Maʻuʻanga Fakamatala ki he Polokalama Ngāue ki he Fakataha Moʻuí mo e Ngāue Fakafaifekaú
FEPUELI 5-11
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | MĀTIU 12-13
“Talanoa Fakatātā ki he Uité mo e Teá”
(Mātiu 13:24-26) Naʻá ne toe fai ha talanoa fakatātā ʻe taha kiate kinautolu, ʻo pehē: “Ko e Puleʻanga ʻo hēvaní ʻe fakatatau nai ia ki ha tangata naʻá ne tūtuuʻi ʻa e tenga leleí ʻi heʻene ngoué. 25 Lolotonga ʻa e mohe ʻa e kau tangatá, naʻe haʻu ʻa hono filí ʻo ne toe tūtuuʻi ʻa e tea ʻi he lotolotonga ʻo e uité peá ne ʻalu. 26 ʻI he tupu hake hono vaʻá pea fuá, naʻe toe ʻasi hake ai mo e teá.
“Vakai, ʻOku Ou ʻIate Kimoutolu ʻi he ʻAho Kotoa Pē”
2 Ko e ngaahi meʻa ʻi he talanoa fakatātā ko ení ʻoku fakahaaʻi ai ʻa e founga mo e taimi ʻe tānaki ai ʻe Sīsū mei he faʻahinga ʻo e tangatá ʻa e kotoa ʻo e kau Kalisitiane paní ʻa ia te nau pule fakataha mo ia ʻi hono Puleʻangá. ʻI he tuʻunga ko ha kulupú, ko kinautolu ia ʻa e kalasi uité, ʻa ia ko kinautolu ʻoku nau fakafofongaʻi ʻa e uité. Naʻe kamata ke tūtuuʻi ʻe Sīsū ʻa e tenga ko ení ʻi he Penitekosi ʻo e taʻu 33. ʻE kakato hono tānaki ʻa e kalasi uité, ʻi he taimi ʻe maʻu ai ʻe he kau pani ʻa ia ʻoku nau moʻui ʻi he māmaní ʻi he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu lolotonga ní honau silaʻi fakaʻosí pea ʻohake leva ki hēvani. (Māt. 24:31; Fkh. 7:1-4) ʻI he taimi ʻoku tuʻu ai ha tokotaha ʻi ha feituʻu māʻolunga ʻo ha moʻunga, ʻe lava ke ne sio kakato ai ki he meʻa takatakai ʻiate iá. ʻI ha founga meimei tatau, ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe he talanoa fakatātā ki he uité mo e teá ke tau mahinoʻi lelei ange ʻa e ngaahi meʻa ʻe hoko lolotonga ʻo ha vahaʻa taimi ʻo e taʻu ʻe 2,000 nai. Ko e ngaahi meʻa ko iá ko e taimi ia ʻo e tūtuuʻi ʻa e tengá, tupu ʻa e tengá, mo e utu ʻa e uité. Ko e kupú ni ʻe lāulea tefito ia ki he taimi ʻo e utu-taʻú.
ʻI HE MALUMALU ʻO E TOKANGA ʻA SĪSUÚ
3 Fakafuofua ki he taʻu 100, ‘naʻe ʻasi hake ʻa e teá.’ Ko e kau Kalisitiane loí eni. (Māt. 13:26) Fakafuofua ki he taʻu 300, naʻe lahi ange ʻa e “teá” ia ʻi he kau Kalisitiane paní. ʻI he talanoa fakatātaá, naʻe ʻeke ange ʻe he kau tamaioʻeikí ki he ʻeikí pe te nau taʻaki ʻa e teá mei he ngoué. (Māt. 13:28) Ko e hā naʻe leaʻaki ʻe he ʻeikí?
(Mātiu 13:27-29) Ko ia naʻe haʻu ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻeiki ʻo e ʻapí ʻo nau pehē kiate ia, ‘ʻEiki, ʻikai ko e tenga lelei naʻá ke tūtuuʻi ʻi hoʻo ngoué? ʻOku anga-fēfē leva ʻene ʻi ai ʻa e teá?’ 28 Naʻá ne pehē kiate kinautolu, ‘Ko ha fili, ko ha tangata, naʻá ne fai ʻení.’ Naʻe pehē ange ʻe heʻene kau tamaioʻeikí kiate ia, ‘ʻOkú ke loto leva ke mau ō ʻo taʻaki ia?’ 29 Naʻá ne pehē, ‘ʻIkai, telia naʻa faifai hoʻomou taʻaki ʻa e teá pea mou taʻaki fakataha ai mo e uité.
“Vakai, ʻOku Ou ʻIate Kimoutolu ʻi he ʻAho Kotoa Pē”
4 Ko e ʻEikí, ʻa Sīsū, naʻá ne lea fekauʻaki mo e uité mo e teá: “Tuku pē ke na tupu fakataha hake ʻo aʻu ki he utu-taʻú.” ʻOku tala mai ʻe he fekau ko ení kia kitautolu mei he ʻuluaki senitulí ʻo aʻu mai ki he ʻahó ni, kuo ʻi ai maʻu pē ʻa e kakai ko e ‘uite,’ ʻa ia ko e kau Kalisitiane paní. Naʻe toe pehē ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “ʻOku ou ʻiate kimoutolu ʻi he ʻaho kotoa pē ʻo aʻu ki he fakaʻosiʻosi ʻo e fokotuʻutuʻu lolotongá.” (Māt. 28:20) Ko ia ʻe maluʻi ʻe Sīsū ʻa e kau Kalisitiane paní ʻi he ʻaho kotoa pē ʻo aʻu ki he taimi ʻo e ngataʻangá. Ka ʻi hono kāsia ʻe he teá, pe kau Kalisitiane loí ʻa e uité, ʻoku ʻikai ke tau ʻilo pau ai pe ko hai ʻa e konga ʻo e kalasi uité lolotonga ʻa e ngaahi taʻu kotoa ko iá. Kae kehe, fakafuofua ki he taʻu ʻe 40 ki muʻa ʻi he utu-taʻú, naʻe toe malava ke ʻiloʻi “ʻa e uité.” Naʻe hoko fēfē ia?
