aʻu ai ki he tuʻunga matuʻotuʻa fakalaumālié, hangē pē ko e fiemaʻu nai ha taimi lōloa ki ha fua ʻe niʻihi ʻo ha fuʻu ʻakau ke momoho ai. Ko ia, ʻi he fakatahaʻanga kotoa pē, ʻoku tau ʻilo ai ko e kau Kalisitiané ʻoku nau ʻi he ngaahi tuʻunga kehekehe ʻo e tupu fakalaumālié. (Hepelu 5:12–6:3) Ko hono moʻoní, ʻoku tau fakahāhā ʻa e kātaki mo e ʻofa ki he faʻahinga foʻou angé pe vaivai angé, he ʻoku tau loto ke tokoniʻi kinautolu ke nau tupu fakalaumālie.—Loma 14:1; 15:1.
13 ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻe ʻi ai nai ha tuʻunga ʻi he fakatahaʻangá ʻe fiemaʻu ai ke tau tokanga fekauʻaki mo ʻetau feohí. ʻE kau nai ha faʻahinga tāutaha ʻi ha ʻulungāanga ʻoku ngalikehe. ʻE fakatupu nai ʻe ha faʻahinga ha laumālie loto-ʻiteʻita pe lāunga. Naʻe fehangahangai ʻa e ngaahi fakatahaʻanga ʻi he ʻuluaki senituli T.S. mo ha palopalema meimei tatau. Lolotonga ko e tokolahi taha ʻo hono kau mēmipá naʻa nau faitōnunga, naʻe fai ʻe he niʻihi tāutaha ia ʻa e tōʻonga taʻetotonu. Koeʻuhi ko e niʻihi ʻi he fakatahaʻanga ʻi Kolinitoó naʻe ʻikai te nau pouaki ʻa e ngaahi akonaki faka-Kalisitiane ʻe niʻihi, naʻe fakatokanga ai ʻa e ʻapositolo ko Paulá ki he fakatahaʻangá: “ʻOua naʻa takihalaʻi koe. Ko e ngaahi feohi koví ʻokú ne maumauʻi ʻa e ngaahi ʻulungāanga leleí.” (1 Kolinito 15:12, 33, NW) Naʻe fakatokanga ʻa Paula kia Tīmote ʻo pehē naʻa mo e lotolotonga ʻo e kaungā Kalisitiané, ʻoku ʻi ai nai ʻa e niʻihi ʻoku ʻikai te nau fai ʻa e tōʻonga totonú. Naʻe tala kia Tīmote ke fakamamaʻo mei he faʻahinga peheé, ʻo ʻoua ʻe feohi vāofi mo kinautolu.—2 Timote 2:20-22.
14. ʻE lava fēfē ke tau ngāueʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatokanga ʻa Paula fekauʻaki mo e feohí?
14 ʻE lava fēfē ke tau ngāueʻaki ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatokanga ʻa Paulá? ʻAki ʻa e fakaʻehiʻehi mei he feohi vāofi mo ha taha—ʻi loto pe ʻi tuʻa ʻi he fakatahaʻangá—ʻoku lava ke hoko ko ha tākiekina fakatupu maumau. (2 Tesalonaika 3:6, 7, 14) Kuo pau ke tau maluʻi hotau tuʻunga fakalaumālié. Manatuʻi ʻi he hangē ko ha konga ulapá, ʻoku tau inumia pe maʻu mai ʻa e ngaahi fakakaukau mo e ngaahi founga ʻa hotau ngaahi kaumeʻa ofí. Hangē pē ko e ʻikai malava ke tau unu ha konga ulapa ʻi ha vinika pea ʻamanaki ʻe fonu ia ʻi he vaí, ʻoku pehē pē ʻa e ʻikai malava ke tau feohi mo e faʻahinga ʻoku nau fai ha tākiekina fakatupu maumaú pea ʻamanaki te tau maʻu mei ai ha meʻa ʻoku ʻaongá.—1 Kolinito 5:6.
