Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
SEPITEMA 4-10
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | ʻISIKELI 42-45
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(ʻIsikeli 43:8, 9) ʻI heʻenau fokotuʻu ʻa honau hūʻangá ʻo hoko mai pē ki hoku hūʻangá pea mo ʻenau kaumatapaá ʻi he tafaʻaki pē ʻo hoku kaumatapaá, pea ko e ʻaá pē naʻe ʻi hoku vahaʻa mo kinautolú, naʻa nau ʻuliʻi ai ʻa hoku hingoa māʻoniʻoní ʻaki ʻa e ngaahi meʻa fakalielia naʻa nau faí, ko ia naʻá ku fakaʻauha ʻosi ai kinautolu ʻi heʻeku ʻitá. 9 Ko ia tuku ke nau ʻave ʻa ʻenau feʻauaki fakalaumālié pea mo e ngaahi ʻangaʻanga ʻo honau ngaahi tuʻí ke mamaʻo meiate au, pea te u nofo ʻi honau lotolotongá ʻo taʻengata.
it-2 467 ¶4
Huafa
Ko e taʻemalava ʻa ʻIsileli ʻi he tuʻunga ko e kakai ʻi he huafa ʻo e ʻOtuá ke nau moʻuiʻaki ʻene ngaahi fekau māʻoniʻoní naʻe hoko ai hono fakameleʻi pe ʻuliʻi ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá. (ʻIsi. 43:8; ʻĒm. 2:7) Koeʻuhi ko e taʻefaitōnunga ʻa e kau ʻIsilelí naʻe iku ki hono tauteaʻi kinautolu ʻe he ʻOtuá, pea naʻe toe leakoviʻi ai ʻe he ngaahi puleʻanga kehé ʻa hono huafá. (Fakafehonaki mo e Saame 74:10, 18; ʻAi. 52:5.) Ko e ʻikai ke nau fakatokangaʻi ko e tautea ko iá naʻe haʻu meia Sihová, naʻe taku ʻe he ngaahi puleʻanga ko ení ko e ngaahi fakatamaki naʻe tō ki ʻIsilelí naʻe hoko ia koeʻuhi ko e taʻemalava ʻa Sihova ke tokangaʻi hono kakaí. Ke fakamaʻa hono huafá mei he lumá, naʻe fai ʻe Sihova ʻa e meʻa koeʻuhi ko hono huafá pea mo toe fakafoki mai ʻa e toenga ʻo e kau ʻIsilelí ki honau fonuá.—ʻIsi. 36:22-24.
“Ko e folofola eni ʻa e ʻEiki Hau ko Sihová: ‘Kuo feʻunga hoʻomou meʻa ʻoku faí, ʻe ngaahi ʻeiki ʻo ʻIsileli!’ “‘Fakangata hoʻomou fakamālohí mo hoʻomou fakafeʻātungiá, pea fai ʻa e meʻa ʻoku totonu mo māʻoniʻoní. Tuku hono faʻao ʻa e kelekele ʻo hoku kakaí,’ ko e fakahaaʻi ia ʻe he ʻEiki Hau ko Sihová. 10 ‘ʻOku totonu ke mou ngāueʻaki ha ngaahi meʻafua totonu, ha fua efa totonu mo ha fua pate totonu.
it-2 140
Fakamaau Totonu
Ko ia ai, kuo fiemaʻu totonu maʻu pē ʻe Sihova ko e faʻahinga ko ia ʻoku nau holi ke nau maʻu ʻene hōifuá ke nau lāuʻilo ki heʻene ngaahi tuʻunga ʻo e fakamaau totonú pea muimui ki ai. (ʻAi. 1:17, 18; 10:1, 2; Sel. 7:5-7; 21:12; 22:3, 4; ʻIsi. 45:9, 10; ʻĒm. 5:15; Mai. 3:9-12; 6:8; Sāk. 7:9-12)
SEPITEMA 11-17
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | ʻISIKELI 46-48
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(ʻIsikeli 47:1) Naʻá ne fakafoki leva au ki he hūʻanga ʻo e temipalé, pea naʻá ku sio ai ki he vai ʻoku tafe fakahahake mei lalo ʻi he hūʻanga ʻo e temipalé, he ko e konga ki muʻa ʻo e temipalé naʻe hanga ki he hahaké. Naʻe tafe ʻa e vaí mei lalo ʻi he tafaʻaki toʻomataʻu ʻo e temipalé, ʻi he tafaʻaki fakatonga ʻo e ʻōlitá.
