Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
SANUALI 1-7
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | MĀTIU 1-3
“Kuo Ofi ʻa e Puleʻanga ʻo Hēvaní”
(Mātiu 3:1, 2) ʻI he ngaahi ʻaho ko iá naʻe haʻu ʻa Sione Papitaiso ʻo malanga ʻi he toafa ʻo Siuteá, 2 ʻo pehē: “Mou fakatomala, he kuo ofi ʻa e Puleʻanga ʻo hēvaní.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 3:1, 2
malanga: ʻOku ʻuhinga tefito ʻa e foʻi lea faka-Kalisí “ko hono fai ha fanongonongo ʻi he tuʻunga ko ha talafekau ki he kakaí.” ʻOkú ne fakamamafaʻi ʻa e founga ʻo e fanongonongó: Ko hano talaki fakahāhā ki he kakaí kae ʻikai ko ha malanga ki ha kulupu.
Puleʻanga: Ko e ʻuluaki ʻasi ʻa e foʻi lea faka-Kalisi ko e ba·si·leiʹa, ʻa ia ʻoku ʻuhinga ki ha founga-pule fakatuʻi pea pehē ki he feituʻu mo e kakai ʻoku ʻi he malumalu ʻo e pule ʻa ha tuʻi. ʻI he ʻasi tuʻo 162 ʻa e foʻi lea faka-Kalisí ni ʻi he Ngaahi Konga Tohi Tapu Faka-Kalisi Kalisitiané, ko e tuʻo 55 ai ʻoku maʻu ʻi he fakamatala ʻa Mātiú pea ko e lahi taha ʻo kinautolú ʻoku ʻuhinga ki he pule fakahēvani ʻa e ʻOtuá. ʻOku toutou ngāueʻaki lahi ʻe Mātiu ʻa e foʻi leá ni ʻo lava ke ui ai ʻene Kōsipelí ko e Kōsipeli ʻo e Puleʻangá.
Puleʻanga ʻo hēvani: ʻOku hā tuʻo 30 nai ʻa e kupuʻi leá ni ʻi he Kōsipeli pē ʻa Mātiú. ʻI he Kōsipeli ʻa Maʻake mo Luké, ʻoku ngāueʻaki ai ʻa e kupuʻi lea meimei tatau “ko e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá,” ʻo fakahaaʻi ai ko e “Puleʻanga ʻo e ʻOtuá” ʻoku tuʻu mo pule mei he langi fakalaumālié.—Māt. 21:43; Mk. 1:15; Luke 4:43; Tan. 2:44; 2 Tīm. 4:18.
kuo ofi: ʻOku ʻuhinga heni ko e Tokotaha-Pule ʻo e Puleʻanga Fakahēvaní ʻi he kahaʻú naʻe teu ke hoko maí.
(Mātiu 3:4) Pea ko Sioné naʻe kofu fulufuluʻikāmeli pea leta kiliʻimanu ʻi hono kongalotó. Ko ʻene meʻakaí ko e heʻe mo e hone ʻo e vaó.
Mītia ʻi he nwtsty
Kofu mo e Fōtunga ʻo Sione Papitaisó
Naʻe tui ʻe Sione ha kofu naʻe lālanga mei he fulufuluʻikāmelí pea fakamaʻu ʻi hono konga lotó ʻaki ha leta kiliʻimanu, pe noʻo, ʻa ia naʻe lava ke ngāueʻaki ki hono faʻo ai ha fanga kiʻi meʻa iiki. Ko e kofu meimei tatau pē naʻe tui ʻe he palōfita ko ʻIlaisiaá. (2 Tuʻi 1:8) Ko e kofu fulufuluʻikāmelí naʻe pakaka ʻa ia naʻe faʻa tui ʻe he kau masivá. ʻI hono kehé, ko e ngaahi kofu mahuʻingá naʻe ngaohi ia mei he siliká pe līnení ʻa ia naʻe tui ʻe he kau koloaʻiá. (Māt. 11:7-9) Koeʻuhi ko Sioné ko ha Nāsili mei hono fanauʻí, ʻoku malava ke pehē naʻe ʻikai ʻaupito ke kosi hono ʻulú. Naʻe hā mei hono kofú mo hono fōtungá naʻá ne moʻui ʻi he founga moʻui faingofua, ʻo līʻoa kakato ki hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá.
Fanga Heʻe
Hangē ko ia ko hono ngāueʻaki ʻi he Tohi Tapú, ko e kupuʻi lea “fanga heʻe” ʻoku lava ke ʻuhinga ia ki ha faʻahinga pē ʻo e heʻé ʻoku nounou hono ongo kiʻi lavé, tautefito ki he fanga heʻe ʻoku nau fononga fakapotanga lalahí. Fakatatau ki ha savea naʻe fai ʻi Selusalema, ʻoku maʻu ʻe he fanga heʻe ʻi he toafá ha polotini pēseti ʻe 75. ʻI hono ngāueʻaki ko ha meʻakai ʻi he ʻaho ní, ʻoku faʻa toʻo ʻa e ʻulú, ongo vaʻé, ongo kapakaú, mo e keté. Ko hono konga leva ʻoku toé, ʻa hono fatafatá, ʻoku kai ʻota pē pe haka. Ko e fanga ʻinisēkité ni ʻoku pehē ʻoku ifo hangē ko e fanga kiʻi tapatapá pe paká pea ʻoku fonu polotini.
Hone ʻo e Vaó
Ko e fakatātā hení ko ha tauhiʻanga hone ia naʻe faʻu ʻe he fanga hone ʻo e vaó (1) mo ha tānekinga huhuʻaʻi hone (2). Ko e hone naʻe kai ʻe Sioné naʻe faʻu nai ia ʻe ha faʻahinga hone ʻo e vaó ʻoku ʻiloa ko e Apis mellifera syriaca, ʻa ia ko e hone totonu ia ʻo e feituʻú. Ko e faʻahinga meʻamoʻui fītaʻá ni ʻoku anga ia ki he nofo ʻi he ʻea vela mo ʻaʻafu ʻo e toafa Siuteá ka ʻoku ʻikai lava ke tauhi ia ʻe ha tangata. Kae kehe, ʻi he senituli hono hiva K.M., naʻe tauhi ʻe he kakai naʻe nofo ʻi ʻIsilelí ʻa e fanga honé ni ʻi ha ngaahi ʻaiʻanga meʻa ʻumea. Ko ha konga lahi ʻo e ngaahi toetoenga ʻo e ngaahi tauhiʻanga hone ko ení naʻe maʻu ia ʻi he lotolotonga ʻo ha feituʻu ʻuta (ʻoku ʻiloa he taimí ni ko Tel Rehov), naʻe tuʻu ʻi he Teleʻa Sioataní. Ko e hone naʻe maʻu mei he ngaahi tauhiʻanga honé ni naʻe fakatupu ia ʻe he faʻahinga hone ʻoku hā ngali naʻe hū mai mei he feituʻu ʻoku ʻiloa he taimí ni ko Toake.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Mātiu 1:3) Naʻe hoko ʻa Siuta ko e tamai ia ʻa Pēlesi mo Salá ʻia Tema; naʻe hoko ʻa Pēlesi ko e tamai ia ʻa Hesiloní; naʻe hoko ʻa Hesiloni ko e tamai ia ʻa Lamé;
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 1:3
Tema: Ko e ʻuluaki fefine eni ʻi he kau fefine ʻe toko nima ʻoku fakahokohoko ʻi he laine hohoko ʻo e Mīsaiá ʻia Mātiú. Ko e toko fā kehé ko Lēhapi mo Lute, ko ha ongo fefine ʻikai ko ha ʻIsileli (vs.5); Patisepa, “ʻa e uaifi ʻo ʻŪlaiá” (vs.6); mo Mele (vs. 16). Ko e kau fefiné ni ʻoku ngalingali naʻe fakakau kinautolu ʻi ha laine hohoko tangata koeʻuhí ʻoku nau tuʻu-ki-muʻa ʻi he tuʻunga ko ʻenau hoko taki taha ko ha kui ʻa Sīsū.