15. Ko e hā ʻe lava ke ke fai ke maʻu ai ha ngaahi kaumeʻa fakakaukau fakalaumālie ʻi he fakatahaʻangá?
15 ʻOku tau fakamālō, he ʻoku ʻi ai ʻa e malava lahi moʻoni ke maʻu ha ngaahi kaumeʻa lelei ʻi he lotolotonga ʻo e kaungālotú. (Sāme 133:1) ʻE lava fēfē ke ke maʻu ha ngaahi kaumeʻa fakakaukau fakalaumālie ʻi he fakatahaʻangá? ʻI hoʻo fakatupulekina ʻa e ngaahi ʻulungāanga mo e ngaahi founga fakaʻotuá, ʻoku ʻikai ha veiveiua ʻe tohoakiʻi atu ai ʻa e faʻahinga ʻoku nau maʻu ʻa e fakakaukau peheé. ʻI he taimi tatau, ʻe fiemaʻu nai ke ke fou ʻi ha ngaahi sitepu fakapotopoto ke kakapa atu ai ke ʻai ha ngaahi kaumeʻa foʻou. (Sio ki he puha “Founga Naʻá Ma Maʻu Ai ha Kaumeʻa Leleí,” ʻi he peesi 30.) Kumi ki he faʻahinga ko ia ʻoku nau fakahāhā ʻa e ngaahi ʻulungāanga ʻokú ke loto ke tapua atú. Tokanga ki he akonaki ʻa e Tohi Tapú ke “fano” atú, feinga ke kaungāmeʻa mo e kaungātuí tatau ai pē pe ko e hā ʻa e matakali, fonua, pe anga fakafonua. (2 Kolinito 6:13; 1 Pita 2:17) ʻOua te ke feohi pē mo e faʻahinga ʻoku mou toʻumeʻá. Manatuʻi naʻe motuʻa ʻaupito ange ʻa Sionatane ʻia Tēvita. ʻOku malava ʻe he faʻahinga taʻumotuʻa tokolahi ke nau ʻomai ki he kaungāmeʻá ha taukei lahi ʻaupito mo e fakapotopoto.
TAIMI ʻOKU MALANGA HAKE AI ʻA E FAINGATAʻÁ
16, 17. Kapau ʻoku fakalotomamahiʻi kitautolu ʻe ha kaungālotu ʻi ha faʻahinga founga, ko e hā ʻoku ʻikai totonu ai ke tau mavahe mei he fakatahaʻangá?
16 Koeʻuhi ʻoku ʻi ai ha kehekehe lahi ʻo e ngaahi angaʻitangata mo e ngaahi ʻātakai ʻi he fakatahaʻangá, ʻe malanga hake nai ha ngaahi palopalema ʻi he taimi ki he taimi. ʻE leaʻaki nai pe fai ʻe ha kaungātui ha meʻa ʻo tau ongoʻi loto-mamahi ai. (Palovepi 12:18) ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku tafunaki ʻa e ngaahi faingataʻá ʻi he fepaki ʻa e angaʻitangatá, ko e ngaahi taʻefemahinoʻakí, pe kehekehe ʻa e fakakaukaú. Te tau tūkia ʻi he ngaahi faingataʻa peheé pea mavahe ai mei he fakatahaʻangá? ʻE ʻikai kapau ʻoku tau ʻofa moʻoni ʻia Sihova mo e faʻahinga ʻokú ne ʻofa aí.
17 ʻI he tuʻunga ko hotau Tokotaha-Fakatupu mo Fakatolonga Moʻuí, ʻoku taau ai mo Sihova ʻetau ʻofa mo e anga-līʻoa kakató. (Fakahā 4:11) Tānaki atu ki ai, ko e fakatahaʻanga ko ia ʻokú ne hōifua ke ngāueʻakí ʻoku taau ke tau poupou mateaki ki ai. (Hepelu 13:17) Ko ia kapau ʻoku fakalotomamahiʻi kitautolu ʻe ha kaungālotu pe ʻai ke siva ʻetau ʻamanakí ʻi ha faʻahinga founga, heʻikai te tau mavahe mei he fakatahaʻangá ko ha founga ia ke fakahaaʻiʻaki ʻetau loto-mamahí. Ko e hā ka tau ka fai pehē ai? ʻOku ʻikai ko Sihova ia naʻá ne fakalotomamahiʻi kitautolú. Heʻikai ʻaupito malava ʻe heʻetau ʻofa kia Sihová ke ne fakaʻatā kitautolu ke tau sītuʻa meiate ia mo ʻene kakaí!—Sāme 119:165.