(ʻIsikeli 47:8) Naʻá ne pehē mai leva kiate au: “Ko e vaí ni ʻoku tafe ia ki he feituʻu fakahahaké pea hokohoko hifo ai ʻi he ʻAlapá ʻo aʻu ki tahi. ʻI heʻene aʻu ki tahí, ʻe hoko ʻo moʻui ʻa e tahi ʻi aí.
(ʻIsikeli 48:30) “Ko e hūʻanga eni ki tuʻa ʻo e koló: Ko e fua ʻo e tafaʻaki fakatokelaú ko e kiupite ʻe 4,500.
(ʻIsikeli 48:32-34) “Ko e tafaʻaki fakahahaké ʻe kiupite ʻe 4,500 ʻa hono lōloá, pea ʻoku ʻi ai ʻa e matapā ʻe tolu: Ko e matapā ʻe taha kia Siosifa, matapā ʻe taha kia Penisimani, pea ko e matapā ʻe taha kia Tani. 33 “Ko e tafaʻaki fakatongá ko hono fuá ko e kiupite ʻe 4,500, ʻo ʻi ai ʻa e matapā ʻe tolu: Ko e matapā ʻe taha kia Simione, matapā ʻe taha kia ʻĪsaka, pea ko e matapā ʻe taha kia Sepuloni. 34 “Ko e tafaʻaki fakahihifó ʻe kiupite ʻe 4,500 ʻa hono lōloá, ʻo ʻi ai ʻa e matapā ʻe tolu: Ko e matapā ʻe taha kia Kata, matapā ʻe taha kia ʻĀseli, pea ko e matapā ʻe taha kia Nafitalai.
“ʻAi Ho Loto ki he” Temipale ʻo e ʻOtuá!
14 Ko e ngaahi meʻa ko eni ne hokó ko e fakahoko pē ia ʻo e vīsone ʻa ʻIsikelí? ʻIkai; ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e meʻa lahi mamaʻo ange ia. Fakakaukau ange: Ko e temipale ko ia naʻe sio ki ai ʻa ʻIsikelí heʻikai lava moʻoni ke langa ʻo hangē ko ia naʻe fakamatalaʻí. Ko e moʻoni, naʻe fakakaukau fakamātoato ʻa e kau Siú ki he vīsone ko iá pea aʻu ʻo ngāueʻaki fakahangatonu ʻa e ngaahi fakaikiiki ʻe niʻihi. Kae kehe, ko e temipale fakaevīsoné fakalūkufua naʻe fuʻu lahi ia naʻa mo haʻane feʻunga ʻi Moʻunga Molaia, ʻa e tuʻuʻanga ki muʻa ʻo e temipalé. Tānaki atu ki aí, ko e temipale ʻa ʻIsikelí naʻe ʻikai ʻi he koló ia ka naʻe mamaʻo ʻi ha konga fonua mavahe, ka naʻe langa ʻa e temipale hono uá ia ʻi he tuʻuʻanga ko ia naʻe tuʻu ai ʻa e temipale ki muʻá, ʻi he kolo ko Selusalemá. (ʻĒsela 1:1, 2) ʻIkai ko ia pē, ʻoku ʻikai ha vaitafe moʻoni naʻe teitei hoko mai mei he temipale ʻi Selusalemá. Ko ia naʻe sio ʻa ʻIsileli ʻo e kuonga muʻá ʻi hano fakahoko siʻisiʻi pē ʻo e kikite ʻa ʻIsikelí. ʻOku fakahuʻunga ʻi he meʻá ni kuo pau pē ʻoku ʻi ai hano fakahoko lahi ange, fakalaumālie ʻo e vīsone ko ení.
(ʻIsikeli 47:6) Naʻá ne ʻeke mai kiate au: “Foha ʻo e tangata, kuó ke sio ʻi ha meʻa peheni?” Pea naʻá ne ʻai au ke u lue ʻo foki ki he veʻe vaitafé.
it-2 1001
Foha ʻo e Tangata
ʻI he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Hepeluú ko e tohi ʻIsikelí ʻoku toutou ʻasi lahi taha ai ʻa e kupuʻileá ni, ʻa ia ʻoku laka hake ʻi he tuʻo 90 ʻa hono ui ʻe he ʻOtuá ʻa e palōfitá ko e “foha ʻo e tangata.” (ʻIsi. 2:1, 3, 6, 8) Ko e hingoá ni ʻi hono ngāueʻakí ʻoku ngalingali fakataumuʻá ke ne fakamamafaʻi ko e palōfitá ko ha tangata pē ʻi māmani, ʻo fakahaaʻi ʻa e kehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e tangata leá pea mo e Matavai ʻo ʻene pōpoakí, ko e ʻOtua Fungani Māʻolungá. Ko e hingoa tatau pē ʻoku ngāueʻaki ki he palōfita ko Tanielá ʻi he Taniela 8:17.