(Mātiu 3:11) Ko au, ʻi heʻeku tafaʻakí, ʻoku ou papitaiso kimoutolu ʻaki ʻa e vaí koeʻuhi ko hoʻomou fakatomalá, ka ko e tokotaha ʻoku hoko mai ʻiate aú ʻoku mālohi ange ia ʻiate au, ʻa ia ʻoku ʻikai te u taau ke vete ʻa hono senitoló. Ko e tokotaha ko iá te ne papitaiso kimoutolu ʻaki ʻa e laumālie māʻoniʻoní, pea ʻaki ʻa e afi.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 3:11
papitaiso kimoutolu: Pe “fakauku kimoutolu.” Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e ba·ptiʹzo ʻoku ʻuhingá “ke unu; ke fakameleuku.” ʻOku fakahaaʻi ʻe he ngaahi fakalea Fakatohitapu kehé ʻoku kau ki he papitaisó ʻa hono fakauku kakato. ʻI he taimi ʻe taha, naʻe faipapitaiso ai ʻa Sione ʻi ha feituʻu ʻi he Teleʻa Sioataní ofi ki Sālimi “koeʻuhi naʻe ʻi ai ha vai lahi.” (Sione 3:23) ʻI hono papitaiso ʻe Filipe ʻa e ʻiunoke ʻItiopeá, naʻá na fakatou ‘ʻalu hifo ki he vaí.’ (Ngā. 8:38) Ko e foʻi lea faka-Kalisi tatau pē ʻoku ngāueʻaki ʻi he Sepituakiní ʻi he 2 Tuʻi 5:14 ʻi hono fakamatalaʻi ko Neamaní naʻá ne “uku tuʻo fitu ʻi Sioatani.”
SANUALI 8-14
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | MĀTIU 4-5
“Ngaahi Lēsoni mei he Malanga ʻa Sīsū ʻi he Moʻungá”
(Mātiu 5:3) “Fiefia ē ko kinautolu ʻoku nau lāuʻilo ki heʻenau fiemaʻu fakalaumālié, he ʻoku ʻonautolu ʻa e Puleʻanga ʻo hēvaní.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 5:3
Fiefia: ʻOku ʻikai ko ha tuʻunga pē ʻeni ia ʻo e loto-fiemālie, ʻi he taimi ʻoku maʻu ai ʻe ha taha ha taimi fakafiefia. Ka, ʻi hono ngāueʻaki ki he faʻahinga ʻo e tangatá, ʻoku ʻuhinga ia ki he tuʻunga ʻo hono tāpuakiʻi ʻo ha taha ʻe he ʻOtuá mo ʻene maʻu ʻa ʻene hōifuá. ʻOku toe ngāueʻaki ʻa e foʻi leá ni ko ha fakamatalaʻi ʻo e ʻOtuá mo Sīsū ʻi hono lāngilangi fakahēvaní.—1 Tīm. 1:11; 6:15.
kinautolu ʻoku nau lāuʻilo ki heʻenau fiemaʻu fakalaumālié: Ko e kupuʻi lea faka-Kalisi naʻe liliu ko e “kinautolu ʻoku nau lāuʻilo,” ʻoku ʻuhinga fakafoʻilea ia ko “kinautolu ʻoku masiva (ongoʻi masiva; masiva ʻangoʻango; kau kolekole),” ʻi he potutohi ko ení ʻoku ngāueʻaki ai fekauʻaki mo e faʻahinga ʻoku ʻi ai ʻa e fiemaʻu kiate kinautolu pea ʻoku nau mātuʻaki lāuʻilo ki ai. Ko e foʻi lea tatau pē ʻoku ngāueʻaki ʻi he lave ki he “tangata kolekole” ko Lāsalosi ʻi he Luke 16:20, 22. Ko e kupuʻi lea faka-Kalisi ia ʻoku liliu ʻe he kau liliu lea ʻe niʻihi ko e faʻahinga ʻoku “ongoʻi masiva honau laumālié” ʻo ne fakahoko ʻa e foʻi fakakaukau ko e kakai ʻoku nau lāuʻilo mamahi ki heʻenau masiva fakalaumālié mo hono fiemaʻu kiate kinautolu ʻa e ʻOtuá.
(Mātiu 5:7) “Fiefia ē ko e kau faimēsí, he ʻe faimeesi kiate kinautolu.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 5:7
faimeesi: Ko hono ngāueʻaki ʻa e ongo foʻi lea Fakatohitapu ʻoku liliu ko e “faimeesi” mo e “meesi” ʻoku ʻikai fakangatangata pē ia ki he fakamolemoleʻi pe fakavaivai ʻi he fakamaau. ʻOkú ne faʻa fakamatalaʻi ʻa e ongoʻi ʻo e manavaʻofa mo e fakaʻofaʻia ʻa ia ʻokú ne ueʻi ha taha ke tamuʻomuʻa ʻi hono tokoniʻi ʻa e faʻahinga ʻoku masivá.
(Mātiu 5:9) “Fiefia ē ko kinautolu ʻoku fakamelinó, he ʻe ui kinautolu ko e ngaahi foha ʻo e ʻOtuá.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 5:9
fakamelino: Ko e faʻahinga ʻoku ʻikai ngata pē ʻi heʻenau tauhi ʻa e melinó ka ʻoku nau toe ʻomai ʻa e melino ki he feituʻu ʻoku ʻikai ha melinó.