18. (a) Ko e hā ʻe lava ke tau fai ke pouaki ai ʻa e melino ʻi he fakatahaʻangá? (e) Ko e hā ʻa e ngaahi tāpuaki ʻoku ʻomai ʻe he fili ko ia ke fakamolemoleʻi ʻi he taimi ʻoku ʻi ai ai ha makatuʻunga lelei ke fai peheé?
18 ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he ʻofa ki he kaungālotú ke tau pouaki ʻa e melino ʻi he fakatahaʻangá. ʻOku ʻikai ke ʻamanekina ʻe Sihova ʻa e haohaoá mei he faʻahinga ʻokú ne ʻofa aí, pea ʻoku totonu ke tau pehē mo kitautolu. ʻOku fakamafeia kitautolu ʻe he ʻofá ke tau fakamolemoleʻi ʻa e fanga kiʻi hala īkí, ʻo manatuʻi ko kitautolu kotoa ʻoku tau taʻehaohaoa mo fai ʻa e ngaahi fehālaaki. (Palovepi 17:9; 1 Pita 4:8) ʻOku tokoniʻi kitautolu ʻe he ʻofá ke tau hokohoko “fefakamolemoleʻaki.” (Kolose 3:13) ʻOku ʻikai ke faingofua maʻu pē ke ngāueʻaki ʻa e akonaki ko ʻení. Kapau te tau fakaʻatā ʻa e ngaahi ongoʻi mamahí ke ne ikuʻi kitautolu, te tau hehema nai ke nōfoʻi ʻi he loto-mamahí, ʻo fakakaukau nai ʻoku hanga ʻe heʻetau ʻitá ʻi ha founga ʻo tauteaʻi ʻa e tokotaha fakatupu loto-mamahí. Ka, ko hono moʻoní, ʻoku fakatupu maumau kiate kitautolu ia ʻa e nōfoʻi ʻi he loto-mamahí. Ko e fili ke fakamolemoleʻi ʻi he taimi ʻoku ʻi ai ai ha makatuʻunga lelei ke fai peheé ʻoku maʻu ai ʻa e ngaahi tāpuaki lahi. (Luke 17:3, 4) ʻOku tau maʻu ai ʻa e nonga ʻo e ʻatamaí mo e lotó, tauhi maʻu ai ʻa e melino ʻi he fakatahaʻangá, pea hiliō he meʻa kotoa, ʻoku maluʻi ai hotau vahaʻangatae mo Sihová.—Mātiu 6:14, 15; Loma 14:19.
TAIMI KE TAʻOFI AI ʻA E FEOHÍ
19. Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga ʻe malanga hake nai ʻo fiemaʻu ai kiate kitautolu ke ʻoua ʻe feohi mo ha tokotaha?
19 ʻI he taimi ʻe niʻihi, ʻoku fai mai ai ʻa e kole ke ʻoua te tau toe feohi mo ha taha naʻe hoko ko ha mēmipa ʻo e fakatahaʻangá. ʻOku malanga hake ʻa e tuʻunga ko ʻení ʻi he taimi ʻoku tuʻusi ai ha taha ʻokú ne maumauʻi taʻefakatomala ʻa e lao ʻa e ʻOtuá pe ʻi he taimi ʻoku fakataleʻi ai ʻe ha taha ʻa e tuí ʻaki hono akoʻi ha tokāteline hala pe ko ʻene fakamavaheʻi ʻa ia tonu mei he fakatahaʻangá. ʻOku tala mahino mai ʻe he Folofola ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu ke “oua naa fakataha” mo e faʻahinga peheé.e (1 Kolinito 5:11-13, PM; 2 Sione 9-11) ʻE hoko nai ko ha meʻa faingataʻa moʻoni ke fakamamaʻo mei ha taha naʻe hoko nai ko hato kaumeʻa pe ʻokú ne kāinga mo kitautolu. Te tau tuʻu maʻu, ʻo fakahāhaaʻi ʻoku tau ʻai ʻa e mateaki kia Sihova mo ʻene ngaahi lao māʻoniʻoní ke muʻomuʻa ia ʻi ha toe meʻa? Manatuʻi ʻoku fakamahuʻingaʻi lahi ʻe Sihova ʻa e mateakí mo e talangofuá.