(Mātiu 13:30) Tuku pē ke na tupu fakataha hake ʻo aʻu ki he utu-taʻú, pea ʻi he taimi utu-taʻú, te u tala ki he kau tuʻusí: ʻUluaki tānaki ʻa e teá ʻo haʻi fakahaʻinga ke tutu; pea mou tānaki leva ʻa e uité ki hoku feleokó.’”
“Vakai, ʻOku Ou ʻIate Kimoutolu ʻi he ʻAho Kotoa Pē”
10 ʻUluakí, ko e tānaki ʻa e teá. ʻOku pehē ʻe Sīsū: “ʻI he taimi utu-taʻú, te u tala ki he kau tuʻusí: ʻUluaki tānaki ʻa e teá ʻo haʻi fakahaʻinga.” Hili ʻa e 1914, naʻe kamata ke “tānaki” ʻe he kau ʻāngeló ʻa e teá, pe ko e kau Kalisitiane loí, ʻaki hono fakamavaheʻi kinautolu mei he ‘ngaahi foha pani ʻo e Puleʻangá.’—Māt. 13:30, 38, 41.
11 ʻI he hokohoko atu ʻa e ngāue tānakí, naʻe faingofua ange ke sio ki he kehekehe ʻi he vahaʻa ʻo e uité mo e teá. (Fkh. 18:1, 4) ʻI he 1919, naʻe hā mahino kuo tō ʻa Pāpilone ko e Lahi. Ko e hā naʻá ne mātuʻaki ʻai ʻa e kau Kalisitiane moʻoní ke nau kehe mei he kau Kalisitiane loí? Ko e ngāue fakamalangá. Ko e faʻahinga ko ia naʻa nau takimuʻa ʻi he lotolotonga ʻo e Kau Ako Tohi Tapú naʻa nau kamata ʻai ke hā mahino ko e faʻahinga kotoa ʻi he fakatahaʻangá kuo pau ke nau malanga fekauʻaki mo e Puleʻangá. Ko e fakatātaá, ko ha kiʻi tohi ʻoku ui ko e To Whom the Work Is Entrusted naʻe pulusi ia ʻi he 1919. Naʻe fakaʻaiʻai ai ʻa e kotoa ʻo e kau Kalisitiane paní ke malanga mei he fale ki he fale. Naʻe fakamatalaʻi ai neongo naʻe hā taʻemalava ke fai ʻa e ngāue kotoa ko iá, ko e ʻEikí te ne ʻoange ki heʻene kakaí ʻa e mālohi ke fai iá. Naʻe pehē leva ʻe he kiʻi tohí: “ʻOkú ke maʻu ʻa e monū ke vahevahe atu iá.” Ko e hā naʻe fai ʻe he Kau Ako Tohi Tapú? Naʻe pehē ʻe he The Watch Tower ʻi he 1922, ʻi he fekauʻaki mo e malangá naʻa nau ngāue lahi ange ʻi ha toe taimi. Naʻe vave ʻa e ʻiloʻiʻaki ʻa e kau Kalisitiane faitōnungá ʻa e ngāue ko iá, pea ʻoku kei pehē pē.
12 Uá, ko e tānaki ʻa e uité. ʻOku fekauʻi ʻe Sīsū ʻene kau ʻāngeló ke nau kamata tānaki ʻa e uité ki hono feleokó. (Māt. 13:30) Talu mei he 1919, kuo tānaki ai ʻa e kau paní ki he fakatahaʻanga Kalisitiane kuo fakamaʻá. Kae fēfē ʻa e kau Kalisitiane pani ʻa ia ʻoku nau moʻui ʻi he ngataʻanga ʻo e fokotuʻutuʻu lolotonga ní? Ko hono tānaki fakaʻosi kinautolú ʻe hoko ia ʻi he taimi te nau ʻalu ai ki hēvaní.—Tan. 7:18, 22, 27.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Mātiu 12:20) Heʻikai te ne laiki ha kaho ʻoku mapelu, pea heʻikai te ne tāmateʻi ha vavae maama ʻoku tamatemate, kae ʻoua kuó ne ʻai ke ikuna ʻa e fakamaau totonú.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 12:20
vavae maama ʻoku tamatemate: Ko ha maama anga-maheni ʻi he ʻapí ko ha kiʻi maama ʻumea naʻe fakafonuʻaki ʻa e lolo ʻōlive. Naʻe mimisi hake ʻe ha vavae falakesi ʻa e loló ke ulo ai. Ko e kupuʻi lea faka-Kalisi ko e “vavae maama ʻoku tamatemate” ʻoku ʻuhinga nai ia ki ha vavae ʻoku kohu koeʻuhi ko e kei moʻui pē ʻa e muiʻivavaé ka kuo tamatemate pe ʻosi ʻene uló. Naʻe tomuʻa tala ʻi he ʻAi. 42:3 ʻa e manavaʻofa ʻa Sīsuú; heʻikai ʻaupito te ne tāmateʻi ʻa e foʻi ulo fakaʻosi ʻo e ʻamanaki ʻoku ʻi he kakai anga-fakatōkilalo mo tāpalasiá.
(Mātiu 13:25) Lolotonga ʻa e mohe ʻa e kau tangatá, naʻe haʻu ʻa hono filí ʻo ne toe tūtuuʻi ʻa e tea ʻi he lotolotonga ʻo e uité peá ne ʻalu.
Naʻá Ke ʻIloʻi?
ʻE lava ke tau tui naʻe tō moʻoni ʻe ha taha ʻi he kuonga muʻá ha tea ʻi he ngoue ʻa ha tangata kehe?
FAKATATAU ki he Mātiu 13:24-26, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e Puleʻanga ʻo hēvaní kuo hoko ʻo hangē ha tangata naʻá ne tūtuuʻi ʻa e tenga leleí ʻi heʻene ngoué. Lolotonga ʻa e mohe ʻa e kau tangatá, naʻe haʻu ʻa hono filí ʻo ne toe tūtuuʻi ʻa e tea ʻi he lotolotonga ʻo e uité peá ne ʻalu. ʻI heʻene failau pea fuá, naʻe toe ʻasi hake foki ai mo e teá.” ʻOku veiveiua ʻa e kau hiki-tohi ʻe niʻihi pe ʻoku makatuʻunga ʻa e talanoa fakatātā ko ení ʻi ha meʻa moʻoni, kae fakatatau ki he ngaahi tohi fakalao Loma ʻi he kuonga muʻá, ʻe lava ke hoko ha meʻa peheni.