Akoʻi Hoʻo Kiʻi Tamá ke Hoko ʻo Fakamelino
Ko e ngaahi mātuʻa Kalisitiané ʻoku nau mahuʻingaʻia vēkeveke ʻi hono akoʻi ʻenau fānaú ke nau “kumi ki he melino, ʻio, ʻo tuli ki ai.” (1 Pita 3:11) Ko e fiefia ʻoku tupu mei he hoko ko ha tokotaha fakamelinó ʻoku tuha ia mo e feinga ʻoku fiemaʻu ke ikunaʻi ʻaki ʻa e ngaahi ongoʻi huʻuhuʻú, feifeitamakí mo e tāufehiʻá.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Mātiu 4:9) Pea naʻá ne pehē kiate ia: “Te u ʻoatu kotoa maʻau ʻa e ngaahi meʻá ni kapau te ke kiʻi fakatōmapeʻe hifo ʻo fai mai ha lotu kiate au.”
nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 4:9
fai mai ha lotu: Ko e foʻi veape faka-Kalisi ʻoku lava ke liliu ko e “ke lotu” ʻoku ʻi he fakaʻilonga taimi hokonoa tā tuʻo taha, ʻa ia ʻokú ne fakahaaʻi ha meʻa ʻoku hoko taimi nounou. Ko hono fakalea ko ia “fai mai ha lotu” ʻokú ne fakahaaʻi naʻe ʻikai kole ʻa e Tēvoló ia kia Sīsū ke ne lotu tuʻumaʻu pe hokohoko ange kiate ia; ko ha “fai mai ha lotu” tā tuʻo taha pē.
(Mātiu 4:23) Naʻá ne ʻalu atu leva ʻi he kotoa ʻo Kālelí, ʻo faiako ʻi honau ngaahi sinakoké mo malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá mo fakamoʻui ʻa e ngaahi mahaki kotoa pē mo e faingataʻaʻia kotoa pē ʻo e kakaí.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 4:23
faiako . . . malangaʻi: ʻOku kehe ʻa e faiakó mei he malangá he ʻoku fai ʻe he faiakó ia ʻa e meʻa lahi ange ʻo ʻikai ko hono talaki pē; ʻokú ne fakahinohinoʻi, fakamatalaʻi, ngāueʻaki ʻa e ngaahi fakaʻuhinga fakatupu fakalotoʻi, mo ʻoatu ʻa e fakamoʻoni.
SANUALI 15-21
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | MĀTIU 6-7
“Hanganaki Fuofua Kumi ki he Puleʻangá”
(Mātiu 6:10) Ke hoko mai ho Puleʻangá. Ke fai ho finangaló, ʻo hangē ko ia ʻi hēvaní, ke pehē foki ʻi māmani.
Ko e Monū ʻo e Lotú
12 Ko e hā ʻoku totonu ke mahuʻinga taha ʻi heʻetau lotú? Ko Sihova mo hono finangaló. ʻOku totonu ke tau fakamālō kiate ia mei hotau lotó ʻi he meʻa kotoa kuó ne fai maʻatautolú. (1 Kalonikali 29:10-13) ʻOku tau ʻiloʻi ení he ʻi he taimi naʻe ʻi māmani ai ʻa Sīsuú, naʻá ne akoʻi ʻene kau ākongá ki he founga ʻo e lotú. (Lau ʻa e Mātiu 6:9-13.) Naʻá ne pehē ʻoku totonu ke nau ʻuluaki lotu ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e huafa ʻo e ʻOtuá, ʻa ia, ke ʻai ia ke toputapu pe māʻoniʻoni. Hili iá naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ke tau lotu ke hoko mai ʻa e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá pea ke fai ʻa e finangalo ʻo Sihová ʻi he māmaní kotoa. ʻI he toki ʻosi pē ʻa e lotu ʻo kole ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga ko iá naʻe pehē ʻe Sīsū ke tau lotu ʻo kole ʻa ʻetau fiemaʻu fakafoʻituituí. ʻI heʻetau fakamuʻomuʻa ʻa Sihova mo hono finangaló ʻi heʻetau lotú, ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻa e meʻa ʻoku mahuʻinga taha kiate kitautolú.
(Māitu 6:24) “ʻOku ʻikai lava ha taha ke ngāue fakatamaioʻeiki ki ha ʻeiki ʻe toko ua; he te ne fehiʻa ki he taha kae ʻofa ki he taha, pe te ne pīkitai ki he taha kae taʻetokaʻi ʻa e taha. Heʻikai lava ke mou ngāue fakatamaioʻeiki ki he ʻOtuá pea ki he Koloá.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 6:24
ngāue fakatamaioʻeiki: ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi veape faka-Kalisí ki he ngāue ko ha tamaioʻeiki, ʻa ia ko ha taha ʻoku ʻi he malumalu ʻo e ʻeiki pē ʻe taha. Naʻe fakahaaʻi heni ʻe Sīsū heʻikai lava ha Kalisitiane ke he ʻoatu ki he ʻOtuá ʻa e anga-līʻoa maʻataʻatā ʻokú Ne tuha mo iá pea ʻi he taimi tatau ʻokú ne līʻoa ke tānaki ʻa e ngaahi koloa fakamatelié.
(Mātiu 6:33) “Ko ia leva, hanganaki fuofua kumi ki he Puleʻangá mo e māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá, pea ʻe tānaki atu kiate kimoutolu ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 6:33
Hanganaki . . . kumi: ʻOku fakahaaʻi ʻe he faʻunga ʻo e foʻi veape faka-Kalisí ha foʻi ngāue hokohoko pea ʻoku lava ke liliu ia ko e “Kumi hokohoko.” Ko e kau muimui moʻoni ʻo Sīsuú heʻikai te nau kumi ki he Puleʻangá ʻi ha taimi pea hoko leva ki ha ngaahi meʻa kehe. Ka, kuo pau ke nau ʻai maʻu pē ko e meʻa muʻomuʻa ia ʻi heʻenau moʻuí.
ki he Puleʻangá: ʻOku fakalea ʻe he ngaahi tatau tohinima faka-Kalisi motuʻa ʻe niʻihi ko e “Puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”
ʻOtua: ʻOku ʻuhinga ki he “Tamai fakahēvaní” ʻa ia ʻoku lave ki ai ʻi he Māt. 6:32.
māʻoniʻoni: Ko e faʻahinga ʻoku kumi ki he māʻoniʻoni ʻa e ʻOtuá ʻoku nau fai vēkeveke hono finangaló pea talangofua ki heʻene ngaahi tuʻunga ki he tonú mo e halá. ʻOku kehe ʻaupito ʻa e akonaki ko ení mei he kau Fālesí, ʻa ia naʻa nau feinga ke fokotuʻu ʻenau māʻoniʻoni pē ʻanautolu.—Māt. 5:20.