20, 21. (a) Ko e hā ko ha fokotuʻutuʻu anga-ʻofa ai ʻa e tuʻusí? (e) Ko e hā ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ai ke tau fili fakapotopoto ʻetau ngaahi feohí?
20 Ko e fokotuʻutuʻu ki he tuʻusí ko ha tokonaki ʻofa moʻoni ia meia Sihova. Anga-fēfē? Ko hono kapusi ʻo ha tokotaha faihala taʻefakatomala ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ʻofa ki he huafa māʻoniʻoni ʻo Sihová pea mo e meʻa kotoa ʻokú ne fakafofongaʻí. (1 Pita 1:15, 16) ʻOku tauhi maʻu ʻe he tuʻusí ʻa e malu ʻa e fakatahaʻangá. ʻOku maluʻi ai ʻa hono kau mēmipa faitōnungá mei he tākiekina kovi ʻa e kau faihala loto-leleí pea hokohoko atu ai ʻenau lotú ʻi he ʻiloʻi ko e fakatahaʻangá ko ha taulanga ū ia mei he māmani fulikivanu ko ʻení. (1 Kolinito 5:7; Hepelu 12:15, 16) ʻOku fakahāhaaʻi ʻe he akonaki mālohí ʻa e ʻofa ki he tokotaha faihalá. Ko e kiʻi foʻi luluʻi pē nai ia ʻoku fiemaʻu ki ai ke foki mai ai ʻene fakapotopotó pea fou ʻi he ngaahi sitepu ʻoku fiemaʻu ke foki ai kia Sihová.—Hepelu 12:11.
21 Heʻikai lava ke tau kalo mei he moʻoniʻi meʻa ko ia ko ʻetau ngaahi feohi vāofí ʻoku lava ke ʻi ai ʻene tākiekina mālohi ʻiate kitautolu. Ko ia ai, ʻoku mātuʻaki mahuʻinga ke tau fili fakapotopoto ʻetau ngaahi feohí. ʻI hono ʻai ʻa e ngaahi kaumeʻa ʻo Sihová ko hotau ngaahi kaumeʻá, ʻi he ʻofa ʻi he faʻahinga ʻoku ʻofa ai ʻa e ʻOtuá, te tau ʻai takatakai ai kia kitautolu ʻa e ngaahi kaumeʻa lelei taha ʻoku ala maʻú. Ko e meʻa ʻoku tau maʻu meiate kinautolú te ne tokoniʻi kitautolu ke tau moʻui ʻo fakatatau ki heʻetau fakapapau ke fakahōifuaʻi ʻa Sihová.
[Fakamatala ʻi lalo]
a Ko e foʻi lea faka-Hepelū naʻe liliu ko e “kaumeʻa” ʻoku toe liliu foki ia ko e “feohi” mo e “takanga.”—Fakamaau 14:20, NW; Palovepi 22:24, NW.
b ʻI hono fai ʻo e kole ko ʻeni kia ʻĒpalahamé, naʻe fakalika mai ai ʻe Sihova ʻa e feilaulau te ne fai ko hono foaki mai hono ʻAlo tofu-pē-taha-ne-fakatupú. (Sione 3:16) ʻI he feilaulau ʻa ʻĒpalahamé, naʻe kau mai ʻa Sihova ʻo ne tokonaki mai ha sipi tangata ko ha fetongi ʻo ʻAisake.—Senesi 22:1, 2, 9-13.
c Naʻe kei talavou ʻa Tēvita—“koe tamajii be”—ʻi he taimi naʻá ne tāmateʻi ai ʻa Kolaiaté pea naʻe taʻu 30 nai ʻi he taimi naʻe mate ai ʻa Sionatané. (1 Samiuela 17:33, PM; 1Sa 31:2; 2 Samiuela 5:4) Ko Sionatane, ʻa ia naʻe taʻu 60 nai ʻi he taimi naʻe mate aí, naʻe hā mahino naʻá ne lahi ʻaki ʻa e taʻu ʻe 30 nai ʻia Tēvita.