ʻOku pehē ʻe he tikisinale Fakatohitapu ʻe taha, ʻi he malumalu ʻo e lao ʻa Lomá ko ha hia ia ke tō ha tea ʻi ha ngoue ʻa ha tangata kehe koeʻuhi ko ha faisāuni. Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e fiemaʻu ʻa e laó ʻoku ʻuhinga moʻoni iá naʻe hoko ʻa e meʻá ni. ʻOku fakamatala ʻa e mataotao ʻi he laó ko Alastair Kerr ʻo pehē ʻi he taʻu 533 hili ʻa Kalaisí, naʻe pulusi ai ʻe he ʻEmipola Loma ko Justinian ʻene tohi ko e Digest. Naʻe fakamatalaʻi fakanounou heni ʻa e lao ʻa Lomá pea naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi toʻo lea ʻa e kau mataotao ʻi he laó mei he taʻu 100-250 nai hili ʻa Kalaisí. Fakatatau ki he Digest, ko e taha ʻo e kau mataotao ko iá, ʻa Ulpian, naʻá ne lave ki ha keisi mei he senituli hono uá. Ko e tea naʻe tō ʻi he ngoue ʻa ha tangata kehe, ko hono olá, naʻe maumauʻi ai ʻene ngoué. ʻOku fakamatala ʻa e Digest ki he ngaahi totonu fakalao naʻe maʻu ʻe ha tokotaha faama koeʻuhí ke ne lava ʻo maʻu ai ha totongi huhuʻi mei he tokotaha faihiá, ko e paʻanga ke totongi koeʻuhi ko e ngoue naʻe maumaú.
Naʻe hoko ʻa e ngaahi meʻa peheé ʻi he ʻEmipaea Loma ʻo e kuonga muʻá ʻo hā mei ai naʻe malava ke hoko moʻoni ʻa e tuʻunga ko ia naʻe lave ki ai ʻi he talanoa fakatātā ʻa Sīsuú.
FEPUELI 12-18
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | MĀTIU 14-15
“Fafangaʻi ʻa e Tokolahi Fakafou ʻi he Nima ʻo ha Tokosiʻi”
(Mātiu 14:16, 17) Ka naʻe pehē ʻe Sīsū kiate kinautolu: “ʻOku ʻikai fiemaʻu ia ke nau mavahe; ʻoange ʻe kimoutolu ha meʻa ke nau kai.” 17 Naʻa nau pehē kiate ia: “ʻOku ʻikai haʻamau meʻa heni ka ko e foʻi mā pē ʻe nima mo e mataʻiika ʻe ua.”
Fafangaʻi ʻa e Tokolahi Fakafou ʻi he Nima ʻo ha Tokosiʻi
2 ʻI he sio atu ʻa Sīsū ki he fuʻu kakaí, naʻá ne ongoʻi fakaʻofaʻia ʻi he kakaí, ko ia naʻá ne fakamoʻui ʻa e kau mahaki ʻia kinautolú pea akoʻi kia kinautolu ʻa e ngaahi meʻa lahi fekauʻaki mo e Puleʻanga ʻo e ʻOtuá. ʻI he fakaʻaʻau ke efiafí, naʻe tala ange ʻe he kau ākongá kia Sīsū ke tukuange ʻa e kakaí koeʻuhí ke nau ʻalu ki he ngaahi kolo ofi maí ʻo fakatau mai haʻanau meʻakai. Ka naʻe tala ange ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “ʻOange ʻe kimoutolu ha meʻa ke nau kai.” Kuo pau pē naʻe fakapuputuʻuʻi kinautolu ʻe he ngaahi lea ʻa Sīsuú. Naʻe siʻi ʻaupito ʻenau meʻakaí, ko e foʻi mā pē ʻe nima mo e kiʻi mataʻiika ʻe ua.
(Mātiu 14:18, 19) Naʻá ne pehē ange: “ʻOmi ia ki heni kiate au.” 19 Pea naʻá ne fakahinohino ki he fuʻu kakaí ke nau nofo hifo ʻi he musié. Naʻá ne toʻo leva ʻa e foʻi mā ʻe nimá mo e mataʻiika ʻe uá, peá ne hanga hake ki he langí ʻo ne tāpuakiʻi ia, pea ʻi he hili ʻene pakipaki ʻa e ngaahi foʻi maá, naʻá ne ʻoange ia ki he kau ākongá, pea naʻe ʻoatu ia ʻe he kau ākongá ki he fuʻu kakaí.
Fafangaʻi ʻa e Tokolahi Fakafou ʻi he Nima ʻo ha Tokosiʻi
3 ʻI hono ueʻi ʻe he manavaʻofá, naʻe fakahoko ʻe Sīsū ha mana. Ko e mana pē ia ʻe taha ʻoku hā ʻi he kotoa ʻo e Kōsipeli ʻe faá. (Mk. 6:35-44; Luke 9:10-17; Sione 6:1-13) Naʻe ʻai ʻe Sīsū ʻene kau ākongá ke nau tala ki he fuʻu kakaí ke nau tangutu fakakulupu ʻi he musie maʻuiʻuí ʻo tautau toko 50 mo toko 100. Hili hono fai ha lotu, naʻá ne pakipaki ʻa e maá pea vahevahe ʻa e iká. ʻI he ʻikai ʻoange hangatonu ʻa e meʻakaí ki he kakaí, naʻe ʻoange ia ʻe Sīsū ki he kau ākongá, pea naʻe ʻoatu leva ia ʻe he kau ākongá ki he fuʻu kakaí. Naʻa nau maʻu ʻa e meʻakai hulu fau ke fafangaʻiʻaki ʻa e tokotaha kotoa pē. Fakakaukau angé: Naʻe fafangaʻi ʻe Sīsū ʻa e laui afe fakafou ʻi he nima ʻo ha tokosiʻi, ko ʻene kau ākongá.