Kumi ki he Puleʻangá, ʻIkai ki he Ngaahi Meʻá
18 Lau ʻa e Mātiu 6:33. Kapau te tau fakamuʻomuʻa ʻa e Puleʻangá, ʻe tokonaki mai leva ʻe Sihova ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku tau fiemaʻú. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū ʻa e ʻuhinga ʻe lava ke tau fakapapauʻi ai ʻa e talaʻofa ko iá. Naʻá ne pehē: “ʻOku ʻafioʻi ʻe hoʻomou Tamai fakahēvaní ʻoku mou fiemaʻu ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa.” ʻOku ʻafioʻi ʻe Sihova ʻa e meʻa ʻokú ke fiemaʻú naʻa mo e ki muʻa ke ke ʻiloʻi ʻokú ke fiemaʻu iá. (Fil. 4:19) ʻOkú ne ʻafioʻi ʻa e vala te tau fiemaʻú. ʻOkú ne toe ʻafioʻi ʻa e meʻakai te ke fiemaʻú. Pea ʻokú ne ʻafioʻi ʻokú ke fiemaʻu mo ho fāmilí ha feituʻu ke mou nofo ai. ʻE fakapapauʻi ʻe Sihova ʻokú ke maʻu ʻa e meʻa ʻokú ke fiemaʻu moʻoní.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Mātiu 7:12) “Ko ia ai, ko e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku mou loto ke fai atu ʻe he kakaí kiate kimoutolú, kuo pau foki ke mou fai ia kiate kinautolu. Ko e moʻoni, ko e meʻa eni ʻoku ʻuhinga ki ai ʻa e Laó mo e Kau Palōfitá.
Muimui ʻi he Lao Koulá ʻi Hoʻo Ngāue Fakafaifekaú
14 Sioloto atu ʻoku telefoni atu ha taha kiate koe ka ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa e leʻo ʻo e tokotaha ʻoku tā atú. Ko ha sola ia, ka ʻokú ne ʻeke atu pe ko e hā ʻa e meʻakai ʻokú ke saiʻia aí. Te ke fifili nai pe ko hai ʻoku tā atú mo e meʻa ʻokú ne fiemaʻu moʻoní. ʻOku ʻikai te ke loto ke anga-kovi, ko ia te ke talanoa nai mo ia ʻi ha kiʻi taimi nounou, kae ngalingali te ke fakangata leva ʻa e fetalanoaʻakí. ʻI he taimí ni sioloto atu ʻoku telefoni atu ʻa e tokotaha tatau ka ʻokú ne tala atu pe ko hai ia pea ko ʻene ngāué ke tokoniʻi ʻa e kakaí ke kai ʻa e meʻakai fakatupu moʻui leleí. ʻOkú ne tala atu anga-ʻofa kiate koe ʻokú ne maʻu ha ngaahi fakamatala ʻe tokoni nai kiate koe. Ngalingali te ke loto ke fanongo kiate ia. Ko hono moʻoní, ʻoku tau saiʻia ʻi he taimi ʻoku tala mai ai ʻe he kakaí pe ko hai kinautolu ʻi he taimi ʻoku nau lea mai ai kia kitautolú. ʻE lava fēfē ke tau fakahāhā ʻa e fakaʻapaʻapa pehē ki he kakai ʻoku tau fetaulaki mo iá?
15 ʻI he ngaahi feituʻu ngāue lahi, ʻoku totonu ke tau tala mahino ki he tokotaha-ʻapí ʻa e ʻuhinga ʻo ʻetau ʻaʻahí. Ko e moʻoni ʻoku tau maʻu ʻa e fakamatala ʻaonga ʻa ia ʻoku fiemaʻu ʻe he tokotaha-ʻapí. Kae sioloto atu ʻoku ʻikai ke tau tala ange pe ko hai kitautolu mo e ʻuhinga ʻetau ʻi aí kae kamata pē ʻetau tuʻuakí ʻaki ha fehuʻi hangē ko ení: “Kapau ʻe lava ke ke solova ha faʻahinga palopalema ʻi he māmaní, ko e hā ia?” ʻOku tau ʻeke ʻa e fehuʻí ke ʻiloʻi ʻa e fakakaukau ʻa e tokotahá kae lava ke tau ngāueʻaki ʻa e Tohi Tapú ʻi heʻetau fetalanoaʻakí. Kae kehe, ʻe fifili nai ʻa e tokotaha-ʻapí: ‘Ko hai ʻa e sola ko ení, pea ko e hā ʻokú ne ʻeke mai ai ʻa e fehuʻi ko ení? ʻOku ʻuhinga koā eni ki he hā?’ ʻOku tau loto ke fiefia ʻa e tokotaha-ʻapí ʻi he talanoa mo kitautolú. (Fil. 2:3, 4) Ko ia ʻe lava fēfē ke tau fai eni?
16 Ko e meʻa eni ʻoku fai ʻe ha ʻovasia fefonongaʻaki ʻe taha: Hili ʻa e fakafeʻiloaki ki he tokotaha-ʻapí, ʻokú ne ʻoange kiate ia ha tatau ʻo e tuleki Te Ke Fieʻilo ki he Moʻoní? pea pehē: “ʻOku mau ʻoange eni ki he tokotaha kotoa ʻi ho feituʻú he ʻahó ni. ʻOku fakamatalaʻi ai ʻa e fehuʻi ʻe ono ʻa ia ʻoku ʻeke ʻe he kakai tokolahi. Ko hoʻo tatau eni.” ʻOku pehē ʻe he tokouá ʻi he taimi ʻoku nau ʻiloʻi ai ʻa e ʻuhinga ʻo ʻene ʻaʻahi kiate kinautolú, ko e tokolahi taha ʻo e kakaí ʻoku nau hā ngali fiemālie pea ʻoku faingofua ange ke hoko atu ʻa e fetalanoaʻakí. ʻOku ʻeke leva ʻe he tokouá ki he tokotahá: “Kuo faifai ange peá ke fakakaukau fekauʻaki mo ha taha ʻo e ngaahi fehuʻí ni?” Kapau ʻe fili ʻe he tokotaha-ʻapí ha taha, ʻoku fakaava ʻe he tokouá ʻa e tulekí pea lāulea ki he meʻa ʻoku leaʻaki ʻe he Tohi Tapú fekauʻaki mo e fehuʻi ko iá. Ka ʻikai, ʻoku fili ʻe he tokouá ha fehuʻi pea hoko atu ʻa e fetalanoaʻakí ʻo ʻikai fakamaaʻi ʻa e tokotaha-ʻapí. Ko e moʻoni, ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi founga lahi ke kamataʻi ai ha fetalanoaʻaki. ʻI he ngaahi feituʻu ʻe niʻihi, ʻoku fiemaʻu ke tau muimui ʻi ha ngaahi anga-fakafonua pau ʻi he taimi ʻoku tau fakafeʻiloaki ai ki he kakaí ki muʻa ke tau tala ange ʻa e ʻuhinga ʻetau ʻi aí. ʻOku fiemaʻu ke tau mahinoʻi ʻoku mahuʻinga ke feʻunuʻaki ʻetau tuʻuakí kae lava ke fie fanongo mai ʻa e kakaí ki heʻetau pōpoakí.
(Mātiu 7:28, 29) ʻI he ʻosi hono fai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi leá ni, ko hono olá naʻe fakatumutumu ʻa e fuʻu kakaí ʻi heʻene founga faiakó, 29 he naʻá ne faiako kiate kinautolu ʻo hangē ko ha taha ʻokú ne maʻu ha mafaí, kae ʻikai hangē ko ʻenau kau sikalaipé.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 7:28, 29
naʻe fakatumutumu: Ko e foʻi veape faka-Kalisi naʻe ngāueʻaki hení ʻoku lava ke fakamatalaʻi “ko e hoko ʻo fonu ʻi he fakaofoʻia ʻo aʻu ki he tuʻunga ko e hoko ʻo ongoʻi taulōfuʻu.” Ko e faʻunga hokohoko atu ʻo e foʻi veapé ʻoku fakahaaʻi ai naʻe maongo tuʻuloa ʻa ʻene ngaahi leá ki he fuʻu kakaí.