d Hangē ko ia ʻoku lēkooti ʻi he 1 Samiuela 23:17, naʻe leaʻaki ʻe Sionatane ʻa e ngaahi meʻa ʻe nima ke fakalototoʻaʻi ʻaki ʻa Tēvita: (1) Naʻá ne enginaki kia Tēvita ke ʻoua ʻe manavahē. (2) Naʻá ne fakapapauʻi kia Tēvita ʻe ʻikai lavameʻa ʻa e ngaahi feinga ʻa Saulá. (3) Naʻá ne fakamanatu kia Tēvita te ne maʻu ʻa e tuʻunga-tuʻí, ʻo hangē ko ia naʻe talaʻofaʻaki ʻe he ʻOtuá. (4) Naʻá ne talaʻofaʻaki ʻene mateakí kia Tēvita. (5) Naʻá ne tala ange kia Tēvita naʻa mo Saula naʻá ne lāuʻilo ki he mateaki ʻa Sionatane kia Tēvitá.
e Ki ha fakamatala lahi ange ki he founga ke fakafeangai ai ki he faʻahinga kuo tuʻusí pe fakamavaheʻi kinautolú, sio ki he ʻApenitiki, peesi 207-9.
[Puha ʻi he peesi 29]
KO E HĀ ʻA E KAUMEʻA LELEI?
Tefitoʻi moʻoni: “Ko ha kaumeʻa moʻoni ʻoku ʻofa ia he taimi kotoa pē, pea ko ha tokoua ia kuo fanauʻi mai ki he taimi ʻo e faingataʻá.”—Palovepi 17:17, NW.
Ngaahi fehuʻi ke ʻeke hifo kiate koe
▪ Ko hoku ngaahi kaumeʻá ko e toe ngaahi kaumeʻa ia ʻo Sihova mo Sīsū?—Sione 15:14, 16; Semisi 2:23.
▪ ʻOku tokoniʻi au ʻe hoku ngaahi kaumeʻá ke u fakatupulekina ha ngaahi tōʻonga lelei?—1 Kolinito 15:33.
▪ ʻOku ʻofa hoku ngaahi kaumeʻá ʻiate au ʻo aʻu ki he tuʻunga ʻoku nau fakatonutonu ai au ʻo ka fiemaʻu?—Sāme 141:5; Palovepi 27:6.
▪ ʻOku fakahaaʻi atu ʻe heʻeku leá mo ʻeku ngaahi ngāué ko e faʻahinga kaumeʻa fēfē au ki he niʻihi kehé?—Palovepi 12:18; 18:24; 1 Sione 3:16-18.
[Puha ʻi he peesi 30]
FOUNGA NAʻÁ MA MAʻU AI HA KAUMEʻA LELEÍ
▪ “Naʻe ʻuluaki faingataʻa kiate au ke maʻu ha ngaahi kaumeʻa ʻi he fakatahaʻangá. Ka naʻá ku toki ʻiloʻi ko ha kau longomoʻui ʻi he ngāue fakamalangá naʻe tokoniʻi ai au ke fakatupulekina ʻa e ngaahi ʻulungāanga hangē ko e kātakí, kītakí mo e ʻofa feilaulauʻi-kitá. ʻI he hokohoko atu ʻeku fakatupulekina ʻa e ngaahi ʻulungāanga ko ʻení, ʻoku ou sio ai ʻoku tohoaki mai ai ʻa e kakai ʻoku mau fakakaukau tataú, pea ʻoku ou maʻu he taimí ni ha ngaahi kaumeʻa lelei.”—Shivani.
▪ “Naʻá ku lotu ke u malava ʻo maʻu ha ngaahi kaumeʻa ʻi loto ʻi he fakatahaʻangá. Ka naʻe fuoloa naʻá ku ongoʻi ai ne ʻikai tali mai ʻeku ngaahi lotú. Naʻe faifai mai pē ʻou fakatokangaʻi naʻe ʻikai te u fai ha feinga moʻoni ke ʻai ha ngaahi kaumeʻa. Naʻe ʻikai te u tomuʻa fai ʻe au ʻa e feingá. Kae kehe, talu mei heʻeku kamata ngāue ʻo fehoanaki mo ʻeku ngaahi lotú, ʻoku ou ongoʻi moʻoni kuo tali ia ʻe Sihova.”—Ryan.
[Fakatātā ʻi he peesi 33]
ʻE lava ke ke maʻu ʻa e ngaahi feohi lelei ʻi he kaungālotú