(Mātiu 14:20, 21) Ko ia naʻa nau kai kotoa pē ʻo nau mākona, pea nau tānaki ʻa e ngaahi toenga mapakipakiʻi maá, ʻo fonu ai ʻa e kato ʻe 12. 21 Pea ko e faʻahinga naʻe kaí ʻoku fakafuofua ko e kakai tangata ʻe toko 5,000, pea pehē ki he kakai fefine mo e fānau iiki.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 14:21
pea pehē ki he kakai fefine mo e fānau iiki: Ko Mātiu pē ʻoku lave ki he kakai fefiné mo e fanau īkí ʻi heʻene līpooti ʻa e mana ko ení. ʻOku malava pē ke pehē ko e tokolahi ʻo e faʻahinga naʻe fafangaʻi fakaemaná naʻe laka hake ʻi he toko 15,000.
Fafangaʻi ʻa e Tokolahi Fakafou ʻi he Nima ʻo ha Tokosiʻi
SIOLOTO ATU ki he meʻa naʻe hokó. (Lau ʻa e Mātiu 14:14-21.) Ko e ki muʻa pē ia ʻi he Pāsova ʻo e taʻu 32. Ko ha fuʻu kakai ʻo e kakai tangata ʻe toko 5,000 nai, fakataha mo e kakai fefine mo e fānau, naʻa nau muimui ʻia Sīsū mo ʻene kau ākongá ki ha potu maomaonganoa ofi ki Petesaita, ko ha kiʻi kolo ʻi he matāfanga fakatokelau ʻo e Tahi Kālelí.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Mātiu 15:7-9) ʻA e kau mālualoi, he tonu ē ko e kikite ʻa ʻAisea ʻo fekauʻaki mo kimoutolu ʻi heʻene pehē: 8 ‘Ko e kakaí ni ʻoku nau fakaʻapaʻapa kiate au ʻaki honau loungutú, ka kuo hiki mamaʻo honau lotó meiate au. 9 Ko e koto kulanoa ʻenau hanganaki lotu mai kiate aú, he ʻoku nau akoʻi ko e ngaahi tokāteline ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e tangatá.’”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 15:7
kau mālualoi: Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e hy·po·kri·tesʹnaʻe ʻuluaki ʻuhinga ia ki he kau ʻeti faiva Kalisi (mo Loma ki mui ai) ʻi he siteisí ʻa ia naʻa nau tui ha ngaahi fuʻu pūloa naʻe faʻu ke ne fakaleʻolahi ʻa e leʻó. Naʻe hoko ʻo ngāueʻaki ʻa e foʻi leá ʻi ha ʻuhinga fakaefakatātā ke ngāueʻaki ki ha taha ʻokú ne fūfuuʻi ʻene ngaahi taumuʻa pe angaʻitangata moʻoní ʻaki ʻene fakapuli pe fakangalingali. ʻOku ui heni ʻe Sīsū ʻa e kau taki lotu Siú ko e “kau mālualoi.”—Māt. 6:5, 16.
(Mātiu 15:26) ʻI he tali ki aí naʻá ne pehē: “ʻOku ʻikai totonu ke toʻo ʻa e mā ʻa e fānaú ʻo lī ki he fanga kiʻi kulií.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 15:26
fānaú . . . fanga kiʻi kulií: Koeʻuhi naʻe taʻemaʻa ʻa e fanga kulií ʻi he fakatatau ki he Lao ʻa Mōsesé, ʻoku faʻa ngāueʻaki ai ʻe he Tohi Tapú ʻa e foʻi leá ni ʻi ha ʻuhinga tuku hifo. (Liv. 11:27; Māt. 7:6; Fil. 3:2; Fkh. 22:15) Kae kehe, fakatouʻosi ʻi he fakamatala ʻa Maʻaké (7:27) mo e fakamatala ʻa Mātiu ki he fetalanoaʻaki ʻa Sīsuú, ko e faʻunga siʻisiʻi ʻo e foʻi leá ʻoku ngāueʻakí ʻoku ʻuhinga ko e “fanga kiʻi kulī” pe “kulī nofo fale,” ʻo fakavaivaiʻi ai ʻa e fakahoá. ʻOku fakahaaʻi nai heni naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū ha foʻi lea anga-ʻofa ki he fanga manu nofo fale ʻi he ngaahi ʻapi ʻikai ko ha kau Siú. ʻI hono fakatatau ʻa e kau ʻIsilelí ki he “fānaú” pea mo e faʻahinga ʻikai ko ha Siú ki he “fanga kiʻi kulií,” ʻoku hā mahino naʻe loto ʻa Sīsū ke fakahaaʻi ʻa e meʻa ʻoku muʻomuʻá. ʻI ha ʻapi naʻe ʻi ai fakatouʻosi ʻa e fānau mo e fanga kulií, ko e fānaú ʻe ʻuluaki fafangá.
FEPUELI 19-25
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | MĀTIU 16-17
“Ko e Ngaahi Fakakaukau ʻa Hai ʻOkú Ke Fakakaukau ʻAkí?”
(Mātiu 16:21, 22) Mei he taimi ko iá, naʻe kamata fakamatalaʻi ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá kuo pau ke ne ʻalu ki Selusalema pea te ne faingataʻaʻia ʻi he ngaahi meʻa lahi mei he kau mātuʻá mo e houʻeiki taulaʻeikí mo e kau sikalaipé pea ʻe tāmateʻi, pea ʻe fokotuʻu hake ia ʻi he ʻaho hono tolú. 22 ʻI he meʻá ni naʻe taki ia ʻe Pita ki he tafaʻakí ʻo ne kamata valokiʻi ia, ʻo pehē: “Anga-ʻofa muʻa kiate koe, ʻEiki; ʻe ʻikai teitei hoko ʻa e meʻá ni kiate koe.”
Ngaahi Husepāniti—ʻIloʻi ʻa e Tuʻunga-ʻUlu ʻo Kalaisí
17 ʻI he taimi ʻe taha, naʻe fakamatala ai ʻa Sīsū ki heʻene kau ʻapositoló kuo pau ke ne ʻalu ki Selusalema, ʻa ia ʻe fakatangaʻi ai ia ʻe he “kau matuʻa mo e houʻeiki taulaʻeiki mo e kau sikalaipe, pea ke tamateʻi, pea ke fokotuʻu hake ʻi hono ʻaho tolu.” ʻI he meʻá ni, naʻe ʻave ai ʻe Pita ʻa Sīsū ʻo kamata ke ne valokiʻi ia, ʻi heʻene pehē: “[Ke ke anga-ʻofa kiate koe], ʻEiki. ʻE ʻikai ʻaupito hoko ha meʻa pehe kiate koe.” ʻOku hā mahino, naʻe fakanenefuʻi ʻa e fakakaukau ʻa Pitá ʻe heʻene ongoʻí. Naʻe fiemaʻu ʻa e fakatonutonu. Ko ia naʻe pehē ange ʻe Sīsū kiate ia: “Tuʻu ki mui, Setane: ko hoku tūkiaʻanga koe: he ʻoku ʻikai ko e ngāhi meʻa fakaeʻotua ʻoku sio ki ai ho loto, ka ko e ngāhi meʻa fakaetangata.”—Mātiu 16:21-23.