ʻi heʻene founga faiakó: ʻOku ʻuhinga ʻa e kupuʻi leá ni ki he founga naʻe faiako ai ʻa Sīsuú, ki heʻene ngaahi founga fakafaiakó, ʻa ia naʻe kau ki ai ʻa e meʻa naʻá ne akoʻí, ʻa e fakahinohino fakalūkufua ʻi heʻene Malanga ʻi he Moʻungá.
ʻikai hangē ko ʻenau kau sikalaipé: ʻI he ʻikai lave heni ʻo fakaʻapaʻapaʻi ʻa e kau lāpaí ko ha tuʻunga mafaí, ʻo hangē ko ia naʻe angaʻaki ʻe he kau sikalaipé, ʻoku lea ʻa Sīsū ia ko ha fakafofonga ʻa Sihova, ko ha tokotaha ʻokú ne maʻu ha mafai, ʻoku fakatuʻunga ʻene ngaahi akonakí ʻi he Folofola ʻa e ʻOtuá.—Sione 7:16.
SANUALI 22-28
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | MĀTIU 8-9
“Naʻe ʻOfa ʻa Sīsū ʻi he Kakaí”
(Mātiu 8:1-3) ʻI he hili ʻene ʻalu hifo mei he moʻungá, naʻe muimui ʻiate ia ha fuʻu kakai tokolahi. 2 Pea vakai, naʻe ʻalu atu kiate ia ha tangata kilia ʻo ne fai ha fakaʻapaʻapa kiate ia, peá ne pehē: “ʻEiki, kapau te ke loto pē ki ai, ʻe lava ke ke ʻai au ke u maʻa.” 3 Ko ia ʻi heʻene mafao atu hono nimá, naʻá ne ala kiate ia, ʻo ne pehē: “ʻOku ou loto ki ai! Ke ke maʻa.” Naʻe maʻa leva hono kiliá.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 8:3
naʻá ne ala kiate ia: ʻI he Lao ʻa Mōsesé naʻe fiemaʻu ai ki he kau kiliá ke fakamavaheʻi kinautolu ke maluʻi ʻa e niʻihi kehé naʻa nau pihia ai. (Liv. 13:45, 46; Nōm. 5:1-4) Kae kehe, naʻe toe tānaki atu ʻe he kau taki lotu Siú ia ha ngaahi lao kehe. Ko e fakatātaá, heʻikai ha taha ʻe ofi ki ha kilia ʻi loto ʻi he kiupite ʻe fā, ʻa ia ko e mita ʻe 1.8 nai (fute ʻe 6), ka ʻi he ngaahi ʻaho havilí, naʻe aʻu ʻa e mamaʻó ki he kiupite ʻe 100, ʻa ia ko e mita nai ʻe 45 (fute ʻe 150). Naʻe iku ʻa e ngaahi lao peheé ki he fakafeangai taʻeʻofa ki he kau kiliá. ʻOku fakaongoongoleleiʻi ʻe he tala tukufakaholó ha lāpai naʻá ne toi mei he kau kiliá pea mo ha lāpai ʻe taha naʻá ne tolomakaʻi kinautolu ke nau fakamamaʻo. ʻI hono kehé, naʻe mātuʻaki ueʻi ʻa Sīsū ʻe he faingataʻaʻia ʻa e tokotaha kiliá ʻo ne fai ai ʻa e meʻa naʻe lau ʻe he kau Siu kehé ʻoku mātuʻaki fakavalevale—naʻá ne ala ki he tangatá. Naʻá ne fai pehē neongo naʻe malava ke ne fakamoʻui ʻa e tangata kiliá ʻaki ha lea pē.—Māt. 8:5-12.
ʻOku ou loto ki ai: Naʻe ʻikai ngata pē ʻi hono tali ʻe Sīsū ʻa e kolé ka naʻá ne fakahaaʻi ha holi mālohi ke fai ha meʻa ki ai, ʻo hā mei ai naʻe ueʻi ia ʻe he meʻa lahi ange ia ʻi he ongoʻi pē ko ha fatongiá.
(Mātiu 9:9-13) Pea ʻi he mavahe ʻa Sīsū mei aí, naʻá ne fakatokangaʻi atu ha tangata ko hono hingoá ko Mātiu ʻoku tangutu ʻi he ʻōfisi tukuhaú, peá ne pehē kiate ia: “Haʻu ʻo muimui ʻiate au.” Ko ia naʻá ne tuʻu hake ʻo muimui ʻiate ia. 10 Ki mui ai ʻi heʻene kai ʻi he falé, vakai, naʻe haʻu ʻa e tokolahi ʻo e kau tānaki tukuhaú mo e kau angahalá ʻo kamata ke nau kai mo Sīsū mo ʻene kau ākongá. 11 Ka ʻi heʻenau sio ki he meʻá ni, naʻe pehē ʻe he kau Fālesí ki heʻene kau ākongá: “Ko e hā ʻoku kai fakataha ai hoʻomou faiakó mo e kau tānaki tukuhaú mo e kau angahalá?” 12 ʻI heʻene fanongo kiate kinautolú, naʻá ne pehē: “Ko e kakai ʻoku moʻui leleí ʻoku ʻikai fiemaʻu ki ai ha toketā, ka ʻoku fiemaʻu ia ki he faʻahinga ʻoku puké. 13 Ko ia, mou ʻalu ʻo ako ke ʻilo ʻa e ʻuhinga ʻo e meʻá ni: ‘ʻOku ou fiemaʻu ʻa e mēsí, ʻo ʻikai ko e feilaulaú.’ He naʻá ku haʻú ke ui, ʻo ʻikai ko e kakai māʻoniʻoní, ka ko e kau angahalá.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 9:10
kai: Pe “tokoto atu ki he tēpilé.” Ke tokoto atu ki he tēpilé mo ha taha ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e feohi vāofi mo e tokotaha ko iá. Ko ia, ko e kau Siu ʻi he taimi ʻo Sīsuú naʻe ʻikai ʻaupito ke nau tokoto atu ki he tēpilé, pe kai fakataha mo e faʻahinga ʻikai Siú.
kau tānaki tukuhau: Naʻe tānaki ʻe he kau Siu tokolahi ha ngaahi tukuhau ki he kau maʻu mafai Lomá. Naʻe fehiʻa ʻa e kakaí ʻi he kau Siu peheé koeʻuhi naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻenau fengāueʻaki mo ha maʻu mafai mulí ka naʻa nau toe tānaki ʻa e tukuhau lahi ange ia ʻi he tukuhau fakapuleʻangá. Naʻe faʻa fakaʻehiʻehi ʻa e kaungā Siú mei he kau tānaki tukuhaú, ʻa ia naʻa nau ʻai kinautolu ke nau ʻi he tuʻunga tatau mo e kau angahalá mo e kau feʻauakí.—Māt. 11:19; 21:32.