SEPITEMA 18-24
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ| TANIELA 1-3
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Taniela 1:5) ʻIkai ngata aí, naʻe vaheʻi ʻe he tuʻí kiate kinautolu ha ʻinasi fakaʻaho mei he ngaahi meʻakai vovo ʻa e tuʻí pea mei he uaine naʻá ne inú. Naʻe fiemaʻu ke teuʻi kinautolu ʻi he taʻu ʻe tolu, pea ʻi he ʻosi ʻa e taimi ko iá te nau hū ki he ngāue ʻa e tuʻí.
(Taniela 1:8) Ka naʻe fakapapauʻi ʻe Taniela ʻi hono lotó heʻikai te ne ʻuliʻi ia ʻaki ʻa e ngaahi meʻakai vovo ʻa e tuʻí pe ko e uaine naʻá ne inú. Ko ia naʻá ne kole ha ngofua ki he ʻōfisa pule ʻo e lotoʻaá ke ʻoua naʻa ʻuliʻi ia ʻi he meʻá ni.
it-2 382
Mēsake
ʻOku ʻi ai ha ʻuhinga nai ʻe tolu naʻa nau fakakaukau ai ko e ngaahi meʻakai vovo ʻa e tuʻí ʻoku ‘ʻuli’: (1) Naʻe kai ʻe he kau Pāpiloné ʻa e fanga manu naʻe lau ʻoku taʻemaʻa ʻi he Lao ʻa Mōsesé; (2) naʻe ʻikai te nau tokanga ke sio pe naʻe fakatafe totonu ʻa e toto ʻo e fanga manú; naʻe sisina pē nai ʻa e niʻihi; (3) naʻe faʻa ʻuluaki feilaulauʻaki ʻe he kau panganí ia ʻa e fanga manú ki honau ngaahi ʻotuá, ʻo fakakaukau ai ko hono kai ʻo e kakanoʻimanu peheé ko ha konga ia ʻo e lotu ki he ngaahi ʻotua ko ení.—Tan. 1:8; fakafehoanaki mo e 1 Kol. 10:18-20, 28.
(Taniela 2:44) “ʻI he ngaahi ʻaho ʻo e ngaahi tuʻi ko iá ʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtua ʻo langí ha puleʻanga ʻa ia ʻe ʻikai ʻaupito ke fakaʻauha. Pea ko e puleʻangá ni ʻe ʻikai tuku ia ki ha toe kakai kehe. Te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa ko ení, pea ʻe tuʻu toko taha pē ia ʻo taʻengata.”
KO HAI ʻOKU FAʻUʻAKI “ʻA E NGAAHI PULEʻANGA KO IA”?
Ko e kikite ʻi he Taniela 2:44 ʻoku pehē ai ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá “te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga ko ia.” Ko e kikite ko iá ʻoku lave pē ki he ngaahi puleʻanga ʻoku fakatātaaʻi ʻe he ngaahi konga kehekehe ʻo e ʻīmisí.
Kae fēfē ʻa e ngaahi founga-pule fakaetangata kehé kotoa? Ko e kikite tatau ʻi he Fakahaá ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e ʻata lahi ange. ʻOku fakahaaʻi ai ko e “ngaahi tuʻi ʻo e kotoa ʻo e māmani kuo nofoʻí” te nau fakatahataha ʻo fakafepaki kia Sihova ʻi he “ʻaho lahi ʻo e ʻOtuá ko e Māfimafi-Aoniu.” (Fkh. 16:14; 19:19-21) Ko ia ai, ʻoku ʻikai ko e ngaahi puleʻanga pē ʻo e ʻīmisí ka ko e toe ngaahi founga-pule fakaetangata kehé kotoa ʻe fakaʻauha ʻi ʻĀmaketone.