(Mātiu 16:23) Ka ʻi heʻene tafoki haké, naʻá ne pehē kia Pita: “ʻAlu ki mui Sētane! Ko ha tūkiaʻanga koe kiate au, koeʻuhi ʻokú ke fakakaukau, ʻo ʻikai ko e ngaahi fakakaukau ʻa e ʻOtuá, ka ko e ngaahi fakakaukau ʻa e tangatá.”
Faʻa Leʻo—ʻOku Loto ʻa Sētane ke Folofua Koe!
16 ʻE lava ʻe Sētane ke toe kākaaʻi mo e kau sevāniti faivelenga ʻa Sihová. Ko e fakatātaá, fakakaukau ki he meʻa naʻe hoko ʻi he taimi naʻe tala ange ai ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá ʻe vave hono tāmateʻí. Ko e ʻapositolo ko Pitá, ʻa ia naʻe ʻofa ai ʻa Sīsuú, naʻá ne pehē: “Anga-ʻofa muʻa kiate koe, ʻEiki; ʻe ʻikai teitei hoko ʻa e meʻá ni kiate koe.” Naʻe tala ange ʻe Sīsū kia Pita: “ʻAlu ki mui Sētane!” (Māt. 16:22, 23) Ko e hā naʻe ui ai ʻe Sīsū ʻa Pita ko “Sētane”? Koeʻuhí naʻe ʻiloʻi ʻe Sīsū ʻa e meʻa naʻe teu ke hokó. Naʻe teu ke pekia ʻa Sīsū ko ha feilaulau huhuʻi pea ʻe fakamoʻoniʻi ai ko e Tēvoló ko ha tokotaha loi. Ko ha taimi fakalilifu eni ʻi he hisitōlia ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá pea naʻe ʻikai ko e taimi eni ke “anga-ʻofa” ai ʻa Sīsū kiate ia. Naʻe mei fiefia ʻa Sētane kapau naʻe ʻikai ke faʻa leʻo ʻa Sīsū.
17 ʻOku ofi ke ngata ʻa e fokotuʻutuʻu ko ení, ko ia ʻoku tau moʻui foki ʻi ha taimi fakalilifu. ʻOku loto ʻa Sētane ke tau “anga-ʻofa” kiate kitautolu ʻaki hono ʻai ke tau tokangataha ki he hoko ʻo lavameʻa ʻi he māmani ko ení. ʻOkú ne loto ke ngalo ʻia kitautolu ʻoku tau moʻui ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí pea taʻofi ʻetau faʻa leʻó. ʻOua ʻe ʻai ia ke hoko kiate koé! ʻI hono kehé, “hanganaki leʻo.” (Māt. 24:42) ʻOua ʻaupito ʻe tui ki he loi ʻa Sētane ʻoku fuʻu mamaʻo ʻa e ngataʻangá pe ʻe ʻikai ʻaupito ke hoko mai ia.
(Mātiu 16:24) Naʻe pehē leva ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Kapau ʻoku fie muimui ha taha ʻiate au, tuku ke ne siʻaki ʻe ia ia pea toʻo hake ʻene ʻakau fakamamahí pea hanganaki muimui ʻiate au.
‘Mou Ō, ʻo Ngaohi Ākonga, ʻi he Papitaiso Kinautolu’
9 Ko e hā ʻoku kau ki he muimui ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻa Sīsū ʻi hono fai ʻa e finangalo ʻo e ʻOtuá? Naʻe pehē ʻe Sīsū ki heʻene kau ākongá: “Kabau e muimui ha taha iate au, tuku ke ne liaki eia ia, bea too hake ene akau mafajia o muimui [maʻu pē] iate au.” (Mātiu 16:24, PM) Naʻá ne fakahaaʻi papau heni ʻa e meʻa ʻe tolu kuo pau ke tau fai. ʻUluakí, ʻoku tau “liaki” kitautolu. ʻI hono toe fakalea ʻe tahá, ʻoku tau lea ʻikai ki heʻetau ngaahi hehema siokita mo taʻehaohaoá pea ʻio ki he akonaki mo e tataki ʻa e ʻOtuá. Ko hono uá, ʻoku tau ‘too hake ʻetau akau mafajiá.’ ʻI he ʻaho ʻo Sīsuú ko ha ʻakau mafasia ko ha fakaʻilonga ia ʻo e mā mo e mamahi. ʻI he hoko ko e kau Kalisitiané, ʻoku tau tali ai ʻa e moʻoniʻi meʻa ko ia ko ʻetau mamahi koeʻuhi ko e ongoongo leleí. (2 Tīmote 1:8) Neongo ʻe manukiʻi pe fakaangaʻi kitautolu ʻe he māmaní, ʻi he hangē ko Kalaisí ʻoku tau “taetokaga ki he fakama,” ʻo fiefia ʻi he ʻiloʻi ʻoku tau fakahōifuaʻi ʻa e ʻOtuá. (Hepelū 12:2, PM) Fakaʻosí, ʻoku tau muimui “maʻu pe” kia Sīsū.—Sāme 73:26; 119:44; 145:2.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Mātiu 16:18) Pehē foki, ʻoku ou tala atu kiate koe: Ko Pita koe, pea ʻi he maká ni te u langa ai ʻa ʻeku fakatahaʻangá, pea ʻe ʻikai ikunaʻi ia ʻe he ngaahi matapā ʻo Faʻitoká.
nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 16:18
Ko Pita koe, pea ʻi he maká ni: Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko e peʹtros ko e faʻunga lea tangata ʻoku ʻuhingá “ko ha konga maka; ko ha maka.” ʻI hení ʻoku ngāueʻaki ai ko ha hingoa pau (ko e Pita), ko hono faka-Kalisi ia ʻo e hingoa naʻe ʻoange ʻe Sīsū kia Saimoné. (Sione 1:42) Ko e faʻunga lea fefine ko e peʹtra ʻoku liliu ko e “maka,” pea ʻoku mei ʻuhinga tefito ia ki ha makatuʻu, lilifa, pe ko ha fokotuʻunga maka. Ko e foʻi lea faka-Kalisi ko ení ʻoku hā ia ʻi he Māt. 7:24, 25; 27:60; Luke 6:48; 8:6; Loma 9:33; 1 Kol. 10:4; 1 Pita 2:8. ʻOku hā mahino naʻe ʻikai ke vakai ʻa Pita ia kiate ia ko e fuʻu maka ʻa ia ʻe langa ai ʻe Sīsū ʻene fakatahaʻangá, koeʻuhi naʻá ne tohi ʻi he 1 Pita 2:4-8 ko Sīsuú naʻe tomuʻa tala fuoloa pē ko e “maka-tuliki fakavaʻe,” naʻe fili ʻe he ʻOtuá tonu. ʻI he founga meimei tatau, naʻe lave ʻa Paula kia Sīsū ko e “fakavaʻe” mo e “maka fakalaumālie.” (1 Kol. 3:11; 10:4) Ko ia ʻoku hā mahino naʻe lea heliaki ʻa Sīsū, ko hono moʻoní ʻo pehē: ‘Ko koe, ʻa e tokotaha naʻá ku ui ko Pitá, ko ha Konga Maka, kuó ne ʻiloʻi ʻa Kalaisi tonu, ko e “maká ni,” ʻa e tokotaha te ne hoko ko e makatuʻunga ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané.’
fakatahaʻanga: Ko e fuofua ʻasi eni ʻa e foʻi lea faka-Kalisi ko e ek·kle·siʹa. ʻOku haʻu mei he ongo foʻi lea faka-Kalisi, ko e ek, ʻoku ʻuhingá ko e “mai,” mo e ka·leʹo, ʻoku ʻuhingá ko e “ke ui.” ʻOku ʻuhinga ki ha kulupu ʻo ha kakai ʻoku fai ʻa e kole pe ui ke nau fakatahataha mai ki ha taumuʻa pe ko ha ngāue pau. (Sio ki he Lea mo Hono ʻUhinga.) ʻI he potutohi ko ení, ʻoku tomuʻa tala ai ʻe Sīsū ʻa hono fokotuʻu ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané, ʻo faʻuʻaki ʻa e kau Kalisitiane pani, ʻa ia ko e ‘ngaahi maka moʻui’ ʻoku ‘langa hake ʻo hoko ko ha fale fakalaumālie.’ (1 Pita 2:4, 5) Ko e foʻi lea faka-Kalisí ni ʻoku toutou ngāueʻaki ʻi he Sepituakiní ko ha tatau ʻo e foʻi lea faka-Hepelū ʻoku liliu ko e “fakatahaʻanga,” ʻa ia ʻoku faʻa ʻuhinga ki he puleʻanga fakakātoa ʻo e kakai ʻa e ʻOtuá. (Teu. 23:3; 31:30) ʻI he Ngāue 7:38, ko e kau ʻIsileli ko ia naʻe ui mai mei ʻIsipité ʻoku lave ki ai ko ha “fakatahaʻanga.” ʻI he founga meimei tatau, ko e kau Kalisitiane ko ia ʻoku “ui . . . mei he fakapoʻulí” mo “fili . . . mei he māmaní” ʻoku faʻu ʻaki ʻa e “fakatahaʻanga ʻa e ʻOtuá.”—1 Pita 2:9; Sione 15:19; 1 Kol. 1:2.
(Mātiu 16:19) Te u ʻoatu kiate koe ʻa e ngaahi kī ʻo e Puleʻanga ʻo hēvaní, pea ʻilonga ha meʻa te ke haʻi nai ʻi māmani ʻe ʻosi haʻi ia ʻi hēvani, pea ʻilonga ha meʻa te ke vete nai ʻi māmani ʻe ʻosi vete ia ʻi hēvani.”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 16:19
ngaahi kī ʻo e Puleʻanga ʻo hēvaní: ʻI he Tohi Tapú, ko e faʻahinga ko ia naʻe ʻoange ki ai ha ngaahi kī, tatau pē pe ko ha kī moʻoni pe fakaefakatātā, naʻe tuku kiate kinautolu ha mafai. (1 Kal. 9:26, 27; ʻAi. 22:20-22) Ko ia ko e foʻi lea “kī” naʻá ne fakafofongaʻi ʻa e mafai mo e fatongia. Naʻe ngāueʻaki ʻe Pita ʻa e “ngaahi kī” ko eni naʻe ʻoange kiate iá ke fakaava ʻaki ki he kau Siú (Ngā. 2:22-41), kau Samēliá (Ngā. 8:14-17), mo e kau Senitailé (Ngā. 10:34-38) ʻa e faingamālie ke nau maʻu ʻa e laumālie ʻo e ʻOtuá fakataha mo e vakai atu ki heʻenau hū ki he Puleʻanga fakahēvaní.
FEPUELI 26–MAʻASI 4
KOLOA MEI HE FOLOFOLA ʻA E ʻOTUÁ | MĀTIU 18-19
“Tokanga ʻo Fakaʻehiʻehi mei Haʻo Fakatūkiaʻi Koe mo e Niʻihi Kehé”
(Mātiu 18:6, 7) Ka ʻilonga ʻa ia ʻokú ne fakatūkiaʻi ha taha ʻo e faʻahinga siʻí ni ʻa ia ʻoku tui kiate aú, ʻe lelei ange kiate ia ke tautau ʻi hono kiá ha maka momosi ʻa ia ʻoku tekaʻi ʻe ha ʻasi peá ne melemo hifo ʻi he moaná. 7 “ʻOiauē ki he māmaní koeʻuhí ko e ngaahi tūkiaʻangá! Ko e moʻoni, kuo pau pē ke hoko mai ʻa e ngaahi tūkiaʻangá, kae ʻoiauē ki he tangata ʻoku haʻu mei ai ʻa e tūkiaʻangá!