(Mātiu 9:35-38) Pea naʻe ʻalu takai holo ʻa Sīsū ʻi he kotoa ʻo e ngaahi kolo lalahí mo e fanga kiʻi kolo īkí, ʻo faiako ʻi honau ngaahi sinakoké mo malangaʻi ʻa e ongoongo lelei ʻo e Puleʻangá mo fakamoʻui ʻa e ngaahi mahaki kotoa pē mo e faingataʻaʻia kotoa pē. 36 ʻI he vakai atu ki he fuʻu kakaí, naʻá ne ongoʻi fakaʻofaʻia ʻiate kinautolu, koeʻuhí ne ngaohikovia kinautolu mo liʻekina ʻo hangē ha fanga sipi taʻeʻiai hanau tauhí. 37 Naʻá ne pehē leva ki heʻene kau ākongá: “ʻIo, ko e utu-taʻú ʻoku lahi, ka ʻoku tokosiʻi ʻa e kau ngāué. 38 Ko ia ai, mou kōlenga ki he ʻEiki ʻo e utu-taʻú ke ne fekau atu ha kau ngāue ki heʻene utu-taʻú.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 9:36
ongoʻi fakaʻofaʻia: Ko e foʻi veape faka-Kalisi ko e splag·khniʹzo·mai naʻe ngāueʻaki ki he kupuʻi leá ni ʻoku fekauʻaki ia mo e foʻi lea ki he “ngākau” (splagʹkhna), ʻo ʻuhinga ki hono hokosia ha ongoʻi loloto ʻi loto ʻi he sinó, ko ha ongo ʻoku mālohi. Ko e taha ia ʻo e ngaahi foʻi lea mālohi taha ʻi he faka-Kalisí ki he ongoʻi manavaʻofá.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Mātiu 8:8-10) Naʻe tali ange ʻe he ʻōfisa fakakautaú: “Tangataʻeiki, ʻoku ʻikai te u taau ke ke haʻu ki hoku falé, ka ke fai mai pē haʻo folofola pea ʻe moʻui leva ai ʻa ʻeku tamaioʻeikí. 9 He ko ha tangata foki au ʻoku ou ʻi he malumalu ʻo ha mafai, ʻoku ʻi ai ha kau sōtia ʻi hoku malumalú, pea ʻoku ou tala ki he taha ko ē, ‘ʻAlu!’ Pea ʻokú ne ʻalu leva, pea ki he taha ko ē, ‘Haʻu!’ Pea ʻokú ne haʻu leva, pea ki heʻeku tamaioʻeikí, ‘Fai ē!’ Pea ʻokú ne fai leva ia.” 10 ʻI he fanongo ki ai ʻa Sīsuú, naʻá ne ofo peá ne pehē ange ki he faʻahinga naʻe muimui ʻiate iá: “ʻOku ou tala moʻoni atu kiate kimoutolu, kuo teʻeki ai ha taha te u ʻiloʻi ʻi ʻIsileli ʻoku lahi pehē fau ʻene tuí.
“Kuo U Tuku Hamou Faʻifaʻitakiʻanga”
16 ʻI he tuʻunga meimei tatau, ʻi he taimi naʻe fakaofiofi ai ha ʻōfisa fakakautau—mahalo ko ha Senitaile, ko ha Loma—ʻo kole kia Sīsū ke ne fakamoʻui ha tamaioʻeiki naʻe puke, naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi hala ʻa e sōtiá. Ko ha ʻōfisa fakakautau ʻo e ngaahi ʻaho ko iá ngalingali pē ne ʻi ai haʻane founga-moʻui ki muʻa ne fonu ʻi he ngaahi tōʻonga ʻo e fakamālohí, lingi totó, mo e lotu loí. Neongo ia, naʻe tokangataha ʻa Sīsū ia ki he meʻa naʻe leleí—ko e tui tuʻu-ki-muʻa ʻa e tangatá. (Mātiu 8:5-13) Ki mui aí, ʻi he lea ʻa Sīsū ki he tokotaha faihala ko ia naʻe tautau ʻi he ʻakau fakamamahi naʻe hoko atu kiate iá, naʻe ʻikai ke valokiʻi ʻe Sīsū ia ʻa e tangatá ni koeʻuhi ko ʻene faihia ʻi he kuohilí, ka naʻá ne fakalotolahiʻi ia ʻaki ha ʻamanaki ki he kahaʻú. (Luke 23:43) Naʻe ʻiloʻi lelei ʻe Sīsū ko hano fai ha fakakaukau kovi, ʻo vakai fakaanga ki he niʻihi kehé ʻe hoko pē ko e fakalotosiʻi kiate kinautolu. ʻOku ʻikai ha veiveiua ko ʻene ngaahi feinga ke kumi ki ha lelei ʻi he niʻihi kehé naʻe fakalotolahiʻi ai ʻa e tokolahi ke nau toe fakalakalaka ange.
(Mātiu 9:16, 17) ʻOku ʻikai ha taha te ne monosi ʻaki ha konga tupenu foʻou ha kofu tuʻa ʻoku motuʻa, he ʻe mingi ʻa e konga tupenu foʻoú mei he kofú pea ʻe hoko ai ʻa e mahaé ʻo toe lahi ange. 17 Pea ʻoku ʻikai ke ʻutu ʻe he kakaí ʻa e uaine foʻoú ʻi ha ngaahi hina kiliʻimanu motuʻa. Kapau te nau fai pehē, ʻe pā leva ʻa e ngaahi hina kiliʻimanú pea haʻu ki tuʻa ʻa e uainé pea maumau ai ʻa e ngaahi hina kiliʻimanú. Ka ʻoku ʻutu ʻe he kakaí ʻa e uaine foʻoú ʻi ha ngaahi hina kiliʻimanu foʻou, pea ʻokú na fakatou tolonga leva.”
jy 70 ¶6
Ko e Hā ʻOku ʻIkai ʻAukai Ai ʻa e Kau Ākonga ʻa Sīsuú?
ʻOku tokoniʻi ʻe Sīsū ʻa e kau ākonga ʻa Sione Papitaisó ke nau mahinoʻi ʻoku ʻikai totonu ke ʻamanekina ʻe ha taha ʻe talangofua ʻa e kau muimui ʻo Sīsuú ki he ngaahi tōʻonga motuʻa ʻa e lotu faka-Siú, hangē ko e ʻaukai fakaeouaú. Naʻe ʻikai te ne haʻu ke monomono pe fakatolonga ha founga lotu motuʻa, ne fakaʻau ke mole atu, ha founga lotu fakalūkufua naʻe teu ke siʻaki. Ko e founga lotu ʻoku fakalototoʻaʻi mai ʻe Sīsuú ʻoku ʻikai ko ia ʻoku fai ki he lotu faka-Siu ʻo e taimi ko iá fakataha mo e ngaahi tuʻutuʻuni pē ʻa e tangatá. ʻIkai, ʻoku ʻikai te ne feinga ke monosi ʻaki ha konga tupenu foʻou ha kofu motuʻa pe ʻai ha uaine foʻou ki ha hina kiliʻimanu motuʻa mo pakaka.