Ko e Kī ki ha Māmani Fiefiá
ʻOku maʻu ʻa e talí ʻi he Taniela 2:44: “ʻI he taimi ʻo e ngaahi tuʻi ko ia [ʻoku pule ʻi he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá], ko e ʻOtua ʻo Langi te ne fokotuʻu ha puleʻanga ʻe ʻikai fulihi ʻo taʻengata; pea ko hono pule ʻe ʻikai tuku ki ha kakai kehe: ka te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga ko ia [faʻu ʻe he tangatá], kae tuʻu pe ia ʻo taʻengata.” (Fakaʻītali ʻamautolu.) Ko e hā ʻe pau ai ke “laiki” ʻe he Puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa e ngaahi tuʻunga-pule fakaemāmaní? Koeʻuhi ʻoku kīvoi ʻa e ngaahi meʻá ni ʻi hono fakatolonga ʻa e laumālie fakafepaki-ʻOtua ʻo e fili fakaekita naʻe pouaki ʻe Sētane ʻi he ngoue ko ʻĪtení. Tānaki atu ki he ngāue fakafepaki ki he ngaahi meʻa lelei taha maʻá e faʻahinga ʻo e tangatá, ko e faʻahinga ko ē ʻoku nau feinga ke fakatolonga ʻa e laumālie ko iá ʻoku nau ʻai kinautolu ki ha ʻalunga ʻo e fakafepaki ki he Tokotaha-Fakatupú. (Sāme 2:6-12; Fakahā 16:14, 16) Ko ia ai, kuo pau ke tau ʻeke hifo kiate kitautolu tonu, ‘ʻOku tau kau pe fakafepakiʻi ʻa e pule ʻa e ʻOtuá?’
SEPITEMA 25-ʻOKATOPA 1
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | TANIELA 4-6
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Taniela 4:10, 11) “ʻI he ngaahi vīsone naʻá ku mamata ki ai lolotonga ʻeku ʻi hoku mohengá, naʻá ku sio ai ki ha fuʻu ʻakau ʻi he lotolotonga ʻo e māmaní, pea naʻe māʻolunga ʻaupito. 11 Naʻe tupu ʻa e fuʻu ʻakaú ʻo mālohi, pea ko hono tumutumú naʻe aʻu ki he langí, pea naʻe malava ke mamata ki ai mei he ngatangataʻanga ʻo e māmaní kotoa.
(Taniela 4:20-22) “‘Ko e fuʻu ʻakau naʻá ke mamata ki ai naʻe tupu ʻo lahi pea mālohí, ʻa ia ko hono tumutumú naʻe aʻu ki he langí pea naʻe mamata ki ai ʻa e kotoa ʻo e māmaní, 21 ʻa ia ko hono laú naʻe fakaʻofoʻofa, pea ko hono fuá naʻe lahi ʻaupito, pea naʻe hoko ko e meʻakai ki he tokotaha kotoa, naʻe nofo ʻi lalo ai ʻa e fanga manu ʻo e vaó pea naʻe nofo ʻi hono ngaahi vaʻá ʻa e fanga manupuna ʻo e langí, 22 ko koe ia, ʻe hoʻo ʻAfio, koeʻuhi kuó ke tupu ʻo lahi pea mo mālohi, pea kuo aʻu hake ho ngeiá ki he ngaahi langí, pea mo hoʻo pulé ki he ngatangataʻanga ʻo e māmaní.
Ngaahi Meʻa Mahuʻinga mei he Tohi Tanielá
4:10, 11, 20-22 (PM)—Ko e hā naʻe fakafofongaʻi pe fakaʻilongaʻi ʻe he fuʻu ʻakau lahi ʻi he misi ʻa Nepukanesá? Ko e fuʻu ʻakaú naʻá ne muʻaki fakafofongaʻi ʻa Nepukanesa ko e pule ʻo ha puleʻanga hau ʻi he māmaní. Kae kehe, koeʻuhi naʻe aʻu ʻa e pulé “ki he gataaga o mamani,” ko e fuʻu ʻakaú ʻoku pau pē ʻokú ne fakahaaʻi ʻa e meʻa ʻoku māʻolunga lahi ange. ʻOku fakafehokotaki ʻe he Taniela 4:17 (PM) ʻa e misí ki he tuʻunga-pule ʻa e “Maoluga taha” ʻi he faʻahinga ʻo e tangatá. Ko e fuʻu ʻakaú leva, ʻokú ne toe fakaʻilongaʻi ʻa e tuʻunga-hau fakaleveleva ʻo Sihová, tautefito ʻi heʻene fekauʻaki mo e māmaní. Ko ia ai, ko e misí ʻoku ʻi ai hono fakahoko ʻe ua—ʻi he tuʻunga-pule ʻo Nepukanesá pea ʻi he tuʻunga-hau ʻo Sihová.