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 18:6, 7
maka momosi ʻa ia ʻoku tekaʻi ʻe ha ʻasi: Pe “ko ha fuʻu maka momosi.” Fakafoʻilea, “ko ha maka momosi ʻa ha ʻasi.” Ko ha maka momosi pehē, ʻoku ngalingali naʻe mita ʻe 1.2 -1.5 (fute ʻe 4-5) hono taiamitá, naʻe fuʻu mamafa ʻa ia naʻe pau ke tekaʻi ʻe ha ʻasi.
ngaahi tūkiaʻanga: Ko e muʻaki ʻuhinga ʻo e foʻi lea faka-Kalisi ko e skanʹda·lon, naʻe liliu ko e “tūkiaʻangá,” ʻoku fai ʻa e fakakaukau naʻe ʻuhinga ia ki ha tauhele; ʻoku pehē ʻe he niʻihi ko e vaʻakau ʻi ha tauhele naʻe fakapipiki ki ai ʻa e mounú. ʻI he ʻuhinga lahi angé, naʻe toe ʻuhinga ia ki ha faʻahinga fakafaingataʻaʻiaʻanga pē te ne ʻai ha taha ke tūkia pe tō. ʻI ha ʻuhinga fakaefakatātā, ʻoku ʻuhinga ki ha ngāue pe ko ha tuʻunga ʻokú ne taki atu ha taha ki ha ʻalunga taʻetotonu, ke ne tūkia pe tō fakaeʻulungaanga ai, pe ke tō ki he angahalá. ʻI he Māt. 18:8, 9, ko e foʻi veape fekauʻaki mo ia ko e skan·da·liʹzo, naʻe liliu ko e “ʻai ke tūkia,” ʻoku lava ke toe fakalea ia ko e “hoko ko ha tauhele; fakatupunga ke angahala.”
Mītia ʻi he nwtsty
Maka Momosi
Ko e ngaahi maka momosí naʻe ngāueʻaki ki hono momosi ʻo e uité mo hono tatau ʻa e lolo mei he ʻōlivé. Ko e niʻihi naʻe siʻisiʻi feʻunga pē ki hono tekaʻi ʻaki ʻa e nimá, ka ko e niʻihi naʻe fuʻu lalahi ʻo pau ke tekaʻi ʻe ha monumanu. Ko ha fuʻu maka momosi lahi meimei tatau nai mo eni naʻe fakamālohiʻi ʻa Samisoni ke ne tekaʻi maʻá e kau Filisitiá. (Fkm. 16:21) Ko hono ngāueʻaki ʻo e monumanú ki he momosí naʻe anga-maheniʻaki ia ʻo ʻikai ʻi ʻIsileli pē ka ʻi he kotoa ʻo e konga lahi ʻo e ʻEmipaea Lomá.
Maka Momosi Tokaʻolunga mo Tokalalo
Ko ha fuʻu maka momosi lahi hangē ko ia ʻoku hā atu hení naʻe tekaʻi ia ʻe ha monumanu, ʻo hangē ko ha ʻasi, pea naʻe ngāueʻaki ia ki he momosi uité pe laiki ʻaki ʻa e ʻōlivé. Ko ha maka momosi tokaʻolunga naʻe mita ʻe 1.5 nai (fute ʻe 5) hono taiamitá pea naʻe tekaʻi takai ia ʻi ʻolunga ʻi ha fuʻu maka tokalalo lahi ange.
(Mātiu 18:8, 9) Kapau leva ko ho nimá pe ko ho vaʻé ʻokú ne ʻai koe ke ke tūkiá, tuʻusi ia ʻo liʻaki. ʻOku lelei ange kiate koe ke ke hū kafo pe heke ki he moʻuí ʻi hano lī nima ua pe veʻe ua koe ki he afi taʻengatá. 9 Pehē foki, kapau ko ho matá ʻokú ne ʻai koe ke ke tūkiá, kapeʻi ia ʻo liʻaki. ʻOku lelei ange kiate koe ke ke hū mata taha ki he moʻuí ʻi hano lī mata ua koe ki he afi ʻo Kihená.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 18:9
Kihena: ʻOku haʻu ʻa e foʻi leá ni mei he foʻi lea faka-Hepelū ko e geh hin·nomʹ, ʻo ʻuhingá ko e “teleʻa ʻo Hīnomi,” ʻa ia ʻoku tokoto ki he Hihifo mo e Tonga ʻo Selusalema ʻo e kuonga muʻá. (Sio ki he Fakamatala Fakalahi E 12, mape ʻo “Selusalema mo e ʻĒlia Takatakaí.”) ʻI he taimi ʻo Sīsuú, naʻe hoko ʻa e teleʻá ko ha feituʻu ke tutu ai ʻa e kinohaʻá, ko ia ko e foʻi lea “Kihená” ko ha fakaʻilonga feʻungamālie ia ʻo e ʻauha ʻosiʻosingamālie.
Lea mo Hono ʻUhinga ʻi he nwtstg
Kihena
Ko e hingoa faka-Kalisi ki he Teleʻa ʻo Hīnomí, ʻi he tonga-hihifo ʻo Selusalema ʻo e kuonga muʻá. (Sel. 7:31) Naʻe lave fakaekikite ki ai ko ha feituʻu ʻe laku ki ai ʻa e ngaahi sino kuo maté. (Sel. 7:32; 19:6) ʻOku ʻikai ha fakamoʻoni naʻe ʻi ai ha fanga monumanu pe ko ha tangata naʻe laku ki Kihena ke tutu moʻui pe fakamamahiʻi ai. Ko ia ʻoku ʻikai lava ke fakafofongaʻi ʻe he feituʻú ni ha potu taʻehāmai ʻa ia ʻoku fakamamahiʻi taʻengata ai ha faʻahinga ʻi ha afi. Ka naʻe ngāueʻaki ʻe Sīsū mo ʻene kau ākongá ʻa Kihena ke fakafofongaʻi ʻaki ʻa e tautea taʻengata ko e “mate hono uá,” ʻa ia ko e fakaʻauha taʻengata.—Fkh. 20:14; Māt. 5:22; 10:28.