SANUELI 29–FEPUELI 4
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | MĀTIU 10-11
“Naʻe ʻOatu ʻe Sīsū ha Fakaivifoʻou”
(Mātiu 10:29, 30) ʻIkai ʻoku fakatau atu ha ongo foʻi misi ki ha foʻi koini ʻoku siʻi hono mahuʻingá? Neongo ia ʻe ʻikai ke tō ha taha ʻo kinautolu ki he kelekelé ʻo taʻeʻafioʻi ʻe hoʻomou Tamaí. 30 Ka naʻa mo homou ngaahi tuʻoni louʻulú kuo ʻosi lau fakalautelau ia.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 10:29, 30
fanga misi: Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e strou·thiʹon ʻoku ʻuhinga ki ha meʻa ʻoku siʻisiʻi ʻo ʻuhinga ki ha kiʻi foʻi manupuna, ka ʻoku faʻa ʻuhinga ki he fanga misí, ʻa e manupuna maʻamaʻa taha ʻi hono fakatau atu ko ha kikí.
foʻi koini ʻoku siʻi hono mahuʻingá: Fakafoʻilea, “ki ha ʻasalioni,” ʻa ia ko e vāhenga ia naʻe maʻu ʻe ha tangata ʻi heʻene ngāue ʻi he miniti ʻe 45. (Sio ki he Fakamatala Fakalahi E14.) ʻI he taimi ko ení, ʻi he lolotonga ʻa e fononga hono tolu ʻa Sīsū ki Kālelí, ʻokú ne pehē ko e mahuʻinga ʻo e ongo foʻi misí ko ha ʻasalioni. ʻI ha taimi ʻe taha, ʻoku hā mahino ʻi ha taʻu ʻe taha nai mei ai lolotonga ʻene ngāue fakafaifekau ʻi Siuteá, ʻoku pehē ʻe Sīsū ko e foʻi misi ʻe nimá ʻoku lava ke liunga ua ai ʻa e mahuʻinga ko ení. (Luke 12:6) ʻI hono fakahoa ʻa e ongo fakamatalá ni, ʻoku tau ʻilo ai naʻe siʻi ʻaupito ʻa e mahuʻinga ʻo e fanga misí ki he kau mēsianití he ko e foʻi misi hono nimá ʻe taʻetotongi ia.
naʻa mo homou ngaahi tuʻoni louʻulú kuo ʻosi lau fakalautelau ia: Ko e lahi ʻo e fulufuluʻi ʻulu ʻi he ʻulu ʻo e tangatá ʻoku pehē ʻoku fakaʻavalisi ki he 100,000 tupu. Ko e ʻilo fakaʻauliliki ʻa Sihova ki he fanga kiʻi fakaikiiki valevale peheé ʻoku fakapapauʻi mai ai ʻokú ne mahuʻingaʻia moʻoni ʻi he tokotaha muimui taki taha ʻo Kalaisi.
Mītia ʻi he nwtsty
Foʻi misi
Ko e fanga misí ko e maʻamaʻa taha ia ʻi he kotoa ʻo e fanga manupuna naʻe fakatau atu ko ha kikí. Naʻe lava ke fakatau mai ha ongo foʻi misi ʻe ua ʻaki ʻa e paʻanga fakakātoa naʻe maʻu ʻe ha tangata ʻi heʻene ngāue ʻi he miniti ʻe 45. ʻOku lava ke ʻuhinga ʻa e foʻi lea faka-Kalisí ki he faʻahinga kehekehe ʻo e fanga kiʻi manupuná, ʻo kau ai ʻa e misi anga-maheni ʻi ʻapí (Passer domesticus biblicus) pea mo e misi ʻi Sipeini ko e (Passer hispaniolensis), ʻa ia ʻoku kei lahi fau ʻi ʻIsileli.
(Mātiu 11:28) Haʻu kiate au, ʻa kimoutolu kotoa ʻoku ongosia mo mafasiá, pea te u fakaivifoʻou kimoutolu.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 11:28
mafasiá: Ko e faʻahinga ko ia naʻe kamo atu ʻa Sīsū ke nau haʻú naʻa nau ‘mafasia’ tupu mei he loto-moʻuá mo e ongosiá. Ko ʻenau lotu kia Sihová naʻe hoko ʻo fakakavenga koeʻuhi ko e ngaahi talatukufakaholo fakaetangata naʻe tānaki atu ki he Lao ʻa Mōsesé. (Māt. 23:4) Naʻa mo e Sāpaté, ʻa ia naʻe fakataumuʻa ke hoko ko e matavai ʻo e fakaivifoʻoú, naʻe hoko ia ko ha fakakavenga.—ʻEki. 23:12; Mk. 2:23-28; Luke 6:1-11.
Te u fakaivifoʻou kimoutolu: Ko e foʻi lea faka-Kalisi ki he ‘fakaivifoʻoú’ ʻoku lava ke ʻuhinga fakatouʻosi ia ki he mālōlō (Māt. 26:45; Mk. 6:31) pea mo e nonga mei he ongosiá koeʻuhi ke toe fakaakeake ai mo toe maʻu ha mālohi. (2 Kol. 7:13; Flm. 7). ʻOku fakahaaʻi ʻe he potu tohí ko hono fua ʻa e “ʻioke” ʻa Sīsuú (Māt. 11:29) ʻe kau ki ai ʻa e ngāue, ʻikai ko e mālōlō. Ko e foʻi veape ngāue faka-Kalisí fakataha mo Sīsū ko e tokotaha ʻoku lave ki aí ʻokú ne ʻomai ʻa e foʻi fakakaukau ʻo e toe fakaake mo fakaivia ʻa e faʻahinga ongosiá koeʻuhi ke nau loto ke nau fua ʻa ʻene ʻioke maʻamaʻa mo fakafiemālié.