(Taniela 5:17) Naʻe tali ange leva ʻe Taniela ki he tuʻí: “Maʻu pē muʻa ʻe koe ʻa hoʻo ngaahi meʻaʻofá pea foaki ʻa hoʻo ngaahi meʻaʻofá ki he niʻihi kehé. Kae kehe, te u lau ʻa e tohinimá ki hoʻo ʻAfió pea fakaʻilo ʻa hono ʻuhingá kiate koe.
(Taniela 5:29) Naʻe fai leva ʻe Pelisasa ha tuʻutuʻuni, pea naʻa nau fakakofu lanu vāleti ʻa Taniela pea ʻai ha kahoa koula ki hono kiá; pea naʻa nau fai ha fanongonongo ʻo fekauʻaki mo ia te ne hoko ko e pule hono tolu ʻi he puleʻangá.
w88 10/1 30 ¶3-5
Fehuʻi mei he Kau Lautohí
ʻI he faifai pea ʻomi ʻa e Hepelū ko Tanielá, naʻe toe fai ange ʻe he Tuʻí ʻene fokotuʻu—ke fakakofu lanu vāleti ʻa Taniela, ke fakatui ʻiate ia ha kahoa koula, pea ʻai ia ke hoko ko e pule hono tolu ʻi he puleʻangá. Naʻe tali anga-fakaʻapaʻapa ange ʻa e palōfitá: “Maʻu pē muʻa ʻe koe ʻa hoʻo ngaahi meʻaʻofá pea foaki ʻa hoʻo ngaahi meʻaʻofá ki he niʻihi kehé. Kae kehe, te u lau ʻa e tohinimá ki hoʻo ʻAfió pea fakaʻilo ʻa hono ʻuhingá kiate koe.”—Taniela 5:17.
Ko ia naʻe ʻikai fiemaʻu ke totongi fufū pe totongiʻi ʻa Taniela ka ne fai ʻa e fakaʻuhingá. Naʻe lava ke tauhi pē ʻe he tuʻí ʻene ngaahi meʻaʻofá pe foaki ia ki ha taha kehe. ʻE fai ʻe Taniela ʻa e fakamatalá, ʻo ʻikai ki ha pale, ka koeʻuhi naʻe fakaivia ia ke ne fai pehē ʻe Sihova, ko e ʻOtua moʻoní, ʻa ia naʻe tuʻunuku mai ʻene fakamāú ki Pāpilone.
ʻI heʻetau lau ʻa e Taniela 5:29, hili hono lau mo fakaʻuhingaʻi ʻe Taniela ʻa e ngaahi foʻi leá ʻo hangē ko ia naʻá ne pehē te ne faí, naʻe tuʻutuʻuni ʻe he tuʻí ke ʻoange ʻa e ngaahi meʻaʻofá kia Taniela. Naʻe ʻikai ke tui ʻe Taniela ia ʻa e kofú mo e kahoá. Naʻa nau fakatui ia ʻiate ia ʻi he tuʻutuʻuni ʻa e pule fakaʻaufuli, ko Tuʻi Pelisasá. Ka ʻoku ʻikai fepaki eni ia mo e Taniela 5:17, ʻa ia naʻe fakamahino ai ʻe he palōfitá naʻe ʻikai siokita ʻa e fakaueʻiloto naʻe ʻiate iá.
dp 109 ¶22
Ngaahi Foʻi Lea ʻe Fā Naʻá Ne Liliu ʻa e Māmaní
22 Naʻe fakamatalaʻi ʻa e tupuʻá. Naʻe teu ke tō ʻa Pāpilone mālohi ki he ongo mafi ko Mītia mo Pēsiá. Neongo ʻa e fakatuʻatamaki ʻi he funga ʻo hono talaki ko eni ʻo e fakamāú, naʻe kei fai pē ʻa Pelisasa ki heʻene leá. Naʻá ne tuʻutuʻuni ki heʻene kau sevānití ke ne fakafoki lanu vāleti ʻa Taniela, teuʻi ia ʻaki ʻa e kahoa koulá, pea talaki ko e pule hono tolu ia ʻi he puleʻangá. (Taniela 5:29) Naʻe ʻikai fakafisingaʻi ʻe Taniela ʻa e ngaahi fakalāngilangí ni, ʻi hono ʻiloʻi ʻoku tapua ai ʻa e lāngilangi ʻoku tuha mo Sihová. Ko hono moʻoní, naʻe ʻamanaki nai ʻa Pelisasa ia ʻe lolou ʻa e fakamaau ʻa Sihová ʻi hono fakalāngilangiʻi ʻEne palōfitá. Kapau ko ia, ne fuʻu tōmui ʻaupito.