(Mātiu 18:10) Vakai ke ʻoua naʻa mou taʻetokaʻi ha taha ʻo e faʻahinga siʻí ni, he ʻoku ou tala atu kiate kimoutolu ko ʻenau kau ʻāngelo ʻi hēvaní ʻoku nau mamata maʻu pē ki he fofonga ʻo ʻeku Tamai ʻoku ʻi hēvaní.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 18:10
mamata ki he fofonga ʻo ʻeku Tamai: Pe “mātā ʻeku Tamaí.” Koeʻuhi ʻoku nau hū ki he ʻao tonu ʻo e ʻOtuá, ko e ngaahi meʻamoʻui laumālié pē ʻoku lava ke nau sio ki he fofonga ʻo e ʻOtuá.—ʻEki. 33:20.
Anga ʻo e Kaunga Kiate Kitautolu ʻa e Ngaahi Meʻamoʻui Laumālié
Naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻoku ʻoange ki he kau ʻāngeló ʻa e fatongia ke nau tokanga ki he lelei fakalaumālie ʻa e kau sevāniti ʻa e ʻOtuá. Ko ia, ʻi he fakatokanga ʻa Sīsū ki heʻene kau ākongá ke ʻoua te nau fakatūkiaʻi ʻa e niʻihi kehé, naʻá ne pehē: “Vakai ke ʻoua naʻa mou taʻetokaʻi ha taha ʻo e faʻahinga siʻí ni, he ʻoku ou tala atu kiate kimoutolu ko ʻenau kau ʻāngelo ʻi hēvaní ʻoku nau mamata maʻu pē ki he fofonga ʻo ʻeku Tamai ʻoku ʻi hēvaní.” (Mātiu 18:10) ʻI he meʻá ni, naʻe ʻikai ʻuhinga ʻa Sīsū ia ʻoku maʻu ʻe he tokotaha taki taha ʻo hono kau muimuí ha ʻāngelo tauhi kuo vaheʻi kiate ia. Ka naʻe fakahaaʻi ʻe Sīsū ko e kau ʻāngelo ʻoku ngāue vāofi mo e ʻOtuá ʻoku nau mahuʻingaʻia longomoʻui ʻi he ngaahi mēmipa ʻo e fakatahaʻanga Kalisitiané.
Keli ki he Makakoloa Fakalaumālie
(Mātiu 18:21, 22) Pea naʻe haʻu ʻa Pita ʻo ne pehē kiate ia: “ʻEiki, ʻe tuʻo fiha ʻa e faiangahala mai ʻa hoku tokouá kiate au peá u fakamolemoleʻi iá? ʻE aʻu ʻo tuʻo fitu?” 22 Naʻe pehē ʻe Sīsū kiate ia: “ʻOku ou tala atu kiate koe, ʻoku ʻikai ko e aʻu ki he tuʻo fitú, ka ko e aʻu ki he tuʻo 77.
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 18:22
tuʻo 77: Fakafoʻilea, “Fitungofulu liungaʻaki ʻa e fitu.” Ko e kupuʻi lea faka-Kalisí ni ʻoku lava ke mahinoʻi ia ko e “70 mo e 7” (tuʻo 77) pe “70 liunga 7” (tuʻo 490). Ko e fakalea tatau pē ʻoku maʻu ʻi he Sepituakini ʻi he Sēn. 4:24 ʻoku fakalea ai ʻa e kupuʻi lea faka-Hepeluú ko e “tuʻo 77,” ʻa ia ʻokú ne poupouʻi ʻa e liliu ko e “tuʻo 77.” Tatau ai pē pe ko e hā ʻa e mahino ki aí, ko e ʻasi tuʻo ua ʻa e mataʻifika fitú ʻoku tatau ia mo e “taʻefakangatangata” pe “ʻikai hano ngataʻanga.” ʻI hono liliu ʻa e pehē ʻe Pita tuʻo 7 ki he tuʻo 77, naʻe tala ange ai ʻe Sīsū ki heʻene kau muimuí ke ʻoua te nau fokotuʻu ha fakangatangata taʻeʻuhinga ki he fakamolemolé. ʻI hono kehé, ʻoku pehē ʻe he Talamata Pāpiloné (Yoma 86b): “Kapau ʻoku laka hala ha tangata ʻo tuʻo taha, tuʻo ua mo tuʻo tolu ʻoku fakamolemoleʻi, ko hono tuʻo faá heʻikai fakamolemoleʻi.”
(Mātiu 19:7) Naʻa nau pehē kiate ia: “Ko e hā leva naʻe fekauʻi ai ʻe Mōsese ke ʻoange ha tohi vete pea veteʻi ʻa e fefiné?”
Nouti ako ʻi he nwtsty ʻo e Māt. 19:7
tohi vete: Pe “tohi tukuange.” ʻI hono fiemaʻu ha tangata naʻe fakakaukau ke vete mali ke ne teuteu ha pepa fakalaó pea ke ne fakalea nai ki he kau mātuʻá, naʻe tuku ʻe he Laó kiate ia ʻa e taimi ke ne toe fakakaukau ki ha fili mafatukituki pehē. Naʻe hā mahino ko e taumuʻa ʻo e Laó ke taʻofi ha ngaahi vete mali taʻefakakaukauʻi pea ke maluʻi fakalao ʻa e kakai fefiné. (Teu. 24:1) Ka ʻi he taimi ʻo Sīsuú, naʻe fakafaingofuaʻi ʻe he kau taki lotú ia hono fai ʻa e vete malí. Ko e faihisitōlia ʻi he ʻuluaki senitulí ko Siosifasi, ko ha tokotaha Fālesi vete mali ia, naʻá ne pehē ʻoku ʻatā pē ʻa e vete malí ia “ʻi ha faʻahinga tuʻunga pē (pea ko e ngaahi tuʻunga pehē naʻe hoko ʻi he lotolotonga ʻo e kakai tangatá).”
Mītia ʻi he nwtsty
Tohi Vete
Ko e tohi vete eni, naʻe fakaʻaho ʻi he 71 pe 72 T.S., naʻe hiki ʻi he lea faka-Alameá. Naʻe maʻu ia ʻi he tafaʻaki fakatokelau ʻo Wadi Murabbaat, ko ha tokaʻanga-vaitafe mātuʻu ʻi he Toafa Siuteá. ʻOku pehē ai ʻi he taʻu hono ono ʻo e angatuʻu ʻo e kau Siú, ko Siosifa, foha ʻo Naqsan, naʻá ne veteʻi ʻa Meliame ko e ʻofefine ʻa Sionatane ʻa ia naʻe nofo ʻi he kolo ko Masatá.