(Mātiu 11:29, 30) Mou fua ʻeku ʻioké pea ako meiate au, he ʻoku ou anga-malū mo loto-fakatōkilalo, pea te mou maʻu ha fakaivifoʻou kiate kimoutolu. 30 He ko ʻeku ʻioké ʻoku fakafiemālie, pea ko ʻeku kavengá ʻoku maʻamaʻa.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 11:29
Mou fua ʻeku ʻioké: Naʻe ngāueʻaki fakaefakatātā ʻe Sīsū ʻa e “ʻioké” ʻi he ʻuhinga ko e moʻulaloa ki he mafaí mo e tatakí. Kapau naʻe ʻi heʻene fakakaukaú ha ʻioke ʻe ua, ko e taha naʻe hilifaki ʻe he ʻOtuá ʻia Sīsū, te ne fakaafeʻi leva ʻene kau ākongá ke nau kaungā fua ʻa e ʻioké fakataha mo ia pea te ne tokoniʻi kinautolu. ʻI he ʻuhinga ko iá, ʻe lava ke liliu ʻa e kupuʻi leá: “Tau kaungā fua ʻeku ʻioké.” Kapau ko e ʻioké ko ha ʻioke ʻoku hilifaki ʻe Sīsū ʻi he niʻihi kehé, ʻe ʻuhinga leva ia ko ʻete moʻulaloa ki he mafai ʻo Kalaisí mo ʻene tatakí ʻi he tuʻunga ko ʻene kau ākonga.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Mātiu 11:2, 3) Ka ko Sione, ʻi heʻene fanongo ʻi he pilīsoné ʻo fekauʻaki mo e ngaahi ngāue ʻa e Kalaisí, naʻá ne fekau atu ʻa ʻene ongo ākongá 3 ke ʻeke kiate ia: “Ko koe ʻa e Tokotaha naʻe pehē ʻe haʻú, pe te mau ʻamanekina ha taha kehe?”
jy 96 ¶2-3
Fiemaʻu ʻe Sione ke Fanongo Meia Sīsū
ʻOku hā ngali ko ha fehuʻi ngali kehe ia? Ko Sioné ko ha tangata anga-līʻoa, ʻa ia ʻi heʻene papitaiso ʻa Sīsū ʻi he meimei taʻu ʻe ua ki muʻá, naʻá ne sio ki he ʻalu hifo ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá kia Sīsuú mo fanongo ki he leʻo ʻo e hōifua ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻikai ha ʻuhinga ke tau fakakaukau ai naʻe hoko ʻo vaivai ʻa e tui ʻa Sioné. He ka ne pehē, heʻikai fakaongoongoleleiʻi ʻe Sīsū ʻa Sione, ʻo hangē ko ia ʻokú ne fai ʻi he fakamatalá ni. Ka ʻo kapau ʻoku ʻikai ha veiveiua ʻia Sione, ko e hā ʻokú ne ʻeke ai ʻa e fehuʻi ko eni fekauʻaki mo Sīsuú?
ʻOku fiemaʻu pē nai ʻe Sione ke fakapapauʻi hangatonu meia Sīsū ko e Mīsaiá ia. ʻE fakaivimālohiʻi heni ʻa Sione ʻi heʻene hoko ʻo vaivai ʻi he pilīsoné. Pea ʻoku hā ngali naʻe toe ʻi ai ha ʻuhinga ki he fehuʻi ʻa Sioné. ʻOkú ne maheni mo e ngaahi kikite ʻi he Tohi Tapú ʻoku hā ai ko e Tokotaha Pani ʻa e ʻOtuá ʻe hoko ko e tuʻi mo ha faifakahaofi. Neongo ia, ʻi ha ngaahi māhina lahi hili ʻa e papitaiso ʻo Sīsuú, ne ʻi pilīsone ʻa Sione. Ko ia ʻoku ʻeke ʻe Sione pe ʻoku toe ʻi ai ha taha kehe ʻe haʻu, ko ha fetongi ʻo Sīsū, hangē ko e laú, te ne fakakakato ʻa e fakahoko ʻo e meʻa kotoa naʻe tōmuʻa tala ʻe fakahoko ʻe he Mīsaiá.
(Mātiu 11:16-19) “Ko hai te u fakahoa ki ai ʻa e toʻutangatá ni? ʻOku hangē ia ko e fānau iiki ʻoku nau tangutu ʻi he ngaahi feituʻu faiʻanga fakataú ʻo nau kaila atu ki honau ngaahi kaungāmeʻá, 17 ʻo pehē: ‘Naʻa mau ifi atu ʻa e fulutá kiate kimoutolu, ka naʻe ʻikai te mou tauʻolunga; naʻa mau tangilāulau, ka naʻe ʻikai te mou tuki homou fatafatá ʻi he mamahi.’ 18 Pehē foki, naʻe haʻu ʻa Sione ʻo ʻikai te ne kai pe inu, ka naʻe pehē ʻe he kakaí, ‘ʻOku ʻiate ia ha tēmeniō.’ 19 Naʻe haʻu ʻa e Foha ʻo e tangatá ʻo kai mo inu, ka naʻe pehē ʻe he kakaí, ‘Vakai, ko ha tangata kai fakaputa mo faʻa inu uaine lahi, ko ha kaumeʻa ʻo e kau tānaki tukuhaú mo e kau angahalá.’ Kae kehe, ʻoku fakamoʻoniʻi ʻa e māʻoniʻoni ʻa potó ʻe heʻene ngaahi ngāué.”
jy 98 ¶1-2
ʻOiauē ʻa e Toʻutangata Ongongataʻá
Naʻe tokaʻi lahi ʻe Sīsū ʻa Sione Papitaiso, ka ʻoku fēfē ʻa e tokolahi taha ia ʻo e kakaí ʻi he fekauʻaki mo Sioné? Ko e “toʻutangatá ni,” ko e talaki ia ʻe Sīsuú, “ʻOku hangē ia ko e fānau iiki ʻoku nau tangutu ʻi he ngaahi feituʻu faiʻanga fakataú ʻo nau kaila atu ki honau ngaahi kaungāmeʻá, ʻo pehē: ‘Naʻa mau ifi atu ʻa e fulutá kiate kimoutolu, ka naʻe ʻikai te mou tauʻolunga; naʻa mau tangilāulau, ka naʻe ʻikai te mou tuki homou fatafatá ʻi he mamahi.’”—Mātiu 11:16, 17.
ʻOku ʻuhinga ki he hā ʻa Sīsuú? ʻOkú ne fakamahinoʻi ʻa e foʻi fakakaukau: “Naʻe haʻu ʻa Sione ʻo ʻikai te ne kai pe inu, ka naʻe pehē ʻe he kakaí, ‘ʻOku ʻiate ia ha tēmeniō.’ Naʻe haʻu ʻa e Foha ʻo e tangatá ʻo kai mo inu, ka naʻe pehē ʻe he kakaí, ‘Vakai, ko ha tangata kai fakaputa mo faʻa inu uaine lahi, ko ha kaumeʻa ʻo e kau tānaki tukuhaú mo e kau angahalá.’” (Mātiu 11:18, 19) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, naʻe moʻui ʻa Sione ʻi ha founga moʻui faingofua ko ha Nāsili, naʻe aʻu ʻo ne fakaʻehiʻehi mei he uainé, ka ʻoku pehē ʻe he toʻutangatá ni ia ʻoku ʻiate ia ha tēmeniō. (Nōmipa 6:2, 3; Luke 1:15) ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku moʻui ʻa Sīsū ʻo hangē ko e kau tangata kehé. ʻOkú ne kai mo inu ʻi ha founga mafamafatatau, ka ʻoku tukuakiʻi ia ʻokú ne fuʻu tōtuʻa. ʻOku hā ngali ʻoku ʻikai lava ke fakahōhōʻiaʻi ʻa e kakaí.